Supplementum
 Woodcut illustration to the Strassburg, 1502 ed. of Maffeo Vegio's Libri XII Aeneidos Supplementum. Detail of the wedding party. From the workshop of Sebastien Brandt. |
The Latin text of Vegio's Supplement is given below as printed in the editio princeps (Venice, 1471), edited by Brinton, Maphaeus Vegius, 52-90. You can also search this text in conjunction with that of Virgil's original.
Raffaele, Luigi. Maffeo Vegio: elenco delle opere,
scritti inediti. Bologna, Zanichelli, 1909. The standard life of Vegio, with a bibliography of his writings.
Brinton, Anna Cox. Maphaeus Vegius and his Thirteenth
Book of the Aeneid: A Chapter on Virgil in the Renaissance.
Stanford: Stanford UP, 1930. Prints the translations of Douglas and Twyne, as well as the Latin text of the editio princeps (Venice: Adam de Ambergau, 1471); includes an introduction to Vegio's life and the critical reception of the Supplement.
Ross, Charles S. "Maffeo Vegio's 'short Cristyn wark,' with a Note on the Thirteenth Book in Early Editions of Vergil." Modern Philology 78 (1981): 215-26.
Schneider, Bernd, ed. Das Aeneissupplement des
Maffeo Vegio: Eingeleitet, nach den Handschriften herausgegeben,
übersetzt und mit einem Index versehen. Acta Humaniora.
Weinheim: VCH Verlagsgesellschaft, 1985. Critical edition of Vegio's Latin text, based on the earliest manuscripts.
Kallendorf, Craig. In Praise of Aeneas: Virgil and Epideictic Rhetoric in the Early Italian Renaissance. Hanover and London: UP of New England, 1989. Ch. 5.
Selected Bibliography
Kern, Hans. Supplemente zur Aeneis aus
dem 15 und 17 Jahrhunderdt. Nuremberg: Stich, 1896.
ARGUMENTUM
Turnus ut extremo uitam sub Marte profudit
Subdunt se Rutuli Aeneae, Troiana sequentes
Agmina; dehinc superis meriti redduntur honores.
Congaudet nato ac sociis, memor ante malorum
Actorum pater Aeneas. Turni inde Latinus
Morte dolet. Patriae miseranda incendia Daunus
Euersae, et cari deflet pia funera nati.
Connubium instaurat natae laetosque hymenaeos
Rex socer Aeneae genero; gens utraque pacto
10 Foedere pacis ouat; tum nomine coniugis urbem
Instruit, et tandem placida sub pace regentem
Transtulit Aeneam Uenus astra in summa beatum.
1 Turnus ut extremo deuictus Marte profudit
Effugientem animam, medioque sub agmine uictor
Magnanimus stetit Aeneas, Mauortius heros,
Obstupuere omnes, gemitumque dedere Latini,
Et durum ex alto reuomentes corde dolorem,
Concussis cecidere animis; ceu frondibus ingens
Silua dolet lapsis boreali impulsa tumultu.
Tum tela infigunt terrae, et mucronibus haerent:
Scutaque deponunt humeris, et proelia damnant,
10 Insanumque horrent optati Martis amorem:
Nec frenum, nec colla pati captiua recusant,
Et ueniam orare et requiem finemque malorum
Sicut acerba duo quando in certamina tauri
Concurrunt, largo miscentes sanguine pugnam,
Cuique suum pecus inclinat: sin cesserit uni
Palma duci, mox quae uicto pecora ante fauebant
Nunc sese imperio subdunt uictoris, et ultro
Quanquam animum dolor altus habet, parere fatentur:
Non aliter Rutuli, licet ingens maeror adhausit
20 Pectora pulsa metu caesi ducis, incluta malunt
Arma sequi et Phrygium Aenean, foedusque precari
Pacis, et aeternam rebus belloque quietem.
Tunc Turnum super adsistens placido ore profatur
Aeneas "Quae tanta animo dementia creuit,
Ut Teucros superum monitis, summique tonantis
Imperio huc uectos, patereris, Daunia proles,
Italia et pactis nequicquam expellere tectis?
Disce Iouem reuereri et iussa facessere diuum.
Magnum etiam capit ira Iouem, memoresque malorum
30 Sollicitat uindicta deos; en ultima tanti
Meta furoris adest, quo contra iura fidemque
Iliacam rupto turbasti foedere gentem.
Ecce suprema dies, aliis exempla sub aeuum
Uenturum missura; Iouem ne temnere frustra
Fas sit, et indignos bellorum accendere motus.
Nunc armis laetare tuis, heu, nobile corpus,
Turne iaces: at non tibi erit Lauinia paruo,
Nec dextra tamen Aeneae cecidisse pudebit!
