SERVIUS IN GEORGICA


Maurus Servius Honoratus. Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii. Ed. Georgius Thilo and Hermannus Hagen. Leipzig: Teubner, 1881. 

The National Endowment for the Humanities provided support to Perseus (Tufts University) for entering this text, which is freely distributed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 United States License. 

<Text in angle brackets> = Servius Danielis / Servius Auctus / DS



GEORGICON LIBER I


[1.pr] Vergilius in operibus suis diversos secutus est poetas: Homerum in Aeneide, quem licet longo intervallo, secutus est tamen; Theocritum in bucolicis, a quo non longe abest; Hesiodum in his libris, quem penitus reliquit. hic autem Hesiodus fuit de Ascra insula. qui scripsit ad fratrem suum Persen librum, quem appellavit erga kai hemeras, id est opera et dies. hic autem liber continet, quemadmodum agri et quibus temporibus sint colendi. cuius titulum transferre noluit, sicut bucolicorum transtulit, sicuti Aeneidem appellavit ad imitationem Odyssiae: tamen eum per periphrasin primo exprimit versu, dicens: indicabo, quo opere et quibus temporibus ager colendus sit. ingenti autem egit arte, ut potentiam nobis sui indicaret ingenii coartando lata et angustiora dilatando. nam cum Homeri et Theocriti in brevitatem scripta collegerit, unum Hesiodi librum divisit in quattuor. quod ratione non caret. nam omnis terra, ut etiam Varro docet, quadrifariam dividitur: aut enim arvus est ager, id est sationalis; aut consitus, id est aptus arboribus; aut pascuus, qui herbis tantum et animalibus vacat; aut floreus, in quo sunt horti apibus congruentes et floribus. male autem quidam georgicorum duos tantum esse adserunt libros, dicentes georgiam esse ges ergon, id est terrae operam, quam primi duo continent libri—nescientes tertium et quartum, licet georgiam non habeant, tamen ad utilitatem rusticam pertinere; nam et pecora et apes habere studii est rustici. licet possimus agriculturam etiam in his duobus sequentibus invenire: nam et farrago sine cultura non nascitur, et in hortis colendis non minorem circa terras constat inpendi laborem. et hi libri didascalici sunt, unde necesse est, ut ad aliquem scribantur; nam praeceptum et doctoris et discipuli personam requirit: unde ad Maecenatem scribit sicut Hesiodus ad Persen, Lucretius ad Memmium. sane agriculturae huius praecepta non ad omnes pertinent terras, sed ad solum situm Italiae, et praecipue Venetiae, teste ipso Vergilio, qui ait "tibi res antiquae laudis et artis ingredior", cum de Italia diceret. 

[1.1] QUID FACIAT LAETAS SEGETES <fertiles, fecundas, id est> quae res terras pingues efficiat; nam segetem modo pro terra posuit: sic alibi "horrescit strictis seges ensibus". pingues autem efficit terras, ut paulo post dicturus est, cinis, intermissio arandi, incensio stipularum, stercoratio. unde etiam 'laetas' ait; nam fimus, qui per agros iacitur, vulgo laetamen vocatur. <sane 'quid faciat' non interrogat, sed pollicetur.> QUO SIDERE TERRAM quo tempore, ex sideribus enim tempora colliguntur. et sciendum quattuor primis versibus textum sequentium quattuor librorum per ordinem contineri. <sane sidus proprie est quod in se plures continet stellas, sed a poetis confuse ponitur.> 

[1.2] <TERRAM VERTERE periphrastikos arare.> ULMISQUE ADIUNGERE VITES <subauditur 'quo sidere'. et hoc> secundum Italiae situm locutus est, in qua vites altius elevantur: sic alibi "non eadem arboribus pendet vindemia nostris". <hoc autem rustici maritare dicunt.> 

[1.3] <CONUENIAT expediat, ut "remis convellere marmor conveniat", vel certe aptum sit.> QUAE CURA BOUM QUI CULTUS H. S. P. aut in sequenti epexegesis est, ut hoc sit 'qui cultus habendo sit pecori', quod est 'quae cura boum': aut certe kat' exokhen ait boves et postea intulit cetera <pecora>, ut maius animal separaret a minoribus, sicut de hominibus facit, dicens "reliquias Danaum atque inmitis Achilli". HABENDO <autem> dum habentur, ut habeantur. <et alibi "sed picis in morem ad digitos lentescit habendo". dativum ergo pro genetivo posuit; nam 'habendorum pecorum' facit, sicut 'apium parcarum'. et cultum hic habitudinem corporis significat, alias ornatum: Sallustius "cultu corporis ornata egregio" et "cultu quam maxime miserabili Romam venit". alias ad animum refertur, ut "quis neque mos neque cultus erat", Sallustius "indocti incultique vitam sicuti peregrinantes transigere".> 

[1.4] <QUANTA quam magna.> EXPERIENTIA <vel> usu nata doctrina, <hoc est he peira, vel notitia.> PARCIS autem servatricibus frugi, quae mella custodiunt. 

[1.5] <HINC CANERE INCIPIAM pro 'dehinc' vel 'deinceps': non ergo ab apibus, sed 'quid faciat laetas segetes'.> VOS O CLARISSIMA MUNDI LUMINA LIBER ET ALMA CERES stoici dicunt non esse nisi unum deum, et unam eandemque esse potestatem, quae pro ratione officiorum nostrorum variis nominibus appellatur: unde eundem Solem, eundem Liberum, eundem Apollinem vocant; item Lunam eandem Dianam, eandem Cererem, eandem Iunonem, eandem Proserpinam dicunt. secundum quos pro Sole et Luna Liberum et Cererem invocavit. 

[1.6] <LUMINA 'numina' fuit, sed emendavit ipse, quia postea ait 'et vos agrestum praesentia numina fauni'. LABENTEM currentem vel cito transeuntem.> QUAE DUCITIS ANNUM quorum cursu tempora computantur; nam per lunam mensis, per solem annus ostenditur. <vel certe deducitis per duodecim sidera; aut 'ducitis' pro 'finitis', ut "noctem custodia ducit" et alibi "hic noctem ludo ducunt".> 

[1.7] ALMA CERES 'alma' ab alendo, 'Ceres' a creando dicta. <quamvis Sabini Cererem Pandam appellent, Liberum Loebasium, dictum autem, quia graece loibe dicitur res divina. vel ideo simul Liberum et Cererem posuit, quia et templa eis simul posita sunt et ludi simul eduntur. VESTRO> SI MUNERE <quoniam sine cibo et potione vivere non possumus: vel 'munere' beneficio, ut "et munere victor amici". 'si' autem hic pro> siquidem; nam 'si' <modo> confirmantis est: <Terentius "non, si redisset, pater ei veniam daret">. 

[1.8] CHAONIAM P. G. M. A. Epiroticam, a loco, in quo abundant glandes, quibus antea homines vescebantur. et modo speciem pro genere posuit; non enim aut in Epiro tantum glandes fuerunt, aut de solo Acheloo homines potare consueverant. sane 'Acheloia' non praeter rationem dixit: nam, sicut Orpheus docet, generaliter aquam veteres Acheloum vocabant. sed quia specialiter quidam fluvius Achelous dicitur, aut species est pro genere, aut secundum antiquitatem est locutus. PINGVI ARISTA aristam modo pro frumento posuit. et adfectate ait pinguem aristam, cum proprie arista ab ariditate sit dicta. <CHAONIAM P. G. M. A. Epiroticam. quae cur Chaonia dicta sit, in tertio Aeneidis plenius habes. et hic ideo Epiroticam a loco, in quo abundant glandes, quibus antea homines vescebantur: vel quod ibi quercus Iovi Dodonaeo sacrata, quae hominibus responsa reddebat. ex hac, cum fuisset excisa, columbae, quae vaticinabantur, volasse dicuntur. et modo speciem pro genere posuit; non enim aut in Epiro tantum glandes fuerunt, aut de solo Acheloo homines potare consuerant. 'pingui' autem 'arista' modo pro frumento posuit. et affectate ait pinguem aristam, cum proprie arista ab ariditate sit dicta. 'glandem' vero 'mutavit arista' ita ait, ut 'togam paludamento mutavit'. POCULAQUE INUENTIS ACHELOIA MISCVIT UVIS Achelous Terrae fuisse filius dicitur, ut solet de his dici, quorum per antiquitatem latent parentes. hic cum de Melpomene vel, ut quidam dicunt, de Calliope musa sirenas habens filias amisisset et maerore conficeretur, auxilium matris oravit, ut sibi seni luctus remedium praestaret. quae miserans filium patefactis antris intra se obruit, cui postea ut perennem famam nominis daret, in Aetolica regione fluvium eiusdem vocabuli nasci fecit, quem nonnulli de Pindo, monte Thessaliae, oriri adserunt. circa hunc Staphylus, Oenei pastor, cum animadvertisset ex capellis unam esse pinguissimam, intellexit id pabuli ubertate fieri. secutus itaque eandem cum vidisset uvis vesci, admiratus et novitatem et dulcedinem, decerptum fructum pertulit regi. qui cum liquorem expressisset, a suo nomine appellavit oinon, ab inventore staphulen. sed Hercules cum propter uxorem Deianiram cum Acheloo contenderet, cornu eius unum fregit, quod graece keras dicitur, unde miscere poculum apud Graecos kerasai dicitur. sed hic Acheloum non praeter rationem dixit: nam, sicut Orpheus docet, et Aristophanes comicus et Ephorus historicus tradunt, Akheloon generaliter propter antiquitatem fluminis omnem aquam veteres vocabant. ergo quia specialiter Achelous Graeciae fluvius dicitur, aut species est pro genere, aut secundum antiquitatem est locutus.> 

[1.10] ET VOS AGRESTUM P. N. F. id est propitia, ut "nec tam praesentes alibi cognoscere divos", quorum praesentia favor est. et bene de diversis rebus dicturus diversa invocat numina. <hoc enim et in sacris fieri solebat, ut post specialia ad eam rem, de qua agebatur, invocata numina omnes dii vel deae confuse invocarentur. PRAESENTIA NUMINA FAUNI 'praesentia', quoniam dicuntur usque ad ea tempora, quibus fuit Faunus, qui dictus est a fando, visa esse numina. quidam faunos putant dictos ab eo, quod frugibus faveant. Cincius et Cassius aiunt ab Euandro Faunum deum appellatum ideoque aedes sacras 'faunas' primo appellatas, postea fana dicta, et ex eo, qui futura praecinerent fanaticos dici.> 

[1.11] <FAUNIQUE PEDEM cum unus Faunus sit, cur pluraliter posuit? sed Varro ad Ciceronem ita ait "(Fauni) dii Latinorum, ita ut (et) Faunus et Fauna sit. †per ex versibus quos vocant Saturnios, in silvestribus locis solitos fari futura atque inde faunos dictos".> FERTE SIMUL FAUNIQUE P. 'pedem ferte' aut simul venite, aut date carmini meo facilitatem, quod utique pedibus continetur, ut sit 'ferte pedem' metricam praestate rationem. <DRYADESQUE PUELLAE dryades a quercubus, quod iam supra dictum est.> 

[1.12] CUI PRIMA F. F. E. M. T. P. T. <antiquissimi libri 'fudit aquam' plerique habuerunt, quoniam Neptunus fluminibus et fontibus et aquis omnibus praeest, ut ipse docet "aut praeceps Neptuno inmerserit eurus"; sed melius 'equum' propter armenta. in Corn. 'equm', in authentico 'aquam', ipsius manu 'equm'.> fabula talis est: cum Neptunus et Minerva de Athenarum nomine contenderent, placuit diis, ut eius nomine civitas appellaretur, qui munus melius mortalibus obtulisset. tunc Neptunus percusso litore equum, animal bellis aptum, produxit; Minerva iacta hasta olivam creavit, quae res est melior conprobata et pacis insigne. ut autem modo Neptunum invocet, causa eius muneris facit, quia de equis est dicturus in tertio: alioquin incongruum est, si de agricultura locuturus numen invocet maris. equum autem a Neptuno progenitum alii Scythium, alii Scyronem, alii Arionem dicunt fuisse nominatum. et ideo dicitur equum invenisse, quia velox est eius numen et mobile, sicut mare: unde etiam Castor et Pollux, quia eorum velocissimae stellae sunt, equos in tutela habere dicuntur. <sane hunc equum cuiuscumque nominis alii apud Arcadiam, alii in Thessalia editum dicunt, in qua etiam montem altissimum ostendunt, ubi primum equus visus sit, in tantum, ut ob hanc causam a Thessalis Neptuno equestre certamen memorent institutum: unde apud Graecos hippios Poseidon, a nobis equester Neptunus. alii hanc eandem de equo opinionem varie adserunt: nam primum equum et mox pullum equinum matre editum tradunt. quidam marem magis pullum initio editum volunt. nonnulli Saturno, cum suos filios devoraret, pro Neptuno equum oblatum devorandum tradunt: unde Illyricos quotannis ritu sacrorum equum solere aquis inmergere; hoc autem ideo, quod Saturnus umoris totius et frigoris deus sit. 'prima' autem multi pro 'olim' accipiunt, ut "prima quod ad Troiam p. c. g. A". alii 'prima' ideo, quod post Scythium Arionem genuit. nonnulli vero ob hoc 'cui prima frementem fudit aquam' legunt, quod veteres murmura aquae fremitum dicebant: Ennius "ager oppletus imbrium fremitu" et denuo "ratibusque fremebat imber Neptuni", Vergilius in XI. "vicinaeque fremunt ripae c. u". ergo 'prima' pro 'primum', quia et Pegaso fontem in Boeotia icta eius ungula fudit: aut 'prima tellus', id est litus, ut "primaque vetant considere terra".> 

[1.14] ET CULTOR NEMORUM CUI P. C. Aristaeum invocat, id est Apollinis et Cyrenes filium, quem Hesiodus dicit Apollinem pastoralem. hic, ut etiam Sallustius docet, post laniatum a canibus Actaeonem filium matris instinctu Thebas reliquit et Ceam insulam tenuit primo, adhuc hominibus vacuam: postea, ea relicta, cum Daedalo ad Sardiniam transitum fecit. <huic opinioni Pindarus refragatur, qui eum ait de Cea insula in Arcadiam migrasse ibique vitam coluisse: nam apud Arcadas pro Iove colitur, quod primus ostenderit, qualiter apes debeant reparari, ut ait poeta de hoc ipso Aristaeo "tempus et Arcadii memoranda inventa magistri pandere". 'cultor' autem pro incola. Cea vero insula in Aegeo mari.> 

[1.15] <DUMETA frutices.> 

[1.16] <IPSE NEMUS LINQUENS PATRIUM PAN OVIUM CUSTOS Pindarus Pana (Mercurii) et Penelopae filium dicit: unde multi 'patrium' pro 'paternum' accipiunt eo, quod Pan non Arcas sit, sed Ithacesius, ut a patre, non a patria vox haec videatur detorta, quia (Mercurius) in Arcadia genitus.> LYCAEI montis Arcadiae. 