Nunc, Rutuli, hinc auferte ducem uestrum, arma uirumque
40 Largior, atque omnem deflendae mortis honorem.
Sed quae Pallantis fuerant ingentia baltei
Pondera, transmittam Euandro, ut solacia caeso
Haud leuia hoste ferat, Turnoque exsultet adempto.
Uos memores tamen, Ausonii, melioribus uti
Discite bellorum auspiciis: ego sidera iuro,
Nunquam acies, nunquam arma libens in proelia moui:
Sed uestris actus furiis defendere toto
Optaui et licuit Troianas robore partes."
Nec fatus plura Aeneas; se laetus ad altos
50 Uertebat muros, et Troia tecta petebat.
Una ipsum Teucrorum omnis conuersa iuuentus
Exsultans sequitur, uolucresque per arua pedum ui
Quadrupedes citat, incusans acri ore Latinos,
Ignauosque uocans: strepit altus plausibus aether.
Et quamuis inhumata rogis dare corpora surgat
Ingens cura animo, sociosque imponere flammis,
Maius opus tamen Aeneas sub pectore uoluens,
Primum aris meritos superum mandabat honores.
Tum pingues patrio iugulant ex more iuuencos,
60 Immittuntque sues, niueasque in templa bidentes,
Purpuream effuso pulsantes sanguine terram.
Uiscera diripiunt, et caesim in frusta trucidant,
Denudantque gregem, et flammis uerubusque remittunt.
Tum uina effundunt pateris, et dona Lyaei
Accumulant; plenis uenerantur lancibus aras;
Tura ignes adolent; onerata altaria fumant.
Tum plausus per tecta mouent, magumque tonantem
Extollunt, Ueneremque, et te, Saturnia Iuno,
Iam placidam, et meliorem ingenti laude fatentur,
70 Mauortemque ipsum: tum cetera turba deorum
In medium effertur, summis cum uocibus altos
Perlata ad caelos: ante omnes gratior unus
Aeneas duplices mittebat ad aethera palmas,
Et puerum pauca ore dabat complexus Iulum:
"Nate, in quo spes una patris, per tanta laborum
Quem uariis actus fatis discrimina duxi,
Ecce inuenta quies; ecce illa extrema malorum,
Aerumnis factura modum acceptissima semper,
Atque optata dies, quam dura in bella uocatus,
80 Saepe tibi dis auspicibus meminisse futuram
Iam memini: nunc te, cum primum Aurora rubebit
Crastina, sublimen Rutulorum ad moenia mittam."
Dehinc sese ad gentem Iliacam uoluebat, et alto
Pectore uerba trahens, blando sic ore locutus:
"O socii, per dura ac densa pericula uecti,
Per tantos bellorum aestus, duplicesque furores
Armorum, per totque hiemes, per quicquid acerbum
Horrendum, graue, triste, ingens, per quicquid iniquum
Infaustum, et crudele foret, conuertite mentem
90 In melius: iam finis adest: hic meta malorum
Stabit, et optatam Latia cum gente quietem
Iungemus:dabit inde mihi Lauinia coniunx
Bello acri defensa, Italo cum sanguine mixtam
Troianam transferre aeterna in saecula gentem.
Unum oro, socii, Ausonios communiter aequo
Ferte animo, et uosmet socero obseruate Latino.
Sceptrum idem sublime geret: sententia mentem
Haec habet: at bello uos, et praestantibus armis
Discite me et pietate sequi: quae gloria nobis
100 Cesserit, in promptu est; sed caelum, et sidera testor,
Qui uos tantorum eripui de clade malorum,
Idem ego sub maiora potens uos praemia ducam."
Talibus orabat, uariosque in pectore casus
Praeteritos uoluens, partamque labore quietem
Haud paruo: nimium ardenti exundabat amore
In Teucros, grauibus tandem euasisse periclis
Exsultans: uelut exiguis cum ex aethere gyrans
Incubuit pullis, et magno turbine miluus
Insiliens auido ore furit, stragemque minatur;
110 Tum cristata ales perculso pectore mater
Consurgit, misero natorum exterrita casu,
Rostrum acuit, totisque petit conatibus hostem,
Et multa expulsum ui tandem cedere cogit;
Dehinc perturbatos crocitans exquirit, et omnes
Attonitos cogit, pro caris anxia natis,
Et tanto ereptos gaudet superesse periclo.
Non secus Anchisa genitus mulcebat amicis
Troianos dictis, antiquum corde timorem
Flagrantesque agitans curas, et gaudia longis
120 Tandem parta malis, et quae perferre molestum
Ante fuit, meminisse iuuat: uerum altior idem
Ingenti et clara Aeneas supereminet omnes
Uirtute excellens, et pro tot numina donis
Exorat, summisque Iouemcum laudibus effert.
Interea Rutuli magnum et miserabile funus,
Exanimumque ducem tulerant sub tecta frequentes,
Correpti maerore animos, largumque pluentes
Imbrem oculis, et iam lato clamore Latinum
Defessum, et uarios agitantem pectore casus
130 Complerant; qui postquam altos crebrescere questus,
Et Turnum ingenti confossum uulnere uidit,
Haud tenuit lacrimas; dehinc maestum leniter agmen
Corripuit, manibus uerbisque silentia ponens.
Ceu spumantis apri quando per uiscera dentes
Fulmineos canis excepit praestantior omni
Ex numero, tunc infausto perterrita casu
Cetera turba fugit latrantum, atque ore magistrum
Circumstans querulo pauitat, magnoque ululatu
Infremit; at commota manu, dominique iubentis
140 Ore silet, gemitumque premit, seseque coercet.
Haud aliter Rutuli suppressa uoce quierunt.
Tunc sic illacrimans rex alto corde Latinus
Uerba dabat: "Quantos humana negotia motus,
Alternasque uices miscent! Quo turbine fertur
Uita hominum! O fragilis damnosa superbia sceptri!
O furor, O nimium dominandi innata cupido,
Mortales quo caeca uehis? Quo gloria tantis
Inflatos transfers animos quaesita periclis?
Quot tecum insidias, quot mortes, quanta malorum
150 Magnorum tormenta geris, quot tela, quot enses
Ante oculos, si cernis, habes! Heu dulce uenenum,
Et mundi letalis honos! Heu tristia regni
Munera, quae haud paruo constent, et grandia rerum
Pondera, quae nunquam placidam permittere pacem,
Nec requiem conferre queant! Heu sortis acerbae
Et miserae regale decus, magnoque timori
Suppositos regum casus, pacisque negatos!
Quid, Turne, ingenti Ausoniam mouisse tumultu,
Et dura Aeneadas turbasse in bella coactos,
160 Quid iuuat, et uiolasse sacrae promissa quietis
Pignora, quae tibi tanta animo impatientia uenit?
Ut Martem cum gente deum iussuque tonantis
Huc uecta gereres, et nostris pellere tectis
Ultro instans uelles, nataeque abrumpere foedus
Pollicitae genero Aeneae, et me bella negante
Dura mouere manu? Quae tanta insania mentem
Implicuit? Quoties te in saeui Martis euntem
Agmina, sublimemque in equo et radiantibus armis
Tentaui reuocare, et iter suspendere coeptum?
170 Corripui et pauitans cedentem in limine frustra?
Inde ego quanta tuli, testantur moenia tectis
Semirutis, magnique albentes ossibus agri,
Et Latium toto uacuatum robore, et ingens
Exitium, fluuiique humana caede rubentes,
Et longi, trepidique metus, durique labores,
Quos toties senior per tanta pericula cepi.
At nunc, Turne, iaces: ubinam generosa iuuentae
Gloria, et excellens animus, quo splendidus altae
Frontis honos, quonam illa decens it frontis imago?
180 Ah! quantas Dauno lacrimas, acresque dolores,
Turne, dabis, quanto circumfluet Ardea fletu!
Sed non degeneri et pudibundo uulnere fossum
Aspiciet: saltem hoc miserae solamen habebit
Mortis, ut Aeneae Troiani exceperis ensem."
Haec fatus, lacrimisque genas impleuit obortis.
Tum sese ad turbam uoluens, miserabile corpus
Attolli, et caram maesti genitoris ad urbem
Deferri, atque pios fieri mandabat honores.
Mox circumfusi Rutuli toto agmine caesum
190 Sublimen ingenti iuuenem posuere feretro,
Multa super Teucrum raptorum insignia secum,
Et galeas, et equos, ensesque et tela ferentes.
Post currus Phrygia sudantes caede sequuntur.
It lacrimans, et ducit equum docta arte Metiscus
Rorantem et fletu madidum, qui uexerat ante
Uictorem Turnum, atque hostili strage furentem.
Hinc alii uersa arma gerunt; tum extera pubes
Flens sequitur, largisque humectat pectora guttis.
Et iam fessi ibant per muta silentia noctis
200 Caedentes sese; gressumque in tecta Latinus
Flexerat, ingenti turbatus funere mentem.
Una omnes lacrimas matres, puerique senesque
Fundebant, maestam implentes mugitibus urbem,
Inscius at tantos Daunus superesse dolores,
Et natum extremo consumptum Marte superbam
Effundisse animam, largisque ad moenia duci
Cum lacrimis, alios gemitus curasque fouebat.