[1.17] <PAN OVIUM CUSTOS ideo Lyceus Pan ovium custos, quod lupos ab ovium gregibus depellat.> SI TIBI siquidem tibi. MAENALA mons Arcadiae, dictus apo ton melon, id est ab ovibus, quibus plenus est. 

[1.18] TEGEAEE vocativus est a derivatione Tegei, oppidi Arcadiae. et Tegeum tribrachys est, 'Tegeaee' paeon tertius. <FAVENS pro 'volens' et per hoc propitius; 'favere' enim veteres etiam velle dixerunt: Ennius "matronae moeros complent spectare faventes". nonnumquam favere et pro 'tacere' ponitur, ut idem Ennius "ore faventes" et Vergilius in quinto "ore favete omnes". OLEAEQUE MINERVA INUENTRIX eo tempore, quo adversum Neptunum de nomine civitatis contendit, quod iam supra dictum est. cui fabulae hoc additur, quod, postquam Minerva inventa olea Neptunum vicerit, indigne ferens Halirrhothius, Neptuni filius, oleas coepit excidere: cui, dum hoc facit, ferrum de manubrio decidit et ei caput amputavit. Neptunus vero, dolens filii sui obitum, Martem homicidii coepit arguere. inde effectum est, ut Mars et Neptunus de hac re iudicium apud Athenas experirentur, unde locus, ubi iudices sederunt, Areios pagos, iudices Atheniensium areopagitai appellantur.> 

[1.19] UNCIQUE PUER MONSTRATOR ARATRI alii Triptolemum, alii Osirim volunt: quod magis verum est, <ut dicit Propertius, vel Tibullus>; nam Triptolemus frumenta divisit. <quod munus ei Ceres dedit propter humanitatem patris Icari, qui eam, cum Proserpinam raptam in coniugium a Plutone quaereret, in Attica suscepit hospitio.> bene autem tacuit de nomine et generaliter ait 'puer'; nam non unus aratrum toto orbe monstravit, sed diversi in diversis locis. <alii talem de hoc Triptolemo fabulam tradunt. Ceres cum Proserpinam filiam quaereret, ad Eleusinum regem devenit, cuius uxor Cyntinia puerum Triptolemum pepererat, seque nutricem pueri amore ducta simulavit reginae. sed nutrix recepta cum vellet alumnum suum inmortalem reddere, interdiu eum lacte divino alebat, noctu in ignem clam obruebat; itaque praeterquam solent mortales crescebat. id sic fieri cum pater admiraretur, nocturno tempore observavit. cum Ceres vellet puerum in cinere et in igne abscondere, pater exclamavit. illa irata Eleusinum exanimavit, Triptolemo alumno suo aeternum beneficium dedit: nam ad fruges portandas currum draconibus iunxit deditque ei, quibus ille vectus orbem terrarum frugibus obseruit. quem, postquam domum rediit, cum Cephalus rex interficere voluisset, re cognita iussu Cereris Triptolemo regnum tradidit. qui accepto regno oppidum constituit et ex patris nomine Eleusinum nominavit Cererique sacra primus instituit, quae thesmophoria graece dicuntur. Varro de scaenicis originibus vel in Scauro Triptolemum dicit, Nigidius sphaerae barbaricae sub virginis signo aratorem, quem Horon Aegyptii vocant, quod Horon Osiridis filium ab hoc educatum dicunt. ergo Osiris significatur, ut Philostephanus peri heurematon; vel Epimenides, qui postea Buzyges dictus est secundum Aristotelem.> 

[1.20] ET TENERAM AB RADICE FERENS SILVANE C. Silvanus deus est silvarum. hic amavit puerum Cyparissum nomine, qui habebat mansuetissimam cervam. hanc cum Silvanus nescius occidisset, puer est extinctus dolore: quem amator deus in cupressum arborem nominis eius vertit, quam pro solacio portare dicitur. <sane in bucolicis alium illi habitum dedit "venit et agresti capitis Silvanus honore". quidam Silvanum primum instituisse plantationes dicunt, ideo 'tenera ab radice' poetam dixisse. an 'ab radice tenera', quia caesa cupressus dicitur non renasci, id est invalida? an ab radice tenens?> 

[1.21] DIQUE DEAEQUE OMNES post specialem invocationem transit ad generalitatem, ne quod numen praetereat, <more pontificum, (per) quos ritu veteri in omnibus sacris post speciales deos, quos ad ipsum sacrum, quod fiebat, necesse erat invocari, generaliter omnia numina invocabantur>. quod autem dicit 'studium quibus arva tueri', nomina haec numinum in indigitamentis inveniuntur, id est in libris pontificalibus, qui et nomina deorum et rationes ipsorum nominum continent, quae etiam Varro dicit. nam, ut supra diximus, nomina numinibus ex officiis constat inposita, verbi causa ut ab occatione deus Occator dicatur, a sarritione Sarritor, a stercoratione Sterculinius, a satione Sator. <Fabius Pictor hos deos enumerat, quos invocat flamen sacrum Cereale faciens Telluri et Cereri: Vervactorem, Reparatorem, Inporcitorem, Insitorem, Obaratorem, Occatorem, Sarritorem, Subruncinatorem, Messorem, Convectorem, Conditorem, Promitorem. TUERI pro 'tuendi' aut 'tuendorum'.> 

[1.22] <QUIQUE NOVAS ALITIS id est omnes qui hoc potestis.> NON NULLO SEMINE id est aliquo. et hoc dicit: qui a nobis iacta semina vestris seminibus alitis. semina autem dicit deorum caeli temperiem, pluvias, terrae rorem. <vel 'non ullo semine' ab hominibus scilicet iacto, ut "quippe solo natura subest".> 

[1.23] SATIS segetibus, ut "sata laeta boumque labores". <'largo' autem 'caelo demittitis imbrem' per haec aquam aetheriam significari vult.> 

[1.24] TUQUE ADEO QUEM MOX QUAE SINT HABITURA DEORUM CONCILIA INCERTUM EST <'adeo' hic praecipue. quidam 'adeo' abundare putant antiqua figura, ut "omne adeo genus in terris". et> iam adulatur Augustum, quem inter deos invocat. nec totum tamen dandum est adulationi, sed et veritati: nam cum omnes imperatores post mortem sint inter deos relati, Augustus vivus divinos honores emeruit, quod etiam Horatius testatur, dicens "praesenti tibi maturos largimur honores iurandasque tuum per numen ponimus aras". unde male quidam culpant Vergilium, dicentes eum aviditate laudandi citum interitum Augusto optasse, cum eum constet ad rem, quae tunc fiebat, respexisse. possumus tamen 'mox' pro 'post' accipere, ut Horatius "mox daturos progeniem vitiosiorem", id est postea. potest et 'mox' ad vitae humanae brevitatem referri: nam ipse ait in decimo "Rhaebe diu, res siqua diu mortalibus ulla est, viximus". sane sciendum mire eum laudasse, quod ait 'quem mox quae sint habitura deorum concilia, incertum est', id est nondum scimus, quis deus esse velis: nam deum fieri maximum est, in potestate habere, quis deus velis fieri, plus esse quam maximum constat. 

[1.25] URBISNE INVISERE CAESAR utrum velis terrarum, an maris, an caeli imperium possidere. 

[1.26] <ET TE MAXIMUS ORBIS utrumne te pro Iove coli velis.> 

[1.27] <AUCTOREM FRUGUM qui frugibus et ceteris rebus originem praestes.> TEMPESTATUMQUE POTENTEM aut bonarum tempestatum, ut "unde haec tam clara repente tempestas?" aut 'tempestatum' ait temporum, sicut ubique Sallustius <"ea tempestate". et 'potentem' modo nomen est>. 

[1.28] MATERNA MYRTO quae in honore est Veneris, a qua Augustus originem ducit <per Gaium Caesarem>. 

[1.29] <AN DEUS INMENSI VENIAS MARIS id est an pro Neptuno coli te velis. et 'inmensi maris' cuius mensura non potest comprehendi. 'venias' autem aliquanti pro 'sis' accipiunt, ac si graece diceret ousa sive huparkhousa. 'ire' veteres pro 'esse' dicebant.> 

[1.30] NUMINA SOLA COLANT <'sola'> magna, <praecipua, id est supra alios deos marinos,> quasi melior sit futurus et Neptuno et ceteris diis marinis. THYLE insula est Oceani inter septemtrionalem et occidentalem plagam, ultra Britanniam, Hiberniam, Orcadas. <in hac Thyle, cum sol in cancro est, dies continuus sine noctibus esse dicitur. multa praeterea miracula de hac insula feruntur, sicut apud Graecos Ctesias et Diogenes, apud Latinos Sammonicus dicit.> 

[1.31] TETHYS EMAT OMNIBUS UNDIS Tethys est uxor Oceani, nympharum mater. quod autem ait 'emat' ad antiquum pertinet ritum, quo se maritus et uxor invicem coemebant, sicut habemus in iure. <tribus enim modis apud veteres nuptiae fiebant: usu, si verbi gratia mulier anno uno cum viro, licet sine legibus, fuisset; farre, cum per pontificem maximum et Dialem flaminem per fruges et molam salsam coniungebantur—unde confarreatio appellabatur—, ex quibus nuptiis patrimi et matrimi nascebantur; coemptione vero atque in manum conventione, cum illa in filiae locum, maritus in patris veniebat, ut siquis prior fuisset defunctus, locum hereditatis iustum alteri faceret. et bene 'serviat', quia, quaecumque in manum convenerat, omnia protinus, quae doti dicebantur, marito serviebant. hanc Tethyn Cicero in Timaeo Salaciam dicit. generum vero pro marito positum multi accipiunt iuxta Sappho, quae in libro, qui inscribitur epithalamia, ait 'khaire numpha, khaire timie gambre polla' anti tou 'numphie'. sic et Pindarus en tois paiasin.> 

[1.32] TARDIS SIDUS TE MENSIBUS ADDAS id est aestivis: <vel quia optat, ut diu vivat: vel quia virgo et libra dusanaphora, id est tarde orientia dicuntur. et 'tardis' an quia aureo saeculo longiores dies dicuntur fuisse? an post multos tardosque menses ut deus fiat? an ita, ut "incipient magni procedere menses", per hunc 'magni'>. 

[1.33] QUA LOCUS ERIGONEN INTER CHELASQUE S. Aegyptii duodecim esse adserunt signa, Chaldaei vero undecim: nam scorpium et libram unum signum accipiunt, chelae enim scorpii libram faciunt. iidem Chaldaei nolunt aequales esse partes in omnibus signis, sed pro qualitate sui aliud signum XX, aliud XL habere, cum Aegyptii tricenas esse partes in omnibus velint. modo ergo secundum Chaldaeos locutus est, dicens posse eum habere locum inter scorpium et virginem; nam Erigone ipsa est virgo. sciendum deinde est voluisse maiores in his signis esse deorum domicilia. et Solis est leo, Lunae vero cancer, ceterorum vero quinque planetarum bina sunt signa, prout se ratio siderum sequitur. nam primus circulus a terra Lunae est, secundus Mercurii, tertius Veneris, quartus Solis, quintus Martis, sextus Iovis, Saturni ultimus. sed remotis Sole et Luna, quorum sunt domicilia leo et cancer, hi quinque ordine, quo eorum sunt circuli, bina possident signa, unum a sequentibus et unum a superioribus: ut Mercurii sint virgo et gemini, Veneris libra et taurus, Martis scorpius et aries, Iovis sagittarius et pisces, Saturni capricornus et aquarius. unde per haec loca siderum Augustum et fortem propter scorpium, id est Martis domicilium, et iustum propter libram et prudentem propter vicinam virginem, id est Mercurii domicilium, fore significat. <vel certe ideo inter scorpionis bracchia, quae sunt libra, et Erigonen, quae est virgo, quia libra aequitas, virgo iustitia. sane haec Erigone Icari filia fuit, tantae pietatis in patrem, ut cum eum vidisset mortuum, omni se luctu ac maerore conficeret, ob quam rem misericordia deorum inter signa locum virginis sub iustitiae vocabulo iussa est obtinere. 'chelas' autem sequentes ideo ait, quia, sicut dictum est, ipsae sunt libra.> 

[1.34] PANDITUR IPSE TIBI ordo est 'qua locus ipse tibi panditur'. 'tibi' autem in tuum honorem et gratiam tuam. <'ipse' autem ultro, sua sponte. IPSE TIBI hic distinguitur, ne, si dixeris 'ipse tibi iam bracchia contrahit ardens scorpios', bene optantis verba maledictum comprehendisse videantur. IAM BRACCHIA CONTRAHIT ARDENS SCORPIOS ideo Augusto merito iuxta scorpium locum adsignat, quia sidus hoc supra Romam positum creditur. Varro tamen ait se legisse Empedotimo cuidam Syracusano a quadam potestate divina mortalem aspectum detersum, eumque inter cetera tres portas vidisse tresque vias: unam ad signum scorpionis, qua Hercules ad deos isse diceretur; alteram per limitem, qui est inter leonem et cancrum; tertiam esse inter aquarium et pisces. argute itaque eam viam et sedem tribuit Augusto, forti imperatori, quam habuit deus fortis.> 

[1.35] ARDENS SCORPIUS 'ardens' ad illud refertur, quia Martis est domicilium: nam scorpii tempus frigidum est, quippe cuius november est mensis. <vel 'ardens' ad virus eius vel ad cupiditatem Augusti recipiendi.> IUSTA PLUS PARTE secundum Chaldaeos, qui scorpium dicunt spatium duorum signorum tenere. <ergo et loci spatio te invitat.> 

[1.36] QUICQVID ERIS ordo est 'quicquid eris, da facilem cursum': cetera enim per parenthesin dicta sunt. <NEC SPERENT TARTARA REGEM 'nec sperent' dixit, quasi beneficium det quocumque venerit.> NEC SPERENT T. R. N. T. R. V. T. D. C. allegoricos dicit illum nec debere mori velle nec posse. <'dira' autem pro 'magna' vel 'vehemens'.> 

[1.38] QUAMVIS ELYSIOS MIRETUR GRAECIA C. licet praeferantur inferi a Graecis poetis. 