Namque ex diuersa caderent dum parte Latini,
Et calido Turnus foedaret sanguine terram,
210 Urbem ingens flamma, et muros inuaserat altos;
Fumabatque rutis miseri patris Ardea tectis
Et tota in cinerem uergebat, et astra fauillae
Altiuolae implebant, nec spes plus ulla salutis.
Siue quidem sic dis placitum est, seu praescia Turni
Signum ut fata darent horrendo Marte perempti.
Extemplo concussi animos, turbataque ciues
Pectora caedentes, miserandae sortis iniquum
Deflebant casum, longoque ex ordine matres
Atque auidos totis fugiebant uiribus ignes.
220 Ac ueluti cum nigra cohors posuere sub alta
Arbore, et infixa radice cubilia longo
Formicae instantes operi, sidura securis
Incumbat, uersoque infringat culmine paruas
Saeua casas, mox certatim sese agmine sparso
Corripiunt, maestaeque fuga trepidaeque feruntur:
Et uelut ignitum testudo euersa calorem
Cum sensit, luctata diu, pedibusque renitens,
Caudam agitansque caput, magna ui cedere tentat,
Aestuat, et multo insudans conamina miscet:
230 Haud aliter miseri per tanta pericula ciues
Iactabant sese, et turbata mente ferebant.
Ante omnes senio confectus ad aethera uoces
Fundebat querulas Daunus, superosque uocabat.
Tum uero e mediis uisa est consurgere flammis,
Percussisque ales uolitare per aera pennis,
Indicium nomenque urbis uersae Ardea seruans;
Et cui sublimes stabant in moenibus arces,
Mutata effusis nunc circumlabitur alis.
Attoniti nouitate omnes, monitisque deorum
240 Haud paruis confusi, humeros atque ora tenebant.
At Daunus, patriae ardenti concussus amore
Euersae, duros gemitus sub corde premebat.
Haec inter magno uolitans praenuntia motu
Fama ruit, latisque animos clamoribus implet,
Aduentare nouum multo cum milite funus,
Et Turnum exanimem, et letali uulnere uictum.
Mox turbati omnes nigras duxere frequentes
Incensas ex more faces: ardentibus agri
Collucent flammis: dehinc se uenientibus addunt.
250 Quos postquam toto uidere ex agmine matres,
Percussis uocem palmis ad sidera tollunt.
At Daunus, cari ut patuerunt funera nati,
Substitit, et demum ingenti correpta dolore
Ora mouens, medium sese furibundus in agmen
Proripuit, Turnumque super prostratus et haerens,
Cum primum fari potuit, sic edidit ore:
"Nate, patris dolor, et fessae miseranda senectae
Rupta quies, quo me tantis iactate periclis
Duxisti, et saeuis tandem deuicte sub armis?
260 Quo tua me praestans animi constantia uexit?
Hic clarae uirtutis honos, et gloria sceptri?
Hoc magni decus imperii, talesne triumphos,
Nate, refers? Haec illa quies promissa parenti
Afflicto toties, haec meta optata laborum?
Heu miserum! quam praecipites labentia casus
Saecla agitant, quanto uoluuntur fata tumultu!
Qui iam sublimes referebas clarus honores,
Et magnus toto in Latio, quem Troes in armis
Horrendum, et trepidi toties sensere furentem,
270 Nunc, mi Turne, iaces, miserandum et flebile corpus;
Iam mutum et sine uoce caput: quo pulchrior alter
Non fuit in tota Ausonia, nec gratior ullus
Eloquio, nec quis positis ingentior armis.
Nate, ubi forma nitens, niueaque in fronte serenus
Ille decor, dulcisque oculorum aspectus, et altae
Sidereus ceruicis honos? His gloria Martis
Contigit auspiciis: tali rediture paratu
Discedens uoluisti auidis te credere bellis?
Heu mortem inuisam, quae sola ultricibus armis
280 Elatos frenas animos, communia toti
Genti sceptra tenens, aeternaque foedera seruans;
Quae magnos, paruosque teris, quae fortibus aequas
Imbelles, populisque duces, seniumque iuuentae.
Heu mortem obscuram, quae causa indignacoegit
Eripere, atque meum crudeli uulnere natum
Aflicere? O felix tam grato caedis Amata
Successu laetare tuae: quae tanta dolorum
Fugisti monumenta, grauisque immania casus
Pondera! Quid misero genitori plura paratis,
290 O superi? Natum rapuistis, et Ardea flammis
Consumpta in cinerem uersa est: nunc aethera pennis
Uerberat: ah me, Turne, tua plus caede cruenta.