[1.39] NEC REPETITA SEQVI CURET PROSERPINA MATREM Ceres cum raptam a Plutone Proserpinam filiam diu quaesisset, tandem aliquando eam esse apud inferos comperit. pro qua re cum Iovis implorasset auxilium, ille respondit posse eam reverti, si nihil apud inferos gustavisset. illa autem iam Punici mali in Elysio grana gustaverat. quam rem Ascalaphus, Stygis filius, prodidit: unde Proserpina ad superos remeare non potuit. hinc ait Lucanus "quae te detineant Hennaea dapes". quam necessitatem modo Vergilius Proserpinae tribuit voluntati. sane Ceres a Iove postea meruisse dicitur, ut Proserpina sex esset cum matre mensibus, sex cum marito: quod ideo fingitur, quia Proserpina ipsa est, quae et Luna, quae toto anno sex mensibus crescit et sex deficit, scilicet per singulos menses quindenis diebus, ut crescens apud superos, deficiens apud inferos esse videatur. <et 'sequi curet Proserpina matrem' ad admirationem Elysiorum posuit, quod matri praelati sint.> 

[1.40] DA FACILEM CURSUM meo scilicet poemati. ATQUE AUDACIBUS ADNUE COEPTIS verecunde suas vires extenuat. <et commendat operis difficultatem dicendo 'audacibus'.> 

[1.41] IGNAROSQUE VIAE MECUM M. A. I. aut mecum viae, id est rationis <aut artis>, ignaros miseratus rusticos iuva, ut 'mecum ignaros' intellegas: aut rusticis ignaris fave mecum, id est quibus etiam ego his scriptis plurimum conlaturus sum: aut mecum ignaros agricolas miserare, aut eis mecum fave. 

[1.42] IAM NUNC id est adhuc vivus: nam, ut diximus, Augustus vivus divinos honores emeruit. 

[1.43] VERE NOVO GELIDUS CANIS CUM M. V. LIQVITUR <novum multa significat: nam et recens aliquid novum dicitur, ut ipse ait "lac mihi non aestate novum", id est recens; novum dicitur et magnum, ut "Pollio et ipse facit nova carmina". modo autem> novum ver ideo ait, quia anni initium mensis est Martius. et sciendum est, decem tantum menses fuisse apud maiores. Martium autem anni principium habere voluerunt propter Martem suae gentis auctorem. <quod multis firmatur auctoribus: Nigidius in sphaera graecanica novum annum aequinoctium vernale memorat; Varro epistolicarum quaestionum "inter mensem Februarium, qui tunc esset extremus, et inter calendas Martias, quae tunc erant primae"; Atta "annum novum voluerunt esse primum mensem Martium" et alibi "maiores Martium primum habuerunt".> Aprilis <vero> dictus est, quasi terras tepore aperiens; Maius a Maia; Iunius a Iunone, quamquam alii a maioribus et iunioribus hos duos menses velint esse nominatos: nam antea populus Romanus in centurias iuniorum et seniorum divisus fuerat. reliqui iam a numero nominabantur quintilis, sextilis, september, october, november, december. et hi erant tantum decem menses: duo vero propter rationem signorum anni intercalabantur, qui postea a Iano et a Februo nominati sunt. Februus autem est Ditis pater, cui eo mense sacrificabatur. quintilis et sextilis mutati sunt postea in honorem Iulii Caesaris et Augusti: unde sunt Iulius et Augustus. sic Ovidius in fastis. ergo 'vere novo' et anni initio accipimus et prima parte veris. nam anni quattuor sunt tempora divisa in ternos menses, qui ipsorum temporum talem faciunt discretionem, ut primo mense veris novum dicatur ver, secundo adultum, tertio praeceps, sicut etiam Sallustius dicit ubique. item nova aestas, adulta, praeceps; sic autumnus novus, adultus, praeceps; item hiems nova, adulta, praeceps vel extrema: unde est "extremae sub casum hiemis i. v. s". sane sciendum Xenophontem scripsisse unum librum oeconomicum, cuius pars ultima agriculturam continet: de qua parte multa ad <suum> hoc opus Vergilius transtulit, sicut etiam de georgicis Magonis Afri, Catonis, Varronis, Ciceronis quoque libro tertio oeconomicorum, qui agriculturam continet: nam primus praecepta habet, quemadmodum debeat mater familias domi agere, secundus, quemadmodum foris pater familias. illud quoque sciendum est, in his libris non esse obscuritatem in quaestionibus sicut in Aeneide, nisi in paucis admodum locis; sed in hoc tantum esse difficultatem, ut res positas intellegamus, id est to keimenon, sicut haec prima quoque eius praecepta significant. nam hoc dicit, agrum fertilem, id est pinguem et herbosum, bis debere arari: semel verno tempore, ut et herbae adhuc tenerae et sine semine avellantur, et aestatis calore vel superfluus umor siccetur vel glebarum putrefiat durities, et semel autumnali <arandum> cum seminibus: agrum vero tenuem et sterilem autumnali tantum tempore arandum, ne, si etiam verno araveris, exiguus eius umor siccetur aestate. CANIS MONTIBUS albis ex nive. 

[1.44] LIQVITUR 'liquor' cum nomen est, 'li' brevis est; cum ad verbum venerit, producitur, ut 'liquor' 'liqueris' 'liquitur'; nam mutavit naturam: sicut <'homo'> 'humus' 'u' brevis est, 'humanus' producitur, item 'itur' 'i' producitur, 'iturus' corripitur. 'liquitur' <autem> defluit, <resolvitur>. ET ZEPHYRO PUTRIS SE G. R. quo tempore favonii flatu arva laxantur, quae fuerant praeclusa frigoribus: ipse alibi "rura gelu tum claudit hiemps". 'putris' <autem> 'gleba' solubilis, <quam tepor efficit et aratrum>. 

[1.45] DEPRESSO INCIPIAT IAM TUM MIHI TAURUS ARATRO INGEMERE aliud pendet ex alio; nam altius inpressum aratrum boves cogit in gemitum: quod genus arationis pingui convenit terrae; nam econtra paulo post de infecunda terra dicturus est "tenui sat erit suspendere sulco". 'mihi' autem aut vacat, ut <Cicero> "qui mihi accubantes in conviviis": aut 'mihi' hoc est rustico amanti terras. et taurum bovem fortissimum accipimus; nam tauri difficile ad aratra iunguntur. 

[1.46] ATTRITUS SPLENDESCERE VOMER Lucretius "occulto decrescit vomer in arvo": <quod evenire frequenti aratione novimus, ut et splendidior fiat et teratur: Cato in oratione ad filium "vir bonus est, Marce fili, colendi peritus, cuius ferramenta splendent">. dicimus autem et 'hic vomer' et 'hic vomis', sed ab utroque 'huius vomeris' facit. 

[1.47] ILLA SEGES DEMUM 'seges' modo terra, <ut "nec pecori opportuna seges">. 'demum' autem novissime, vere specialiter. VOTIS RESPONDET inmane est, quod ait 'votis': nam plerumque plus optamus, quam speramus posse contingere. 'respondet' autem <aut satis faciet, aut> consentiet, ut "dictis respondent cetera matris". <AVARI id est quamvis avari. et plus est, quam si dixisset 'parci': Nigidius "quia qui parcior est, suo contentus est, quod avarus non facit">. 

[1.48] BIS QUAE SOLEM BIS FRIGORA SENSIT quae bis et dierum calorem et noctium senserit frigora: per quod duplicem ostendit arationem, vernalem et autumnalem. nec enim ad tempora aestatis vel hiemis referre possumus, quod ait 'bis solem, bis frigora', quia non sunt in Italia in uno anno duae aestates et duae hiemes, sicut geometrae dicunt esse in quadam parte Indiae, in insula Taprobane. <aut sicut quidam dicunt ideo 'bis', ut semel cum fructibus, semel vacua solem et frigus perpessa accipiamus.> 

[1.49] <INMENSAE infinitae.> RUPERUNT HORREA plus est quam si diceret 'impleverunt': <hoc est ut non habeat ubi reponat>. 

[1.50] AC PRIUS IGNOTUM FERRO QUAM SCINDIMUS AEQVOR id est ante quam faciamus vervactum. <si autem non 'inmensum', sed 'ignotum' legeris, nobis ignotum significat.> aequor autem modo terram accipe, ab aequalitate dictam, <ut "praecipitemque Daren ardens agit aequore toto">: unde et maria aequora dicuntur. 

[1.51] VENTOS quia diversis locis diversi praevalent venti. et hoc dicit: debes scire, ager cui vento subiaceat. VARIUM CAELI PRAEDISCERE MOREM id est aeris: Lucretius "in hoc caelo qui dicitur aer". et hoc dicit: debes etiam caeli qualitatem nosse, utrum pluviis gaudeat, an tepore vel frigore. 

[1.52] PATRIOS CULTUSQUE HABITUSQUE LOCORUM duas res dicit: sciendum est, ager et quemadmodum a maioribus cultus sit et quid melius ferre consueverit: namque 'habitus locorum' possibilitates <vel naturas> accipimus, <quas Graeci tas hexeis dicunt. alii 'patrios' naturales exponunt>. 

[1.54] VENIUNT crescunt, ut "pulchro veniens in corpore virtus": <vel proveniunt>. 

[1.55] ARBOREI FETUS ALIBI id est poma. <et arboreum [1.cum] aliqui duobus modis . . . accipiunt: aliter enim in Aeneide de telo "ingens arboreum". Cornificius "ut folia, quae frugibus arboreis tegmina gignuntur".> INIUSSA VIRESCUNT GRAMINA bene 'iniussa', <id est sua sponte>: nam frumenta iussa nascuntur: unde est "atque imperat arvis". <et nunc hic unum 'alibi' deest, ut fiat 'atque alibi iniussa virescunt gramina'.> 

[1.56] NONNE VIDES <aut Maecenati dicit aut rustico. et> argumentatur quasi hoc dicens: si una provincia ferre non potest omnia, quanto magis unus ager? TMOLUS mons Ciliciae, in quo nascitur crocum praecipue: nam loca commemorat, ubi plus provenit et melius aliquid. nam crocum et in Africa nascitur, sed non tale nec tantum, quantum vel quale in Cilicia. <sed Tmolus est mons etiam Lydiae (circa oppidum Sardis, qui div)ersis floribus adundat: (unde multi de Tmolo croce)os odores similes croco accipiunt. alii non dixisse eum crocum (apud Tmolum na)sci, sed vinum Tmoleticum crocei odoris. (nam et crocum in Ci)licia apud Corycum nasci Sallustius (meminit.)> 

[1.57] INDIA MITTIT EBUR et in Africa fuerunt elephanti, sed meliores in India. hinc est quod ait Terentius "elephantis quem Indicis praefecerat", id est maximis. <et 'India mittit' quasi pendit.> MOLLES SUA TURA SABAEI Sabaei populi sunt iuxta Syriam et Arabiam, dicti Sabaei apo tou sebesthai, quod apud eos tus nascitur, quo deos placamus. 'molles' autem ideo ait, vel quod sub aere clementiore sunt—nam ut ait Lucanus "quicquid ad eoos tractus mundique teporem ibitur, emollit gentes clementia caeli"—: aut certe quia Alexander Macedo dicitur obscenos omnes de exercitu suo segregatos illic condidisse. sane 'tus' modo sine aspiratione dicimus; nam antiqui 'thus' dicebant apo tou theiou: quod displicuit; tura enim a tundendo dicta esse voluerunt, a glebis tunsis, cum quibus dicitur fluens de arboribus coalescere. <alii Sabaeos Arabas . . . Aegyptiorum ex effeminatis collectos ab a . . . de Arabia illuc deductos: vel ideo 'molles', quod fem(ineos) cultus vestesque gerunt.> 

[1.58] AT CHALYBES NUDI FERRUM <subauditur (ubique 'mittunt'). Chalybes> populi sunt, apud quos nascitur ferrum, unde abusive dicitur chalybs ipsa materies, ut "vulnificusque chalybs". 'nudi' autem aut apud quos arbores non sunt: aut vere nudi propter ferri caedendi studium; nam legimus "Brontesque Steropesque et nudus membra Pyracmon". VIROSAQUE PONTUS CASTOREA fibri canes sunt Pontici, quorum testones apti sunt medicaminibus: propter quos ubi se senserint requiri, eos secant. de his Cicero "redimunt se ea parte corporis, propter quam maxime expetuntur", Iuvenalis "qui se eunuchum ipse facit, cupiens evadere damno testiculi". castores autem a castrando dicti sunt. 'virosa' autem venenata: nam licet sint multis remedio, tamen praegnantes eorum odore abiciunt et egerunt partum. et 'virosa' dicta ab eo, quod est virus; alii fortia accipiunt a viribus. 