Deerat adhuc sors ista patris suprema senectae.
At uero tali se res cum foedere uersant
Ut quem infesta furens miserum fortuna moratur,
Ilium omni petat infrendens, et turbine cogat."
Dixerat: et multa illacrimans largo ora rigabat
Imbre, trah ens duros gemitus, rapidosque dolores:
Qualis ubi incubuit ualidis Iouis unguibus ales,
300 Et paruum effuso diuulsit sanguine foetum,
Cerua uidens miseri turbatur funere nati.
Postera lux latum splendore impleuerat orbem:
Tunc pater infractos fatali Marte Latinus
Defecisse uidens Italos, totamque potenti
Cedere fortunam Aeneae, bellique tumultum,
Ingentesque animo curas, et foedera uoluens
Connubii promissa, suae nataeque hymenaeos,
Praestantes uocat electos ex agmine toto
Mille uiros, qui Dardanium comitentur ad urbem
310 Spectatum uirtute ducem; iungitque togatos
Multa oratores memorans: et euntibus ultro
Imperat, ut quando auspiciis, monitisque deorum
Troianam miscere Italo cum sanguine gentem
Expediat, placido intersint animoque reuisant,
Aeneadasque uehant alta intra moenia laeti.
Interea ipse urbem labefactam, et uulgus inerme
Componit, solidatque animos, requiemque futuram
Spondet, et aeternam uentura in saecula pacem.
Inde iubet meritos turba plaudente triumphos,
320 Sublimesque domus fieri regalis honores;
Atque alacris monet, unanimes ut fronte serena
Occurrant genero uenienti, et pectore toto
Excipiant gentem Iliacam, magnisque receptent
Plausibus, optataeque effundant pacis amores.
Iamque instructa cohors. Teucrorum castra subibat,
Cincta comas ramis oleae, pacemque rogabat:
Quam bonus Aeneas ad se intra regia duci
Tecta iubet, causamque uiae placido ore requirit.
Tunc senior sic incipiens ardentia Drances
330 Uerba mouet, nimium erepti pro funere Turni
Exsultans: "O Troianae dux inclute gentis,
Gloria spesque Phrygum, quo nec pietate nec armis
Maior in orbe fuit: uicti obtestamur, et omnes
Iuramus deosque deasque, inuitus in unum
Conflatum uidit Latium, et temerata Latinus
Foedera: nec Phrygios umquam turbauit honores.
Quin natae, quando superum sic uota ferebant,
Connubia, et generum magno te optabat amore.
Sed quicquid tanto armorum flagrante tumultu,
340 Tantorum furiisque operum, atque laboribus actum est;
Id rabidus Turni, et stimulis incensus iniquis,
Confectusque odiis furor attulit; ille, negantes
Inuitasque, dedit Latias in proelia gentes.
Illum omnis conuersa cohors poscebat, ut armis
Cederet, et magnum sineret succedere pactis
Connubiis Anchisiaden: inde optimus ambas
Iungebat palmas defessa aetate Latinus
Infractus, nimioque ardentem Marte rogabat.
Nec nostrae potuere preces inflectere durum,
350 Nec diuum portenta animum; quin acrius ignem
Spumabat ferus ore uomens, bellumque ciebat.
At uero dignum inuenit pro talibus ausis
Exitium; qui te tandem uictore momordit
Nigrantem prostratus humum: nunc improbus aedes
Tartareas uisurus eat, quaeratque sub imo
Nunc alias Acheronte acies, aliosque hymenaeos.
Tu melior succede bonis Laurentibus haeres.
In te omnis domus, et fessi inclinata Latini
Spes iacet: unum omnes Itali super aurea mittunt
360 Sidera, et ingentem bello, et caelestibus armis
Extollunt, et uera canunt praeconia uoces.
Te grauium ueneranda patrum, consultaque turba,
Inualidique aetate senes; te laeta iuuentus,
Et cupidae matres, pueri, innuptaeque puellae,
Unanimes aequo ore uolunt; Turnumque sub armis
Exsultant cecidisse tuis: te tota precatur
Ausonia, et claris praestantem laudibus effert:
In te unum conuersi oculi: pater ipse Latinus
lam senior sola haec longaeuae munera uitae,
370 Qui natam tibi iungat, habet: generique nepotes
Troianos Italo admixtos in saecula mittat.
Ergo age, magne ueni Teucrorum ductor, et altos
Ingredere et celebres cape quos spondemus honores."
Finierat: cunctique eadem simul ore fremebant.