[1.59] ELIADUM PALMAS EPIROS EQVARUM hypallage est, nam hoc dicit: Epiros creat equas optimas, quae apud Elidem palmas merentur in Iovis Olympici curuli certamine. sane 'Epiros' graece profertur, unde etiam 'E' habet accentum: nam si latinum esset 'Epirus', 'pi' haberet, quia longa est. nec mireris equas currere: nam, ut dicit Plinius, velociores sunt ideo, quod in cursu urinam faciunt. 

[1.60] CONTINVO HAS LEGES iugiter, in aeternum, ad perpetuitatem, sicut sequentia indicant; nam dicturus est 'aeternaque foedera mundi'. 

[1.62] DEUCALION LAPIDES V. I. I. O. iam transit ad fabulam et poetice dicit, ista tum primum statuta, quae ab initio mundi constat fuisse. 

[1.63] UNDE HOMINES NATI DURUM GENUS expressit to aition, id est causativum; nam et graece populi laoi dicuntur a lapidibus. ERGO AGE TERRAE PINGUE SOLUM iam redit ad causam. 

[1.64] PRIMIS A MENSIBUS ANNI hoc est quod dixit "vere novo". <EXTEMPLO induxit et rep(os)uit.> 

[1.66] PULUERULENTA C. M. S. A. quae glaebas solvit in pulverem. et reddit causam, cur hoc debeat fieri. 'maturis' autem 'solibus' est vehementibus, fervidis, magnis. <ipsius manu adiectum 'maturis solibus'.> 

[1.67] SUB IPSUM ARCTURUM id est autumnali tempore, quo arcturus oritur. et sciendum quia 'sub' praepositio, quando tempus significat, accusativo gaudet, ut hoc loco 'sub arcturum', id est circa arcturum, item "aut ubi sub lucem densa inter nubila sese", et "sub noctem cura recursat" et item "sub lucem exportant calathis". <hoc autem est tum cum iam pluere . . . : arcturus enim pluviarum et tempestatum (sidus est.) arcturus autem idem arctofylax, quia post u(rsae caudam) locatus sit; idem bootes, quod boves cum plau(stro agat.) alii Arcadem fuisse filium Callistus et Iovis (dicunt: qui) cum matrem in figuram ursae Iunonis (ira transfiguratam) vellet occidere, ambo in caelum (a Iove translati sunt, et) ille arcturus, illa Helice dicta. alii (hunc Icarium volunt) esse, qui a pastoribus, quod eos vino tunc (primum reperto) ebrios fecerat, veluti dato veneno occisus (est. ipsius) manu adiecti sunt deletis duobus, quorum (alter totus legi) potuit 'ipsis officiant segetes ne frugibus illic'; ex altero hoc tantum 'ne deserat umor harenam'.> 

[1.68] <TENVI SUSPENDERE pro 'tenuiter suspendere'.> 

[1.69] ILLIC in terra pingui. <OFFICIANT noceant, obstent. (HERBAE quae) internatae segetem laedunt.> HIC STERILEM in tenui et infecunda: <quia si pressius (aratur terra ten)uior, umor ad inferiora (desidet et) . . . por . . . bunt.> et ut supra diximus, omnia praecepta, quae commemorat, ad illud pertinent, quod ait "quid faciat laetas segetes". 

[1.72] <(SEGNEM) pro 'otiosum', ut interdum lentus * * * (ces)sans, ut "segnisque secundo defluit amne".> 

[1.71] TONSAS NOVALES agros messos. dicimus autem et 'has novales' et 'haec novalia'. proprie novales sunt tunc primum arva proscissa. 

[1.72] SITV DURESCERE CAMPUM ut redeat in vires priores. sane sciendum et Ciceronem in dialogis et ceteros philosophos tractare, non quid debeat fieri, sed quid potissimum fieri. quam rem Vergilius nunc sequitur; nam cum dicat multa remedia agrorum recreandorum, praeponit omnibus intermissionem: unde eam rem frequenter iterat. 

[1.73] AUT IBI FLAVA SERES M. S. F. si te terrarum cogit angustia, ibi frumenta sere, unde legumina sustulisti: aut si tibi opus est frumento, stercora, sparge cinerem vel incende stipulas. 'sidere' modo anno. 

[1.74] LAETUM LEGUMEN fertile. et 'laetus' prout res fuerit accipe, ut 'laetus homo', id est hilaris; 'laetum pecus', id est pingue; 'laetum legumen', ut diximus, fertile. et legumen dicitur quod manu legatur nec sectionem requirat; frumenta vero sunt omnia quae ex se emittunt aristas. nam quod ait supra 'farra', frumenta accipimus; species est enim pro genere. <SILIQVA folliculo, intra quem l . . . nascuntur. QUASSANTE quae sonet, cum quass(atur): Caecilius "si quassante capite tristes incedunt", (Plau)tus "capitibus quassantibus".> 

[1.75] AUT TENVIS FETUS VICIAE mire ait 'tenuis'; nam vicia vix ad triplicem pervenit fructum, cum alia legumina proventum habeant felicissimum et fertilem. <'f(etus' vero grana) vel fructus, ut "inseritur vero et fetu (nucis arbutus horrida.)"> TRISTISQUE LUPINI amari, <cum in gustu (amarum sit) triste;> nam incoctus amarus est: <Ennius "neque ill(e tris)te quaeritat sinapi". nonnulli proprie calamos lupinorum alas dici putant, ut Aelius "alae ex lupino s . . . liis", Cato in originibus "alae ex lup . . . leg . . ." de lingua latina alam culmum fabae dic . . .> 

[1.77] URIT ENIM LINI CAMPUM SEGES bene excerpsit <(haec) tria,> linum, avenas, papaver, et dicit post haec frumenta serenda non esse: nam licet manu legantur et sint inter legumina, viribus tamen frumentis exaequantur. <Coelius libro tertio "seri . . . aven . . . endit". (et vi)detur poeta velut interrogatus, (cur linum et quae) sequuntur non dicat seri debere, respondisse ('urit enim',) quia 'enim' causalis coniunctio est.> 

[1.78] LETHAEO PERFUSA P. SOMNO plena oblivionis, <quod apud inferos per Lethaeum fluvium animabus praestetur oblivio>: nam Ceres, Iove admonente, dicitur cibo papaveris orbitatis oblita. et re vera papaver gignit soporem. <quidam de agresti papavere accipiunt magis, quia alibi ait "verbenasque premens vescumque papaver".> 

[1.79] ALTERNIS FACILIS LABOR redit rursus ad praeceptum, quod scit esse praecipuum, id est ad intermissionem. <ARIDA TANTUM quae sine inter(missione) fructum dare compulsa sunt et ideo . . . aruerunt et exinde siccata sunt.> 

[1.80] PINGVI FIMO vel umido vel fertili. <'saturare' autem 'pudeat sola' id est non erubescas sterilem agrum fimo pingui saturare.> 

[1.81] EFFETOS PER AGROS continua fertilitate lassatos, sicut etiam frequenti partu effeta dicitur mulier. CINEREM INMUNDUM ad discretionem illius, quo utuntur puellae. <IACTARE spargere, quia sic fit. et hoc est quod dicit 'saturare'.> 

[1.82] <SIC QUOQUE etiam per stercoris iactum.> REQVIESCUNT FETIBUS A. non etiam roborantur, quod intermissio efficit arationis. quam rem rursus repetit dicendo 'nec nulla interea est inaratae gratia terrae', id est maxima; nam litotes figura est, ut "munera nec sperno". <INARATAE non satae, unde est illud "alternis idem tonsas cessare novales". alii 'inaratae' accipiunt quae est pabulo pecoribus.> 

[1.84] INCENDERE PROFVIT A. non agros, sed ea quae in agris sunt, id est stipulas vel quisquilias, id est purgamenta terrarum: nam, ut videmus, si in agris, qui incendendi sunt, desint stipulae, aliunde illuc nutrimenta portantur incendii. <alii non 'saepe profuit', sed 'saepe incendere' accipiunt.> 

[1.85] ATQUE LEVEM STIPULAM C. V. F. ecbasis poetica. <'crepitantibus' vero, sonantibus.> 

[1.86] SIVE INDE OCCULTAS VIRES 'inde' id est ex igni; 'occultas' autem arcana quadam ratione celatas. in hoc autem sensu sequitur Heracliti opinionem, qui dicit omnia ex igni procreari, quem nunc terris alimenta praebere commemorat. 

[1.88] EXUDAT INUTILIS UMOR nove locutus est; nam non ipse umor, sed terra desudat: unde 'exudat' pro 'desudatur' accipimus. <potest ergo exudare et quod emittitur et quod emittit accipi.> 

[1.89] CAECA RELAXAT SPIRAMENTA breves cavernas, per quas sudor emanat, quae tenuitate sui non possunt videri: <ergo occulta et latentia>. 

[1.90] <NOVAS quae ante non fuerant.> 

[1.92] NE TENUES PLUVIAE aut lentae et penetrabiles: aut epitheton est aquarum: sic alibi "aut in aquas tenues dilapsus abibit". <alii 'tenues' inutiles, ieiunae, macrae, quibus contrarium pingues, ut est "tenuis ubi argilla".> 

[1.93] <ACRIOR pro 'acris', ut "iam senior".> AUT BOREAE PENETRABILE FRIGUS ADURAT 'adurat' et ad solem et ad frigus pertinet: nam uno sermone duo diversa conclusit, quae tamen unum effectum habent. nam et frigoris finis est caloris initium, et summus calor frigoris est principium: unde quasi unus effectus est et frigoris et caloris. <hoc est quod Graeci dicunt akrotetes isotetes.> 

[1.94] <MULTUM ADEO ordo 'multum adeo iuvat arva'.> RASTRIS et 'hos rastros' dicimus et 'haec rastra'; legimus enim "at istos rastros interea depone" in Terentio, item "rastraque et incurvi saevum rubuere ligones". et rastra dicta, quia terram radunt. GLEBAS INERTES pigras, nihil creantes. et transit ad aliud praeceptum. 

[1.95] VIMINEASQUE TRAHIT CRATES ad agrorum scilicet exaequationem. <CRATES quam rustici irpicem vocant. IUVAT vel adiuvat, vel quasi delectat.> 

[1.96] FLAVA CERES <ALTO NEQVIQVAM S. O.> 'flava' dicitur propter aristarum colorem in maturitate. et 'Ceres' nomen est, quod in polysyllabis in nominativo singulari producit ultimam, cum in obliquis corripiat. <'alto' autem 'Olympo' aut poetice dictum, de caelo illi favere Cererem: aut vere altam segetem esse, non paleis tantum inanem, sed gravem frumento: nam ideo 'flava Ceres'.> NEQUE NEQVIQVAM id est non sine causa: nam semper duae negativae unam confirmativam faciunt: unde male quidam locum illum legunt in Terentio "pater adest, cave ne te tristem sentiat"—si enim hoc est, dicit, vide ut te tristem esse sentiat: quod procedere minime potest -sed ita legendum est "cave te tristem esse sentiat". nam et 'ne' et 'cave' prohibentis est. 

[1.97] <ET QUI PROSCISSO QUAE S. A. T. propria voce usus est: cum enim primo agri arantur, quando duri sunt, proscindi dicuntur; cum iterantur, obfringi; cum tertiantur, lirari. QUAE SUSCITAT AEQVORE TERGA id est vertit. et proprie 'suscitat', quia iacent inexerciti. 'terga' autem superficiem, ut Homerus nota thalasses.> QUAE SUSCITAT AEQVORE TERGA id est terram, quam araverit. 

[1.98] RURSUS IN OBLIQVUM VERSO P. A. scilicet autumnali tempore, quo iam cum seminibus aratur. nam hoc praecipit, ut cum denuo aramus, tunc per obliquum aratra ducamus; nemo enim uno tempore bis arat. 

[1.99] <EXERCETQUE FREQUENS quidam 'exercet' pro 'tractat' accipiunt, ut "ferrum exercebant vasto c. i. a". 'frequens' autem pro 'frequenter'.> ATQUE IMPERAT ARVIS id est ut tantum ferant, quantum ipse desiderat. et hoc est, quod ait supra "votis respondet avari agricolae". <alii ('atque imperat arvis') ne liberius ferant quae volunt, sed quod fuerit satum, tradunt.> 

[1.100] UMIDA SOLSTITIA ATQUE HIEMES ORATE SERENAS A. <bene ad votum se transtulit: neque enim rusticus aliud potest hic facere nisi optare. nam> duo sunt solstitia: unum aestivum VIII. K. Iuliarum die, quo tempore remeare sol ad inferiores incipit circulos, et aliud hiemale VIII. K. Ianuariarum die, quo tempore sol altiores incipit circulos petere: unde hiemalis solstitii dies minimus, sicut aestivi maximus invenitur. videtur ergo contrarium esse quod dicit, optate pluvias per solstitia et per hiemem serenitatem, cum, ut diximus, unum aestivum sit et aliud hiemale solstitium. sed sciendum, modo annum in quattuor partes esse divisum: in duo solstitia et duo aequinoctia, unum vernale et aliud autumnale, quae Graeci isemerias vocant—sunt autem haec VIII. K. aprilium et VIII. K. octobrium die—: qui annus olim in duas tantum partes dividebatur, hoc est in aestivum et hiemale solstitium, in duo hemisphaeria: ut intellegamus omnia eum tempora voluisse complecti. nam hoc dicit: optandum rusticis, ut autumnali et hiemali tempore sit serenitas—quae duo tempora pro uno habebantur secundum hemicyclii rationem, ut diximus,—vernali vero et aestivo tempore ut sint pluviae, quae et ipsa duo tempora pro uno erant. tamen si diligenter attendamus, poetica licentia est usus, ut pluralem numerum pro singulari poneret: nam 'solstitia' pro solstitio et 'hiemes' pro hieme posuit. dicit autem, optanda haec quae per naturam non sunt, quo possit utriusque temporis asperitas mitigari, et aestatis calor pluviis, et frigus hiemis serenitatis tepore. <sane quidam 'umida solstitia atque hiemes orate serenas' pro hiemali tantum solstitio accipiunt, hoc est ea solstitia, quae umida hiberni temporis ratione esse necesse est—nam aestatis solstitia umida esse non possunt—, ut sub una significatione dictum sit 'umida solstitia atque hiemes': quod ostendunt subsequentia 'hiberno laetissima pulvere farra'; neque enim aliquid de aestatis solstitio vel tempore memoravit. sed verior expositio hoc habet: 'umida solstitia atque hiemes orate serenas agricolae' non quod umida esse debeant, sed 'umida solstitia' epitheton hiemis est, et modo hoc dicit: solstitia illa, quae umida sunt naturaliter, id est hiberna, o agricolae, et hiemes serenas orate: nisi enim serenum caelum fuerit, nec seri poterit nec arari, ut ipse dixit in sequenti 'hiberno laetissima pulvere farra'; nisi enim serenum fuerit, pulvis e terra levari non poterit. ergo hoc dicit: solstitia hiberna et non solum solstitia, id est solstitiorum sola tempora, sed omnes hiemes serenas optandas.> 

[1.101] HIBERNO PULUERE hiberna serenitate, eo quod nimia serenitas pulverem creat. <et est carmen rusticorum antiquum "hiberno pulvere verno luto grandia farra, camille, metes". camillus adulescens est.> 

[1.102] LAETUS AGER hiberno scilicet sereno: <quia ubi hoc contigerit, ne haec quidem loca, quae fertilia sunt, ut est Moesia et Gargara, quae dicturus est in sequentibus, certent cum illo proventu>. NULLO TANTUM SE MOESIA CULTV IACTAT constat quidem Moesiam circa culturam esse diligentem; sed non ei cultus suus tantum prodest, quantum hiberna serenitas <et umidum solstitium>. Mysia autem provincia est <Thraciarum, vicina Scythiae,> Moesia vero civitas Phrygiae, haud longe a Troia, quam magis debemus accipere propter Gargara, montes Phrygios. <unde apparet et in Asia esse regionem, quae Moesia dicatur. sane Gargara multi auctores Graeci, sicut Serenus Sammonicus tradit, altitudinem Idae montis et per hoc abusive omnes summitates montium Gargara appellant: esse etiam Gargara civitatem in radicibus Idae montis in provincia Moesia Asiae, quam constat naturaliter uliginosam et ob hoc frugum feracem in tantum, ut multi poetae Graeci Gargara abusive pro cuiusvis rei multitudine vel copia posuerint. ergo potest et hic sensus esse, ut sit: cum ea sit anni temperies, ut hiemps serena sit et solstitium umidum, fructus optime provenire; haec autem adeo esse agris necessaria, ut sine his ne illi quidem fecundissimi Moesiae agri responsuri sint opinioni fertilitatis, quae de his habetur. 'Moesia cultu' autem ideo addidit, tamquam diceret: omnis seges, quae tempestivos umores habuerit, aequabit fecunditati arvorum Moesiorum, quae propterea, quod non quaerant solstitiales imbres, sed naturali et proprio umore laetentur, maximum et praecipuum cultum habeant, unde ita uberes ibi fructus proveniant, ut fecunditatem agrorum suorum etiam Gargara ipsa mirentur.> 

[1.103] MIRANTUR GARGARA phantasia est poetica rei inanimali sensum dare: sic alibi "mirataque novas frondes et non sua poma". <sane Rubellius Blandus et Quadrigarius historici dicunt Gargarum flumen vocari in finibus Thurinis; fuisse et oppidum mediocre, quod Garga nunc vicus est, quem Troes obscuri centum quinquaginta ignoto et incerto duce insederunt, scilicet nomine a vertice Idaeo translato, a quo civitas etiam in finibus Troicis Gargara appellatur.> 

[1.104] <QUID DICAM oratorium schema quaedam recusare, quasi non sufficiant materiae, deinde referre. et quid dicam, quemadmodum iuvat arva qui insequitur.> COMMINUS A. I. statim, sine intermissione. <non est ergo 'ex propinquo'. qui significatus frequentissimus est in cisalpina Gallia; vulgo enim dicunt 'vado ad eum, sed comminus': unde Vergilius magis patriam consuetudinem videtur secutus. veteres enim non in tempore, sed in loco 'comminus' ponebant, id est iuxta, ut est "comminus obtruncant ferro": cui contrarium est 'eminus', id est longe.> 

[1.105] MALE PINGVIS non pinguis, id est sterilis: <nam 'male' apud Vergilium saepe pro 'non' significat, ut "male sana sororem">. RUIT autem evertit, dissipat: nam modo agentis est, ut "una eurusque notusque ruunt": nam aliter dictum est "ruit alto a culmine Troia". 

[1.106] DEINDE SATIS FLUVIUM INDUCIT post commemoratam generalem agriculturam transit ad species et culturas venientes ex tempore: nam arare, cinerem iacere, incendere aeternum est; inrigare autem nonnisi nimiae siccitatis est, sicut siccare etiam aut ex magnis pluviis aut ex fluminis eruptione compellimur. SATIS segetibus, agris satis, <id est seminatis>: nam participium est. RIVOSQUE SEQUENTES iuges, <aut secuturos>: aut certe rivorum est epitheton, <quia qua duxeris sequuntur>. 

[1.107] EXUSTUS AGER scilicet aestatis calore. MORIENTIBUS HERBIS secundum Pythagoricos, qui dicunt omne quod crescit animam habere: unde est "atque interfice messes". 

[1.108] ECCE SUPERCILIO id est ex inproviso. 'supercilio' autem altitudine, summitate terrarum. <alii 'supercilia' loca in obliquum delimata, quae superne habeant alia fastigia, ex accidenti dicunt. tramites autem sunt convalles, quae de lateribus utrimque perviae limitant montes, quae solent etiam saltus nuncupari. sed hic tramitem nunc pro valle ac saltu accipere debemus et pro supercilio simpliciter edito loco, ut Ilios ophruoessa; nam ideo ait 'clivosi'.> 

[1.109] <ELICIT ab eliciendo. et apud antiquos et hodieque in aliquibus provinciis elices appellantur sulci ampliores ad siccandos agros ducti, unde poeta ipso verbo uti voluit: nam et scrutatores vel receptores aquarum aquilices dicuntur. †barinulas dixerunt.> RAUCUM PER LEVIA MURMUR S. C. non solum utilitati hanc rem dicit fore, sed etiam voluptati. <'murmur' autem sonum aquae.> 'levia' <vero> lubrica, nitida, detrita. 

[1.110] SCATEBRIS bullitionibus, quae fiunt cum aqua in aliquas rimas defluxerit: unde etiam vasa aestuantia calore scaturrire dicuntur. <unde vulgo vasa, ubi calida solet fieri, scutrae appellantur. TEMPERAT rusticus scilicet.> 

[1.111] QUID QUI NE GRAVIDIS P. C. ARISTIS gravidas aristas periphrasticos pro spicis posuit. dicimus autem et 'hic spicus' et 'hoc spicum': Cicero in Arato "spicum inlustre ferens insigni corpore Virgo". sed scire debemus in usu esse a masculino utrumque numerum, a neutro vero raro, et tantum singularem inveniri: nam pluralis nusquam lectus est. <et 'quid' id est 'quid dicam quantum iuvet arva'.> 

[1.112] LUXURIEM SEGETUM bene 'luxuriem', ut ostendat rem superfluam et nocituram, nisi amputetur. <[1.officere] et bene luxuriem pascit, non segetem. sane 'luxuriem' iuxta antiquos multi dictum putant, cum 'luxuria' dicatur.> 

[1.113] CUM PRIMUM SULCOS AEQVANT SATA <seminata, hoc est> cum adhuc herbae sunt tenerae, id est <cum operiunt sulcos herbae, hoc est> antequam cogantur in culmos. <et per ista tempus ostendit.> et est Vergilii hoc hemistichion unum de invictis. <QUIQUE PALUDIS et hic 'iuvat arva' subaudiendum.> 

[1.114] DEDUCIT siccat, detrahit: sic paulo post "rivos deducere nulla religio vetuit", id est siccare. <BIBULA HARENA quia omnis harena bibula est.> 

[1.115] INCERTIS SI MENSIBUS inoportunis. incerti autem menses sunt veris vel autumni: nam et hiemis certum est frigus, et aestatis certus est calor. <quidam incertos menses pro quibuscumque, qui adferant variam tempestatem, accipiunt.> 

[1.116] <EXIT exire proprie dicuntur flumina, cum abundant extra ripas, ut "cum spumeus amnis exit".> OBDUCTO LIMO superlito, superfuso. <LATE valde ac multum, id est per plurimum spatium.> 

[1.117] <UNDE ex quo vel ob quam rem.> TEPIDO UMORE stanti, noxio, inutili. <vel hoc est 'incertis mensibus'; videtur enim de aestate dicere 'tepido umore'.> LACUNAE autem sunt fossae, in quibus aqua stare consuevit, <id est quasi lacus minores>. 

[1.118] NEC TAMEN HAEC CUM SINT H. B. L. ordo est 'nec tamen nihil <inprobus anser Strymoniaeque grues et amaris intiba fibris> officiunt <aut umbra nocet'>. et hoc dicit: licet haec omnia, quae dixi, arando sint experti et hominum et boum labores, tamen sunt adhuc aliqua quae obsunt, nisi provideris, ut aves absint et umbra arborum. 

[1.119] INPROBUS ANSER insatiabilis, nulli probandus. et dicit anseres agrestes. 

[1.120] STRYMONIAEQUE GRUES Thraciae, a fluvio <vel lacu> Strymone, <qui fuit circa Amphipolim civitatem>. ET AMARIS INTIBA FIBRIS ut etiam Donatus dicit, male quidam intibam avem quandam amari iecoris accipiunt: nam intiba dicit cichorea, quorum radices multae et tenues ambiunt segetes et necant. 'fibris' autem abusive ait, quod radices intiborum hac atque illac decurrant, ut fibrae per iecur, id est venae quaedam et nervi. <alii fibras proprie dicunt rei cuiusque extremitates, sicut Cicero in Gabinium "fibrae cincinnorum madentes" et in Tusculanis "non solum ramos amputare miseriarum, sed omnes radicum fibras evellere". unde et iocineris extremae partes fibrae a nonnullis appellantur. bene ergo Vergilius intiborum vel radicum vel foliorum extremitates fibras dixit. alii fibras herbas adserunt, ut Nigidius commentario grammaticali "phorbe (herba). sed antea fibra dicta est, ut nunc etiam rustici dicunt". potest ergo hic 'fibris' pro herbis accipi, quando ipsa intibus herbae species est.> AMARIS nocentibus, ut "hostis amare". 

[1.121] AUT UMBRA NOCET ut "nocent et frugibus umbrae". 

[1.122] <HAUT FACILEM ESSE VIAM rationem methodon.> 

[1.123] MOVIT AGROS CURIS ACUENS M. C. dicturus est Iovem fecisse multa, quae possunt in vituperationem venire: et ea hoc colore defendit, quo dicat voluisse eum ingenium mortalibus ex necessitate praestare, ne torperent otio, quod ex rerum abundantia procreatur. <et 'movit agros' tamquam ipse colat agros, ut "ille colit terras": vel 'movit' id est iussit coli, ut est "terram vertere". 'curis' vero sollicitudinibus.> 

[1.124] VETERNO pigritia: nam veternum dicitur morbus intercus, id est hudrops, qui homines efficit pigros. 'intercus intercutis'. <(VETERNO) otio, quia plerumque otiosos solet hic morbus incessere: Plautus in Addicto "opus facere nimio quam dormire mavolo, veternum metuo".> 

[1.125] <ANTE IOVEM ante regnum Iovis. NULLI vetuste pro 'non' significat: Terentius in Hecyra "si non quaerit, nullus dixeris", ut ipse alibi "nulla Venus, non ulli animum flexere h."; tale est et "nihil mea carmina curas" pro 'non curas'. SUBIGEBANT conficiebant, domabant, mollibant ac per hoc colebant.> 

[1.126] <LIMITE termino, ut "limes agro positus". NE SIGNARE QUIDEM 'signare' notare, propterea quod, cum agri colonis dividerentur, fossa ducebatur ab oriente ad occidentem, quae cardo nuncupabatur, et alia de septentrione ad meridiem, qui decimanus limes vocabatur, et alii minores erant in obliquum discreti, qui lineares appellabantur et agros per centurias sive per iugera divisos coercebant.> 

[1.127] IN MEDIUM QUAEREBANT in commune, <id est in publicum, ut ipse alibi "consulite in medium">. <IPSA TELLUS 'ipsa' ultro, sponte sua, ut "ipsae lacte domum".> 

[1.128] OMNIA LIBERIUS quia supra ait "atque imperat arvis". <alii 'liberius' pro 'liberalius' accipiunt.> 

[1.129] <ILLE Iuppiter scilicet adeptus imperium.> MALUM VIRUS bene ad discretionem epitheton addidit: nam virus et bonum et malum est, sicut venenum: nam idem est. venit autem a graeco: nam et illi pharmakon medium habent, id est bonum et malum. sane 'virus' hodie tres tantum habet casus: 'hoc virus, hoc virus, o virus'. antiqui 'huius viri' dicebant: Lucretius "taetri primordia viri". <nonnumquam pro foetore ponitur 'virus', ut apud Lucilium "anseris herbilis virus". ADDIDIT aut 'ad' abundat, aut 'addidit', quia habebant ante nonnihil veneni. ATRIS modo noxiis, id est ad tenebras et mortem mittentibus.> 

[1.130] <PRAEDARIQUE LUPOS IUSSIT utrum ut ipsi praedas faciant, an ut ipsi capiantur? PONTUMQUE MOVERI ventis scilicet: Cicero> "mare movetur ventis, ne putescat". 