Quos pius Aeneas hilari cum fronte receptos
Prosequitur paucis, et amico pectore fatur:
"Nec uos, nec placida solitum sub pace Latinum
Arguerim: uerum infesti uiolentia Turni
Tantum opus, haud dubito, et tanti discrimina Martis
380 Conciuit, iuuenilis enim plus laudis amore:
Quicquid id est tamen, Ausonii, nil pacta recuso
Connubia, et sanctam aeterno cum foedere pacem
Iungere: rex idem imperium, et ueneranda tenebit
Sceptra socer, statuentque mei mihi moenia Teucri,
Et nomen natae urbis erit, sociosque penates
Adiciam: uos communes in saecula leges,
Concordesque ingenti animo mittetis amores.
Interea, quod restat adhuc, imponite flammis
Corpora, quae duri miserandi insania belli
390 Arripuit: dehinc nos cum primum crastina surget
Clara dies, laeti Laurentia tecta petamus."
Dixerat: et tanto affatu conuersa tenebat
Ora simul, stupefacti omnes, et apertius ingens
Mirantes pietatis opus; mox robore toto
Congestas statuere pyras, ignemque repostis
Ciuibus immisere: altumque sub aethera fumus
Euolat, atque atris caelum sublime tenebris
Conditur, innumeras ex omni rure bidentes,
Glandilegosque sues iugulant, pinguesque iuuencos,
400 Immittuntque rogis: latos incendia campos
Enudant; fremit impulsus clamoribus aer.
Iamque sequens clarum extulerat lux aurea Phoebum
Tunc Teucri Ausonuque omnes, mixto agmine, laeti
Consedere in equis, et gressum ad tecta mouebant
Laurenti, atque altis erectam moenibus urbem:
Ante omnes pius Aeneas, post ordine Drances
Multa duci senior memorans; dehinc unica proles
Ascanius, multumque animi maturus Aletes,
Et grauis Ilioneus, Mnestheusque, acerque Serestus
410 Sergestus, fortisque Gyas, fortisque Cloanthus:
Post alii mixtimque Itali Teucrique sequuntur.
Interea effusi stabant per moenia ciues;
Sublimesque alta statuebant laude triumphos,
Troianam cupido expectantes pectore turbam.
Et iam aduentabant: quos laeta fronte Latinus
Occurrens magna excepit comitante caterua.
At postquam medio uenientem ex agmine uidit
Dardanium Aeneam, haud uera illusit imago:
Namque omnes super excellens, atque altior ibat,
420 Et late regalem oculis spargebat honorem
Sidereis. Tunc cum primum data copia fandi est
Et uoces capere, atque optatas iungere dextras,
Incipit, et prior affatur placido ore Latinus:
"Uenisti tandem, cupidum nec fixa fefellit
Spes animum, lux Troianae clarissima gentis,
Magnorum quem iussa deum tot casibus actum
Italia, et nostris uoluerunt sistere tectis:
Quamquam humana furens nimis ausa licentia sanctas
Turbarit leges, et diuum exciuerit iras;
430 Quin etiam inuitum totiens, meque arma negantem
Tradiderit duri perferre pericula Martis.
Factum etenim, sed nec paruo stat; numina iustas
Indignata animis misere ultricia poenas.
Nunc age, magne Phrygum ductor, quando omnis origo
Seditionis abest, et tanti criminis auctor,
Connubus succede, et promissis hymenaeis.
Sunt mihi regna, iacent ereptis oppida muris:
Sola autem fessae spes unica nata senectae:
Te generum et natum tempus complector in omne."
440 Quem contra bonus Aeneas: "Rex maxime, nullam
Inte horum causam armorum, tantique tumultus
Crediderim, placidae assueto sub tempore pacis;
Et si qua est, pone hanc curam, pater optime, quaeso.
Nunc adsum, et patrem, et socerum te laetus in omnes
Accipio casus; magni mihi surgit imago
Anchisae et rursum ardebo genitoris amore."
Talibus orabant inter se, et tecta subibant
Regia, cum studio effusae matresque nurusque,
Longaeuique patres stabant, iuuenumque cohortes,
450 Pulchra reuisentes Troianae corpora gentis.
Ante omnes magnum Aenean, cupidoque notabant
Altum animo genus, et praestantem frontis honorem,
Quaesitamque alacres pacemque optata quietis
Munera laudabant; ceu quando longus et ingens
Agricolas tenuit resolutis nubibus imber
Suspensos, curuumque diu requieuit aratrum:
Tunc si clarus equos spatioso limine Titan
Laxet, et aurato caelum splendore serenet,
Laetitia exundant et sese hortantur agrestes,
460 Non secus Ausonii tam laeto in tempore rerum
Composuere animos; et iam rex alta Latinus
Atria, regalesque aditus intrarat, et una
Optimus Aeneas, sequitur quem pulcher Iulus;
Dehine Itali, mixtique Phryges, tum splendida lato
Applausu, et magno completur regia coetu.