[1.131] <MELLAQUE DECUSSIT F. quia est opinio, fluxisse arboribus mella.> IGNEMQUE REMOVIT non sustulit, <non extinxit,> sed occuluit: unde est "quaerit pars semina flammae abstrusa in venis silicis". 

[1.133] <UT VARIAS USUS 'usus' he peira: ut cum opus rebus esset, excogitarentur artes, per quas invenirentur. MEDITANDO ab agente est, id est dum meditatur.> EXTUNDERET studiose reperiret et coleret. 

[1.134] <PAULATIM epitheton artium est.> FRUMENTI HERBAM periphrasis segetis, <ut "nec graminis attigit herbam">. <QUAERERET id est ipse usus. et 'quaereret', quasi adhuc quod non esset, id est quasi intus in sulcis quaereret.> 

[1.135] <UT SILICIS VENIS proprie dictum: Quadrigarius quarto "inter venas saxi". ABSTRUSUM latentem et quasi divinitus absconditum. et hoc est quod dixit 'ignemque removit'. sane 'absconditum' dicitur, non 'absconsum', quia 'conditum' facit, non 'consum'. EXCUDERET eliceret, hoc est usus ipse.> 

[1.136] <ALNOS arboris species. et per hoc lintres fluviales ostendit. FLUVII id est qui in fluviis navigant. SENSERE CAVATAS hoc est quod ait 'paulatim'.> 

[1.137] NAVITA pro 'nauta', sicut 'Mavors' pro 'Mars'. <STELLIS hic pro sideribus, quae plures in se stellas habent.> NUMEROS ET NOMINA FECIT 'numeros' aut currendi modos, id est ortus et occasus—quod si est, quasi rem philosophorum praetermisit; nam tantum de nominibus dicit, ut 'Pliadas, Hyadas': aut certe re vera ait 'numeros'. nam Hipparchus scripsit de signis et commemoravit etiam, unumquodque signum quot claras, quot secundae lucis, quot obscuras stellas habeat: secundum quod bene memoratis signis, quasi notum, stellarum numerum praetermisit. <aut 'numeros', quia septentrionem dicimus. 'nomina fecit' vero notamina: Plautus in Menaechmis "iuventus fecit nomen peniculo mihi".> 

[1.138] PLEIADAS signum est ante genu tauri, quod <Graeci hubon dicunt, id est petimen. quidam autem non omnium boum hubon, sed eorum tantum, qui sunt, ita ut Cyprii, gibberi, sicut Aristoteles quoque refert, sed et gibber ipsum hubon nominat. sed pleiades> ortu suo primae navigationis tempus ostendunt: unde graece pleiades dicuntur apo tou pleein, latine vergiliae a verni temporis significatione, quo oriuntur: <vel quod Pliones et Atlantis filiae sint. sunt autem septem: Taygete, Alcyone, Celaeno, Sterope, Merope, (Maia,) Electra, quae excisum Ilium dolens, lucere desiit. quidam Meropen volunt non apparere, velut erubescentem, quod sola e sororibus cum Sisypho mortali concubuerit. HYADAS> hyades signum est <et> in fronte tauri, quod ortu suo efficit pluvias, unde stellae ipsae hyades vocantur apo tou huetou, quas Latini <exinde> suculas appellaverunt. <alii hyadas a porcis, quas Graeci huas dicunt, a nobis sues appellantur, non a pluviis, quas huetous vocant, dictas accipiunt: nam ideo et suculas dici a suibus. hae sunt in fronte tauri, in formam U litterae, unde etiam hyadas dici volunt. has alii septem, alii quinque dicunt his nominibus: Pytho, Synecho, Baccho, Cardie, Niseis.> CLARAMQUE LYCAONIS ARCTON Helicen dicit, id est maiorem septentrionem: nam minor cynosura dicitur. 'Lycaonis' autem subaudis 'filiam', ut "Deiphobe Glauci". Lycaon enim, rex Arcadiae, habuit filiam Callisto: quam cum vitiasset Iuppiter, Iuno in ursam convertit et postea Iuppiter miseratus in signum <septentrionis. 'claram' ergo notam, ut "tuus o clarissime frater Pandare": vel quia non occidit, ideo 'claram': vel quia illa alia obscurior est.> 

[1.139] TUM LAQUEIS CAPTARE FERAS ET FALLERE VISCO INUENTUM <E. M. C. C. S. 'captare' occupare velle. et> unus sensus est divisus interpositione alterius: nam 'laqueis feras captare' ad venationem pertinet, id est inlaqueare feras incurvatis arboribus; 'fallere visco' ad aucupium; item ad venationem 'et magnos canibus circumdare saltus'. male autem de aucupio quidam <hoc> respuunt, totum referentes ad venationem, et dicunt, 'fallere visco' pro visceratione positum; constat enim luparios carnibus tinctis veneno lupos necare. quod ideo non procedit, quia 'hoc viscum huius visci' facit, sicut 'templum templi', unde est et 'fallere visco'; 'viscus' vero, id est caro, 'visceris' facit, ut 'pecus pecoris', et si de carne loquebatur, 'viscere' debuit dicere: Lucretius "permixtus viscere sanguis", item ipse "viscus gigni sanguenque creari". 

[1.141] <ATQUE ALIUS LATUM> FUNDA IAM VERBERAT A. <ordo est 'iam alius et funda'.> genus retis, dictum a fundendo, id est retiaculum, qui dicitur bolos. 

[1.142] <ALTA PETENS nonnulli 'alta petens' ad maris piscationem adplicant, ut prima pars 'funda iam verberat amnem' fluminis piscatio videatur, 'alta petens pelagoque alius trahit umida lina' de mari dixerit. TRAHIT> UMIDA LINA everriculum significat. <et 'trahit' recte, quia hoc genus retis tragum vocatur.> 

[1.143] <FERRI> RIGOR durities <ferri, unde enses rigidi fierent>: unde et rigidus homo dicitur. ARGUTAE SERRAE stridulae, sonorae, <ut "arguto pectine">. et dicitur Perdix, sororis Daedali filius, invenisse circinum et serram. '<lammina' autem 'serrae' definitio est serrae.> 

[1.144] <SCINDEBANT FISSILE LIGNUM aut scindendo fissile faciebant, aut ibi scindebant, ubi fissile erat.> 

[1.145] LABOR INPROBUS vel magnus, vel nulli probabilis; nullus enim est amator laboris: <vel indefessus, adsiduus, sine moderatione>. 

[1.146] DURIS URGENS IN REBUS EGESTAS <peior est egestas, quam paupertas: paupertas enim honesta esse potest, egestas etiam turpis est.> Persius "magister artis ingeniique largitor venter, negatas artifex sequi voces". <et bene expresse dixit, ideoque singula pronuntiatione adiuvanda sunt.> 

[1.147] PRIMA CERES F. M. V. T. INSTITVIT prima Ceres omne agriculturae genus hominibus indicavit: superfluo enim quaestionem movent commentarii, dicentes Osirin vel Triptolemum aratrum invenisse: nam aliud est unam rem invenire, et aliud omnem agriculturam docere, quod fecit Ceres. nam ferrum dicendo cuncta generaliter rusticorum arma complectitur. <sane solum hoc nomen est in polysyllabis, quod ultimam producat in nominativo et eam in obliquis corripiat, ut 'Ceres Cereris'.> 

[1.148] SACRAE DEFICERENT SILVAE emphasis est, id est 'etiam sacrae', quarum sterilitas ceterarum quoque significat infecunditatem. ARBUTA autem sunt rubra poma silvarum, quae Plinius unedones vocat, quod asperitate sui plura edi non possunt. <'silvae' autem si nominativus pluralis est, figurata declinatio est; si singularis genetivus est, possessiva.> 

[1.149] VICTUM DODONA NEGARET Dodona civitas Epiri est, iuxta quam nemus est Iovi sacratum et abundans glandibus semper: <de cuius nemoris arboribus columbae oracula petentibus dare consueverant:> unde et kat' exokhen Dodonae efficit mentionem, <quia dixit "Chaoniam pingui glandem mutavit arista": sunt enim Chaones in Epiro, perinde ut Dodona>. 

[1.150] LABOR ADDITUS aut 'datus', ut nihil mali ante habuerint: aut re vera 'additus', quia ante erat quidem labor, sed tantum herbarum, intiborum, postea accessit robiginis, carduorum. <'labor' autem, quam Graeci kopian dicunt.> 

[1.151] ESSET <comesset,> consumeret, ut "est mollis flamma medullas". ROBIGO autem genus est vitii, quo culmi pereunt, <quod a rusticanis calamitas dicitur. hoc autem genus vitii ex nebula nasci solet, cum nigrescunt et consumuntur frumenta. inde et Robigus deus et sacra eius decimo K. Maias Robiginalia appellantur.> sed <haec res> abusive robigo dicitur: nam proprie robigo est, ut Varro dicit, vitium obscenae libidinis, quod ulcus vocatur. SEGNIS CARDVUS inutilis, infecundus. <HORRERET abundaret, ut totum agrum impleret.> 

[1.152] <SUBIT succedit loco intereuntium.> ASPERA SILVA notandum, etiam de herbis silvam dictam. 

[1.153] <LAPPAEQUE species herbae hirsutae. TRIBULIQUE genus spinae, quod donec viret mollia folia habet, ubi inaruerit asperantur in spinas. hos tribulos sparsisse pugnaturus cum Romanis Hannibal dicitur fugamque simulasse: quem cum Romani insequerentur, ignorantes et fugere credentes, in hoc genus fraudis incurrerunt et ab hostibus in proelium recurrentibus caesi sunt. INTERQUE NITENTIA CULTA quae ideo coluntur, ut niteant; aut quae per cultum nitere debeant.> 

[1.154] INFELIX LOLIUM infecundum; contra "felicemque trahit limum". STERILES AVENAE ad discretionem earum, quae seruntur: <nam in multis provinciis etiam inter fructuum genera numerantur>. <DOMINANTUR vero eminent, quia et validiores et altiores sunt.> 

[1.155] QUOD NISI ET ADSIDVIS H. I. R. iam concludit et hoc dicit: nisi saepe sarrieris, propter illud 'et amaris intiba fibris officiunt'; nisi aves fugaveris, propter 'nihil inprobus anser Strymoniaeque grues'; nisi falce amputaveris ramos, propter 'aut umbra nocet'; nisi votis invocaveris pluvias, propter 'umida solstitia atque hiemes orate serenas': sine causa ingentes frumenti alieni acervos aspicies. per quod ostendit rusticum sua inertia famem, non anni vitio sustinere. <sane ad illud rettulit, quod supra ait "in medium quaerebant"; at nunc sibi quisque, nec ad nos pertinet acervus alienus.> 

[1.157] PREMES UMBRAM coartabis, inminues, <compesces>. <VOTIS sacrificiis, precibus.> 

[1.159] FAMEM SOLABERE ac si diceret: ne glandibus quidem satiaberis; <sed tantum famem produces,> quia dixerat "et victum Dodona negaret". 

[1.160] <DICENDUM ET QUAE SINT DURIS A. A. quasi magnum opus adgredior, ut "nunc veneranda Pales".> DURIS AGRESTIBUS ARMA id est instrumenta, ut "Cerealiaque arma". 

[1.162] VOMIS et ab eo quod est 'vomer', et ab eo quod est 'vomis', 'vomeris' facit. sed rationis est 'vomer'; nam 'vomis' usurpatum est: rarum enim est, ut in 'is' exeuntia 'r' in obliquis recipiant, ut 'cinis, pulvis'. talis est et in graecis ratio; nam 'actin' et 'actis' dicunt, 'delphin' et 'delphis', 'Eleusin' et 'Eleusis': sed verius in 'n' desinunt, quod in obliquis habent, ut 'actinos, Eleusinos, delphinos'. GRAVE ROBUR A. propter sulcos altius inprimendos. 'inflexi' autem pro 'flexi' posuit; nam 'in' abundat. <INFLEXI PRIMUM GRAVE ROBUR A. perifrasticos aratrum. et 'grave robur' est, cui vomer accommodatur.> 

[1.163] TARDAQUE ELEUSINAE M. V. P. Eleusin civitas est Atticae provinciae, haud longe ab Athenis. in qua cum regnaret Celeus et Cererem, quaerentem filiam, liberalissime suscepisset hospitio, illa pro remuneratione ostendit ei omne genus agriculturae, filium etiam eius Triptolemum recens natum per noctem igne fovit, per diem divino lacte nutrivit, et eum alatis serpentibus superpositum per totum orbem misit ad usum frumentorum hominibus indicandum. ergo hoc dicit: plaustra volubilia matris Eleusinae, id est qualia ostendit Ceres apud Eleusin: aut certe qualibus mater deum colitur; nam ipsa est etiam Ceres. <Romae quoque sacra huius deae plaustris vehi consueverant. 'volventia' autem quae volvuntur, quod venit a 'volvo', non 'volvor'.> 

[1.164] TRIBULAQUE genus vehiculi <omni parte dentatum>, unde teruntur frumenta, <quo maxime in Africa utebantur>. TRAHEAEQUE epenthesin fecit causa metri, ut 'navita'. traha autem vehiculum est a trahendo dictum; nam non habet rotas. <TRAHEAEQUE vel tabula est, ut quidam dicunt, quae trahentibus bubus solet areae induci ad pabulum colligendum: vel vehicula sine rotis, quas vulgo tragas dicunt. et causa metri in hoc nomine epenthesin fecit, ut 'navita' et 'Mavors' pro 'nauta' et 'Mars'.> INIQVO PONDERE RASTRI iniqui ponderis, id est magni: scilicet ut sine labore rustici possint glaebas infringere. 

[1.165] VIRGEA PRAETEREA CELEI VILISQUE SUPELLEX id est vasa de vimine, qualia Ceres Celeo aliquando monstravit, ut qualos, corbes et cetera. <'vilis' autem 'supellex' quia . . . nam de genistis vel iunco vel alba vite solent fieri.> sane 'haec corbis' dicendum est secundum Tullium, qui ait <in Sestiana> "messoria se corbe contexit". sane 'supellex' usurpativum est, nam artis est 'haec supellectilis': genetivus enim aut par debet esse nominativo aut una syllaba maior, ut 'musa musae', 'doctor doctoris'; si duabus maiorem invenerimus, contra artem id esse manifestum est, ut 'anceps' 'praeceps' et pauca alia. 

[1.166] ET MYSTICA VANNUS IACCHI id est cribrum areale. legimus tamen et 'vallus' secundum Varronem †<hanc fisticula pollio mysta vallus>, quod idem nihilominus significat. 'mystica' autem 'Iacchi' ideo ait, quod Liberi patris sacra ad purgationem animae pertinebant, et sic homines eius mysteriis purgabantur, sicut vannis frumenta purgantur. hinc est quod dicitur Osiridis membra a Typhone dilaniati Isis cribro superposuisse: nam idem est Liber pater—in cuius mysteriis vannus est, quia, ut diximus, animas purgat, unde et Liber ab eo, quod liberet, dictus est—, quem Orpheus a gigantibus dicit esse discerptum. <nonnulli Liberum patrem apud Graecos likmeten dici adserunt; vallus autem apud eos likmos nuncupatur, ubi de more positus esse dicitur, postquam est utero matris editus. alii 'mysticam' sic accipiunt, ut vannum vas vimineum latum dicant, in quod ipsam propter capacitatem congerere rustici primitias frugum soleant et Libero et Liberae sacrum facere: inde 'mystica'.> 

[1.167] <OMNIA QUAE MULTO ANTE M. P. R. bene non vult rusticum tunc quaerere quae dixit dicturusve est, cum iam opus sint.> 

[1.168] <SI TE DIGNA MANET D. G. R. id est si te capit dignitas ruris vel agri colendi gloria.> 

[1.170] IN BURIM in curvaturam: nam buris est curvamentum aratri, dictum quasi boos oura, quod sit in similitudinem caudae bovis. <alii burim curvaturam temonis, quae supra est, et quod est infra, urvum dicunt: buris enim ut curvetur, ante igni domatur, id est amburitur; unde et quae naturaliter inveniuntur curvae, ita dicuntur. Varro ait †totum burim indici ab urbe.> 

[1.171] <HUIC aratro scilicet. A STIRPE id est arboris, hoc est a radice: "nec non et sterilis quae stirpibus exit ab imis". alibi pro ipsa arbore: "sed stirpem Teucri n. d. s. s". alibi dicitur 'ab initio'.> 

[1.172] BINAE AURES duae, quibus latior sulcus efficitur. DUPLICI APTANTUR DENTALIA D. dentale est lignum, in quo vomer inducitur. 'duplici' autem 'dorso' aut lato, ut "at duplex agitur per lumbos spina": aut re vera duplici, cuius utrumque eminet latus: nam fere huius modi sunt vomeres in Italia. 

[1.173] CAEDITUR <ET TILIA ANTE> IUGO <LEVIS> id est ad iugum. et ideo 'levis', ne boves laborent. <'ante' autem antequam usus exigat.> 

[1.174] STIVAQUE manica aratri, qua regitur, <id est gubernaculum>. Cicero in Scauriana a "stiva ipsa mecum homines loquebantur". 'currus' autem dixit propter morem provinciae suae, in qua aratra habent rotas, quibus iuvantur. 

[1.175] EXPLORAT ROBORA FUMUS probatae enim soliditatis sunt, si in fumo minime rimas effecerint. totus autem hic locus de aratro Hesiodi est. 

[1.176] <POSSUM MULTA TIBI VETERUM P. R. doctrinam suam commendat. 'veterum' autem aut Hesiodi, qui primus de agricultura scripsit, aut aliorum antiquorum. 'tibi' autem, id est o Maecenas, inquit, vel o agricola: hoc est enim 'tibi'.> 

[1.177] <NI REFUGIS quia alibi ait "sordida rura": vel quia post dicturus est de minoribus animalibus. TENUESQUE PIGET C. C. 'tenues' modicas. et potest hoc ex affectu alterius dictum accipi.> 

[1.178] AREA CUM PRIMIS INGENTI AEQVANDA CYLINDRO ET V. M. hysteroproteron posuit: prius enim est, ut manu terra vertatur, deinde solidetur glarea, postremo aequetur cylindro, id est lapide tereti in modum columnae, qui a volubilitate nomen accepit. <sane area est locus vacuus, aut natura aut studio factus, ne quid inde edi nascive possit: quasi qui exaruerit. 'cum primis' autem, id est interea, quod maxime necessarium est, vel inter prima opera et officia.> 

[1.180] <SUBEANT succedant, enascantur.> NEV PULUERE VICTA F. hypallage est pro 'ne victa fatiscat in pulverem', <id est dissolvatur. 'fatiscat' autem significat 'adfatim hiscat'>. 

[1.181] TUM VARIAE INLUDUNT PESTES per ludum nocent, <quasi ludendo et sine labore saeviant>. SAEPE EXIGVUS MUS nitela, <mus agrestis robeus,> cuius Cicero meminit in Sestiana. et quia vilium animalium facit mentionem, ideo praemisit 'ni refugis tenuesque piget cognoscere curas'. <dicendo autem 'exiguus mus' multum ex ipsa deminutione nominis et numeri singularis enuntiatione addidit dignitatis: risus enim est quidam poeta, qui ait "praetextam in cista mures rosere camilli".> 

[1.182] <POSVITQUE DOMOS ATQUE HORREA FECIT ultra meritum rei locutus est.> 

[1.183] AUT OCULIS CAPTI F. C. TALPAE hoc est debiles oculis <et mutae>. et mutavit genus: nam 'haec talpa' dicitur: sicut et de dammis fecit, ut "cum canibus timidi venient ad pocula dammae". 

[1.184] <INUENTUSQUE CAVIS BUFO 'inventus' pro 'qui invenitur'. et 'cavis' hic pro principali positum: aliter enim "insonuere cavae gemitumque dedere cavernae".> BUFO rana terrestris, nimiae magnitudinis. 

[1.185] MONSTRA FERUNT id est et alia purgamenta terrarum. <POPULATQUE veteres 'populo' 'munero' 'aucupo' 'lucto' dicebant, nos addita 'r' littera pronuntiamus.> 

[1.186] CURCULIO Varro ait hoc nomen per antistoechon dictum, quasi gurgulio, quoniam paene nihil est nisi guttur. INOPI METUENS FORMICA SENECTAE quae semper alienum requirit auxilium: nam 'inopi' non tantum ad formicam pertinet, sed generale est epitheton senectutis. <vel ne inops in senectute sit. et hoc iuxta opinionem poeticam dixit.> 

[1.187] CONTEMPLATOR ITEM prognosticon est anni futuri fertilis vel infecundi. 'contemplator' autem imperativi modi tempus futurum pro praesenti 'contemplare': alibi "contemplator aquas dulces", Terentius "loquitor paucula" pro 'loquere' 'contemplare'. NUX PLURIMA id est longa. significat autem amygdalum; sed hoc graecum est to amugdalon kai ta amugdala. <et 'plurima', sicut "plurima cervix" et "qui plurimus urbi imminet". SILVIS quidam pro arboribus accipiunt, ut "pomaque et Alcinoi silvae" et alibi "silvarumque aliae pressos propaginis arcus".> 

[1.188] INDUET IN FLOREM se effundet in florem. et bene elegit arborem, quae prima foliis vestitur. 

[1.189] SUPERANT abundant. <('si' hoc loco pro dubitativa) posita est, ut est "infesto fulmine Morti, si mereor, demitte", quia alibi confirmativam posuit, (ut "vestro) si munere tellus" et "si nona diem mortalibus almum". PARITER similiter. antique dixit, ut Plautus in Aulularia "pariter moratus, ut pater avusque eius fuit", hoc est homoios.> 

[1.190] CUM MAGNO VENIET TRITURA CALORE aut aestus nimios fore significat: aut calorem dixit festinationem, ut alibi "fervet opus". 

[1.191] <UMBRA pro fronde, ut alibi "ingentem sustinet umbram".> 

[1.192] NEQVIQVAM PINGUES non pingues, id est sine frugibus: alibi "nequiquam seros exercet noctua cantus", id est 'non'. et notandum, paleam dictam numero singulari contra artem: nam ea, quae ex pluribus constant, numeri sunt tantum pluralis, ut 'cancelli, scopae, bigae', licet abutantur poetae. <'pinguis' sane et 'quamvis pinguis' potest accipi. 'area' vero pro 'in area'.> 

[1.193] SEMINA VIDI EQVIDEM MULTOS MEDICARE S. incipit dicere de medicandis leguminibus, quemadmodum et maiora fiant et modico igne solvantur. bene autem ait 'equidem', <quod multi pro 'ego' accipiunt, id est 'ego quidem',> ut a praeiudicio inchoaret. nam hoc dicit: equidem haec vidi fieri, sed sic quoque legumina degenerant, nisi singulis quibusque annis hoc fiat; inde enim est 'sic omnia fatis in peius ruere ac retro sublapsa referri'. 'medicare' antique: nam maiores 'medico' et 'medicor' dicebant, ut 'populo' et 'populor', quae verba modo ab utraque significatione <tantum> passivae sunt declinationis. sed ut 'medicare' diceret pro 'medicari', metri necessitas fecit. sane 'medicor' accusativum regit, ut 'medicor illam rem', 'medeor' vero 'illi rei' dicimus: nam 'medeor illam rem' figuratum est. <'serentes' aut saturos, aut serere volentes, ut "et terruit auster euntes": vel 'serentes' serere incipientes.> 

[1.194] NIGRA PERFUNDERE AMURCA olei sordibus, sed his, quae praecedunt; nam sordes, quae sequuntur oleum, faeces vocantur. et 'amurca' per 'c' scribitur et per 'g' pronuntiatur, ut 'C.' Gaius, 'Cn.' Gnaeus. <et 'perfundere' pro 'vidi perfundentes'.> 

[1.195] <GRANDIOR UT FETUS id est maiora grana.> SILIQVIS FALLACIBUS quae fallere plerumque consuerunt: interdum enim folliculi, cum inanes sint, maiores videntur. 

[1.196] PROPERATA MADERENT festinata coquerentur. <'maderent' vero antique pro 'cocta essent'.> 

[1.197] <LECTA id est cum labore electa.> SPECTATA probata, ut "et rebus spectata iuventus". <VIDI LECTA DIV ET MULTO SPECTATA LABORE DEGENERARE TAMEN tamen in nascendo degenerare, ut sequatur: si lecta et probata degenerant, quid, si non legas? 'degenerare tamen' anakolouthon: nam cum non praeposuerit [1.quam lecta et spectata] vel 'quamquam' vel 'licet', intulit 'tamen'.> 

[1.198] NI VIS HUMANA possibilitas: Sallustius "sed nostra omnis vis in animo et corpore sita est": aut certe multitudo. tamen verius est, ut 'vis' quasi violentia sit in rebus, quae contra naturam vertuntur in melius: sic enim Donatus sensit, dicens: nisi violentia fiat naturae, omnia in deterius cadunt. <et hoc est, quod ait "labor omnia vicit inprobus".> 

[1.199] MANV LEGERET hinc quidam volunt dictum legumen. 

[1.200] <SIC OMNIA FATIS IN PEIUS RUERE ab argumento: adeo omnia in peius cotidie recidunt. 'ruere' autem figurate pro 'ruunt'.> IN PEIUS RUERE AC RETRO SUBLAPSA REFERRI to auto; bis idem dixit. <AC RETRO SUBLAPSA REFERRI pro 'sublabi et referri'. et videtur bis idem dixisse.> 

[1.201] <NON ALITER QUAM QUI ADUERSO VIX FLUMINE LEMBUM ostendere vult usque ad perfectionem laborari debere, nec tantum longam intentionem procedere, quantum brevem remissionem in deterius cuncta deducere.> LEMBUM naviculam admodum brevem. 

[1.202] SUBIGIT sursum agit, ut "et corpora saltu subiciunt in equos": aut certe 'subigit' est urget, impellit. 

[1.203] <ATQUE ILLUM IN PRAECEPS 'atque' quidam superfluam coniunctionem volunt. PRAECEPS PRONO RAPIT ALUEUS AMNI sensus comparatione finitus.> 

[1.204] PRAETEREA TAM SUNT ARCTURI SIDERA NOBIS iam dicit, astrologiam rusticum ita, ut navigantem, nosse debere. arcturus autem stella est in signo bootae post septentrionem, cuius ortus et occasus tempestates gravissimas facit: unde ait 'sidera', id est tempestates, ut "scit triste Minervae sidus". <bene autem haedos arcturo iunxit, qui ipsi pluvias faciunt: et alibi "pluvialibus haedis".> 

[1.205] HAEDORUMQUE DIES SERVANDI aurigae signum est haud longe a septentrione, cuius pedem cum cornu tauri una stella coniungit: <quem aurigam pater Mercurius inter sidera locavit>. hic in manu sinistra fert haedos, in umeris capram <Amaltheam>, quae aluisse dicitur Iovem, <haedorum matrem, quos quidam Iovis conlactaneos dicunt. sane nonnulli hunc aurigam Myrtilum, quem Pelops occidit, accipiunt; vel certe Erichthonium, qui natus est ex semine Vulcani, quod, dum stuprum Minervae inferre conatur, fudit in terram>. hoc quoque signum tam ortu, quam occasu suo efficit tempestates. bene autem ait 'dies', quia et magnitudine sui multis diebus oritur, et tempestas aut praecedit signum aut sequitur aut cum eo est. sane sciendum omnes astrologos pro ratione climatum dissentire in ortu siderum: sed ipsa dissensio ultra septem dies non procedit; septem enim etiam ipsa sunt climata. hinc est quod solem ad unumquodque signum alii XU. K. die dicunt venire, alii XIV., alii infra usque ad VIII.: nec quisquam procedit ulterius. LUCIDUS ANGVIS tres sunt angues in caelo: unus qui in septentrione est, alter ophiuchi, tertius australis, in quo sunt crater et corvus, de quo nunc proprie ait 'anguis': nam hudra dicitur graece. et scimus angues esse aquarum, terrarum serpentes. haec autem signa generaliter posuit: non enim haec tria tantum, sed omnia praecipit observanda. 