Haec inter, matrum innumera nuruumque caterua
In medium comitata uenit Lauinia uirgo
Sidereos deiecta oculos; quam Troius heros
Uirtute et forma ingentem, mirabile dictu
470 Ut uidit, primo aspectu stupefactus inhaesit;
Et secum Turni casus miseratus acerbos
Qui haud parua spe ductus ouans in proelia tantos
Ciuisset motus, durisque arsisset in armis.
Tum uero aeterno iunguntur foedera nexu
Connubii, multaque canunt cum laude hymenaeum:
Dehinc plausus fremitusque altum super aera mittunt,
Et laetam uocem per regia tecta uolutant.
At fidum interea Aeneas affatur Achaten,
Uadat et Andromachae quondam data munera, uestes
480 Intextas auro ferat, et, quod saepe solebat
Dum res Troianae stabant, circumdare collo
Auratum, gemmis circumseptumque monile:
Praeterea magnum cratera in pignus amoris
Quem Priamus patri Anchisae donauerat olim.
Nec mora, iussa sequens pulcherrima portat Achates
Munera: tunc socer ingentem cratera Latinus
Donatum capit; ac coniunx Lauinia uestes
Atque monile decens: placido dehinc pectore sese
Demulcent, uariisque trahunt sermonibus horas.
490 Et iam tarda epulas fugientis tempora lucis
Poscebant; mox regali conuiuia luxu
Effundunt, latosque alta intra tecta paratus.
Conuenere omnes, strato discumbere in ostro
Deliciis iussi, et dapibus se inferre futuris.
Dat manibus crystallus aquas, mensisque reponunt
Flauentem Cererem: tum laeta fronte ministri
Innumeri magno distinguunt ordine curas.
Pars dapibus reficit mensas, pars pocula miscet,
Craterasque replet: nunc hac, nunc uoluitur illac
500 Turba frequens; uarios miscentque per atria motus.
At puerum pater immotis spectabat Iulum
Luminibus, uultum admirans, moresque Latinus,
Et grauiter puerili ex ore cadentia uerba
Maturumque animum ante annos; et multa rogabat
Permixtas referens uoces: dehinc oscula figens
Dulcia, complexum manibus iunctumque fouebat;
Et nimium exsultans felicem, et munere diuum
Donatum Aenean pro tali prole ferebat.
Postquam epulis compressa fames, traducere longam
510 Incipiunt fando, et labentem fallere noctem:
Nunc duros Troiae casus, gentesque Pelasgas;
Nunc fera Laurentis memorantes proelia pugnae;
Quo primum diffusae acies; quo tela uicissim
Pulsa loco; qui primus ouans inuaserit agmen
Fulmineumque ardens in equo madefecerit ensem.
Praecipue Tros Aeneas, seniorque Latinus,
Magnorum heroum Latiique antiqua potentis
Gesta recensebant, fugientemque horrida nati
Arma sui Saturnum Italis latuisse sub oris:
520 Hinc Latium dixisse, genusque in montibus altis
Composuisse uagum, legesque et iura dedisse
Et Bacchi, et frugum cultus; dehinc tecta secutum
Esse paterna Iouem utque Electra Atlantide cretus
Iasio Idaeas caeso Phrygiae isset ad urbes
Dardanus, ex Corytho multa cum gente profectus;
Utque insignem aquilam dono et Ioue patre superbus,
Hectoreae gentis signum, illustresque tulisset
Primus auum titulos, Troianae stirpis origo.
Talibus atque alus, inter se longa trahebant
530 Tempora; tum fremitus, laetaeque per atria uoces
Alta uolant, strepitu ingenti tectum omne repletur
Dant lucem flammae, et lato splendore coruscant.
Consurgunt Phryges, et cithara resonante sequuntur
Ausonii, et plausum ingeminant, seque agmine toto
Permiscent, uariantque pedes, raptimque feruntur.
Et iam festa nouem largo connubia luxu
Attigerant celebrata dies: tum maximus heros
Aeneas urbem curuo signabat aratro,
Fundabantque domos, et amictas aggere fossas.
540 Ecce autem fatum haud paruum: diffundere flammam
Ingentem, et fulgore leuem, et se nubibus altis
Miscentem summo Lauinia uertice uisa est.
Obstipuit pater Aeneas, duplicesque tetendit
Ad caelum cum uoce manus: "Si, Iupiter, umquam
Gens monitis Troiana tuis terraque, marique
Paruit imperiisque libens, sinumina, uestras
Si metui coluique aras, per si quid agendum est,
Quod restat, placidam felici afferte quietem
Augurio, et firmate, malisque imponite finem."
550 Talia iactantem circumstetit aurea mater
Se Uenerem confessa, almo et sic edidit ore:
"Nate, animo pone hanc curam, et meliora capesse
Signa deum, gaudensque bonis succede futuris.
Nunc tibi parta quies, nunc meta extrema malorum:
Nunc tandem optatam componunt saecula pacem.
Nec flammam ad caelos perlatam e uertice carae
Coniugis horresce; at constantem dirige mentem.
Namque erit illa, tuum celebri quae sanguine nomen,
Troianosque auctura duces ad sidera mittat.
560 Haec tibi magnanimos sublimi prole nepotes
Conferet, egregiis totum qui laudibus orbem
Complebunt, totumque sua uirtute potentes,
Sub iuga, uictoresque trahent: quos gloria summo
Oceanum transgressa ingens aequabit Olympo:
Quos tandem innumera ardens post illustria rerum
Gesta deos factura uehet super aethera uirtus.
Hanc flammam uentura tuae praeconia gentis
Designant; hoc omnipotens e culmine signum
Sidereo dedit: at tantarum in munera laudum,
570 Quam statuis, dicas a nomine coniugis urbem.
Praeterea sacros Troia ex ardente penates
Ereptos compone noua intra moenia, et altos
Infer ad aeternum mansuros tempus honores.
Hi, tibi mira feram, tanto urbis amore trahentur,
Ut uecti ad sedes alias, loca prima Latini
Sponte sua repetent, iterumque iterumque reuersi.
O felix, quem tanta manent, dehinc pace tenebis
Sub placida gentem Iliacam: post, fessus et aeuo
Confectus tandem Elysias socer ibit ad umbras;
580 Succedes sceptro, atque Italis dominabere, leges
Communes Teucrisque ferens: tum laetus ad altum
Te mittes caelum: sic stat sententia diuum."
Dixit: et inde leues fugiens se uexit ad auras.
Aeneas tanto stupefactam numine mentem
Percussus, diuae peragit mandata parentis:
Et iam compositos felici in pace regebat
Dardanidas; et iam decedens sceptra Latinus
Liquerat; et pius Aeneas successerat, omnem
Ausoniam lataque potens dicione tenebat.
590 Iam paribus Phryges atque Itali se moribus ultro,
Et socia ingenti firmabant pectora amore;
Concordique aequas miscebant foedere leges.
Tum medio Uenus exsultans se immisit Olympo
Ante Iouem; et complexa pedes, sic ore locuta est:
"Omnipotens genitor, qui solus ab aethere summo
Cuncta moues, qui res hominum, curasque recenses;
Dum Teucros traheret fortuna inimica, recordor,
Spondebas finem aerumnis, rebusque salutem.
Nec tua te promissa, pater, sententia fallit;
600 Namque omnes gaudere sacra tres pace per annos
Uiderunt Italae nullo discrimine partes;
Uerum ad siderei missurum culmina caeli
Pollicitus magnum Aenean, meritumque ferebas
Illaturum astris: quid nunc sub pectore uersas?
Iamque optat matura polos Aeneia uirtus."
Olli hominum pater atque deum dedit oscula, ab alto
Pectore uerba ferens: "Quantum, Cytherea, potentem
Aeneam Aeneadasque omnes, infessus amaui,
Et terra et pelago et per tanta pericula uectos,
610 Nosti: et saepe equidem indolui commotus amore,
Nata, tuo: tandemque malis, Iunone secunda,
Imposui finem: nunc stat sententia menti,
Qua ductorem alto Phrygium succedere caelo
Institui, et firma est; numeroque inferre deorum
Constat, et id concedo libens. Tu, si quid in ipso
Mortale est, adime, atque astris ingentibus adde.
Quin si alios sua habet uirtus, qui laude perenni
Accingant sese, gestis praestantibus orbem
Exornent, illos rursum super aethera mittam."
620 Assensere omnes superi, nec regia Iuno
Abnuit; at magnum Aenean suadebat ad altum
Efferri caelum, et uoces addebat amicas.
Tum Uenus aerias descendit lapsa per auras,
Laurentumque petit: uicina Numicius undis
Flumineis ubi currit in aequora harundine tectus.
Tunc corpus nati abluere, et deferre sub undas
Quicquid erat mortale iubet: dehinc laeta recentem,
Felicemque animam secum super aera duxit:
Immisitque Aeneam astris, quem Iulia proles
630 Indigetem appellat, templisque imponit honores.
92 coniunx] Brinton coniux
Scanned and corrected by David Wilson-Okamura 9 August, 6 September 1998. Please email further corrections to david@virgil.org.