[1.206] VECTIS his, qui vehuntur: cuius significationis participium latinitas non habet. 

[1.207] PONTUS ET OSTRIFERI F. T. A. Sestos et Abydos civitates sunt Hellesponti, quae angusto et periculoso mari segregantur. <in his angustiis Leander ad Hero natare consueverat: nam illa Sestias, hic de Abydo fuit. qui cum frequenter ad amatricem amator nataret, tempestate obrutus interiit: cuius cum cadaver exanime ad litus, in quo Hero de turre expectare solebat, esset adpulsum, puella se praecipitavit in mare et ita vitam finivit.> unde elegit locum periculosiorem, quem pro omni poneret pelago. sane secundum artem 'haec ostrea' et 'hae ostreae' dicimus: nullum enim habet latinitas nomen animalis, quod neutri sit generis, sicut graece to ketos kai ta kete, licet et Horatius dixerit "ostrea Circeis, Miseno oriuntur echini" et Iuvenalis "grandia quae mediis iam noctibus ostrea mordet": quos tamen possumus graece locutos accipere; ita enim dicunt to ostreon kai ta ostrea. <'ostriferi' autem, quod ibi plurimum ostreorum sit. 'fauces' vero angustiae.> 

[1.208] LIBRA DIE non est apocope pro 'diei', sed regularis genetivus est. nam, ut saepe diximus, obliqui casus numeri singularis a nominativo plurali maiores esse non debent: quod verum esse Sallustius probat, qui in prosa ait "dubitavit acie pars"; hinc est et illud "curruque abscisa duorum suspendit capita". <Plautus in Amphitruone "neque nox quoquam concedit die" pro 'diei'.> "SOMNIQUE id est noctis; nam ab officio tempus" ostendit. dicit autem aequinoctium autumnale, quod fit sole in libra posito: vernale enim aequinoctium sol in ariete <positus> efficit. hoc autem dicit: frumenta serenda esse autumnali tempore, legumina vero usque ad veris initium. 

[1.209] <ET MEDIUM LUCI ATQUE UMBRIS I. D. O. quoniam zodiacus circulus, qui aequinoctia duo facit, orbem dividit. et 'luci' dixit partem caeli septentrionalis, de quo ait "hic vertex nobis caeli sublimis"; 'umbris' vero australem circulum, qui dicitur esse infimus et demersus, de quo ait "at illum sub pedibus Styx atra videt manesque profundi".> 

[1.210] <EXERCETE VIRI TAUROS id est cogite laborare. SERITE HORDEA CAMPIS hordeum ostendit in campestribus locis serendum. et> 'hordea' usurpative <ait>. et sciendum in his tres tantum casus usurpari, 'haec hordea, haec hordea, o hordea', sicut 'vina, vina, vina', 'mella, mella, mella'. <sane reprehensus Vergilius dicitur a Bavio et Maevio hoc versu "hordea qui dixit superest ut tritica dicat".> 

[1.211] USQUE SUB EXTREMUM B. I. I. id est non usque ad brumae finem, sed circa: nam bruma finitur VIII. K. Ianuariarum die; et iste non usque ad ipsum diem dicit serendum. <intractabilis autem bruma dicta a brevioribus diebus.> 

[1.212] <NEC NON ET LINI SEGETEM atqui supra ait "urit enim lini campum seges". quid igitur? suo tempore, non eo anno, quo cessare debet.> CEREALE PAPAVER vel quod est esui, sicut frumentum; vel quod Ceres eo usa est ad oblivionem doloris: <nam ob raptum Proserpinae vigiliis (agitata) gustato eo acta est in soporem: vel quia Meconem Atheniensem dilexerit Ceres et transfiguratum in papaverem tutelae suae iusserit reservari; vel quia pani aspergatur>. 

[1.213] IAMDUDUM quam primum. et hoc dicit: serendum esse eo tempore, non quo iam pluit, sed quo imminent pluviae. 

[1.215] <FABIS contra rationem dictum, quia fruges omnes numeri singularis sunt.> SATIO sementis. et declinatur sicut 'navis'. MEDICA PUTRES ACCIPIUNT SULCI ad ipsam herbam apostropham facit. haec autem herba a Medis translata est in Graeciam, quo tempore eam invaserunt. huius plena Venetia est. et, ut dicit Dionysius, trium foliorum est, semper virens. quod autem ait 'putres sulci', naturam ipsius herbae respicit: nam uno anno frequenter seritur, <et sexies aut amplius secatur> et postea aliquot annis sponte procreatur. quod etiam sequens indicat versus: nam dicendo 'milio venit annua cura' ostendit, Medicae curam non esse annuam. haec autem herba vulgo dicitur scylla. <PUTRES subacti, vel initio anni, id est vere, vel post annum: quidam enim Medicam post decennium seri dicunt.> 

[1.217] CANDIDUS AURATIS APERIT CUM CORNIBUS ANNUM. T. quo tempore annum aperit taurus, qui est auratis cornibus. nam 'aperit cornibus' non procedit: non enim a capite, sed a dorso oritur, id est a medio sui, unde incipit apparere; nam ea parte, qua mutilatus est, oritur, non a fronte. 'aperit' autem ideo ait, aut quia aprili mense sol in tauro est, quo cuncta aperiuntur, —et aliud est 'aperire annum', aliud 'inchoare', nam nullus dubitat, Martio mense, ut supra diximus, annum inchoare—et hoc melius: aut certe quia potest unumquodque signum et inchoare annum et finire, ut 'aperit annum' dixerit, scilicet suum: nam et a tauro usque ad taurum, et a geminis usque ad geminos annus est. 

[1.218] AVERSO autem ASTRO duplex lectio est, nam alii 'adverso' legunt: cum cane enim nascitur Sirius, qui est terris adversus, de quo legimus "ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris nascitur", ut 'adverso' sit pestifero et contrario mortalibus. si autem 'averso' legerimus, 'cum' subaudiamus necesse est, ut "atque Ixionii vento rota constitit orbis", id est cum vento: ut sit sensus, quo tempore etiam canis cedens occidit cum averso astro, id est cum Argo, quae et ipsa media est, sicut taurus, et a puppi oritur: cui canem constat esse coniunctum. et <'cedens' aut locum dans, ut et Argo occidat; nam canis occasum et navis occasus sequitur: aut certe> 'cedens canis' non recedens, sed incedens accipimus et se movens: tempore enim, quo taurus cum sole est, etiam canis ad ortum festinat. quod autem ait 'occidit', ad aspectum nostrum rettulit. nam ortus et occasus duo sunt: unus heliakos, id est solaris, et alter kosmikos, id est mundanus: unde fit, ut ea signa, quae cum sole oriuntur, a nobis non possint videri, et ea, quae videmus, quantum ad solis rationem pertinet, videantur occidere. secundum quod nunc ait 'occidit canis'; nam canis paranatellon est cancri, id est cum eo oritur. cancer autem quo tempore sol in tauro est, post horam quartam diei oritur: nam taurus et gemini binas horas tenent. <Nigidius commentario sphaerae graecanicae "oritur enim canicula cum cancro, in columen venit cum geminis, occidit cum tauro".> sic ergo fit, ut canis nobis occidat, quantum autem ad solis pertinet cursum, in ortu esse videatur. secundum hanc rationem etiam paulo post dicturus est "ante tibi eoae Atlantides abscondantur": nam eoas ait in ortu heliaco positas, unde et 'tibi abscondantur' intulit. <hunc canem alii Icari putant, patris Erigonae, qui mortem patris filiae nuntiavit: alii hunc esse quondam custodem Europae, quem nulla fera potuit effugere, quique a vulpibus quondam liberaverit Thebas.> 

[1.219] ROBUSTAQUE FARRA frumenta, quae plus habent virium, quam legumina, quo tempore nobis Atlantides occidunt sunt serenda. Atlantides autem, licet septem fuisse dicantur, sex tamen, <sicut supra dictum est,> videntur in caelo: quae novembri mense nobis incipiunt non videri. <cum enim sol in scorpione fuerit, oriente scorpione occidit taurus, in quo vergiliae sunt, id est sexto idus novembris. ergo 'eoae' mane abscondantur: non est enim Atlantidum epitheton 'eoae', sed 'eoae' matutinae; modo enim vespera, modo media nocte, modo mane oriuntur. unde et 'tibi abscondantur', id est spectando, nec occident. alii ita exponunt, eoas appellatas, quasi quae semper mane oriantur. ergo ante occidere vergiliae debent quam sero sit: quae vergiliae alioquin sunt eoae cum oriuntur, non cum occidunt.> haec autem, ut alii volunt, Iovis, ut alii, Liberi nutrices fuerunt: alii <vero> ipsas fuisse adserunt Hesperidas. 

[1.222] GNOSIAQUE ARDENTIS DECEDAT S. C. <et hoc ad superiora pertinet: cum enim coronae pars oritur, occidit taurus, in quo vergiliae sunt. 'decedat' autem non pro occasu dixit, sed 'soli cedat', quo in scorpione posito cum ortu ipsius oritur. fabula vero de corona talis est:> cum Liber pater Ariadnen, Minois, Cretae regis, filiam, uxorem duceret, Vulcanus ei coronam obtulit, quam ille ad uxoris insigne inter sidera collocavit. et stellam per poeticam licentiam dixit; ceterum sex sunt, quibus in caelo declaratur corona. <alii hanc fabulam ita adserunt: Theseus cum ad interimendum Minotaurum Cretam venisset, miseratam eius Ariadnen auxilium ei ad occidendum filo ducto Minotaurum praestitisse; Theseum vero Ariadnen, utpote salutis auctorem, secum avexisse. qui cum ad Naxum insulam delati essent, Ariadnen ibi vel consulto vel necessitate vel monitu Mercurii a Theseo derelictam. quam cum Liber pater adamasset, coronam ei dempto pudore, sicut supra dictum est, dicitur obtulisse: quam etiam inter sidera postea conlocavit.> 

[1.223] COMMITTAS quasi custodibus fidis. 

[1.224] <INVITAE TERRAE si non suo tempore seratur.> 

[1.225] ANTE OCCASUM MAIAE id est ante occasum Atlantidum: <et hoc est, quod ait 'Atlantides abscondantur':> nam Maia una est de ipsis Atlantidibus. 

[1.227] <SI VERO VICIAMQUE SERES in quodam adespoto Graeco sic positum est phakous de kai phaselon orobon homoios de meta arktouron duonta hama mekhri de tropon.> VILEMQUE FASELUM plurimum, abundantem: nam omne quod abundat vile est, ut "vilibus aut onerat pomis". 

[1.228] PELUSIACAE LENTIS Pelusium unum est de septem ostiis Nili, <ubi primum lens inventa dicitur, vel> ubi optima lens nascitur: unde kat' exokhen locutus est. <ASPERNABERE autem, id est contemnes.> 

[1.229] BOOTES cadens, verno scilicet tempore: tunc enim bootes occidit. quod autem subdidit 'et ad medias sementem extende pruinas', omnia complexus est tempora, et vernum, quo legumen seritur, et autumnale, quo frumentum. et multi volunt ita hanc partem astrologiae librasse Vergilium, ut in omnibus utrumque tempus significaret, vernale et autumnale: unde et supra bina signa memoravit, taurum cum cane, Atlantidas cum corona. tamen nos, quantum ad necessitatem loci pertinet, haec dixisse sufficiat: nam maioris prudentiae est ad subtilem harum rerum scientiam pervenire, adeo ut sequentem rationem zonarum Metrodorus philosophus vix quinque expresserit libris, insertis tam astronomiae quam geometriae partibus, sine cuius lineis haud facile zonarum deprehenditur ratio. idem etiam Metrodorus asserit, frustra culpari a plerisque Vergilium quasi ignarum astrologiae, cum eum constet operis lege conpulsum, ut quaedam excerperet, quae obscura videntur ideo, quia a naturali ordine sunt remota. ut autem universa non diceret, rusticarum personarum habuit considerationem et ipsius operis est brevitate constrictus. 

[1.230] <AD MEDIAS PRVINAS hoc est quod supra ait "usque sub extremum brumae i. i". 'medias' autem 'pruinas' abusive ipsas hiemes posuit: medium enim pro legitimo dixit.> 

[1.231] CERTIS DIMENSUM P. O. annum, divisum in quattuor tempora. et per duodecim signa duodecim menses accipimus. 

[1.232] <PER DUODENA multi pro 'duodecim' accipiunt, ut "bina manu lato crispans hastilia ferro" et "septenaque tela": alii, quia quotannis per eadem meat; 'duodena' ergo 'saepius duodecim' significat.> 

[1.233] <ZONAE id est plagae vel circuli, quorum primus septentrionalis, vel, ut quidam voluit, aquilonius.> 

[1.234] <CORUSCO SEMPER SOLE RUBENS 'corusco' ardenti, hoc est aequinoctiali. et bene a media coepit, ut necessario extremas et habitabiles concessas mortalibus diceret. TORRIDA sicca, quod numquam sol inde discedat.> 

[1.235] QUAM CIRCUM EXTREMAE bene 'extremae' addidit, <id est borios et notios,> ne eas, quae circa igneam sunt, intellegeremus, quas constat esse temperatas vicinitate caloris et frigoris: quarum unam nos habitamus, alteram antipodes, ad quos hinc torrente zona, hinc frigidis ire prohibemur. antipodes autem dicuntur, quod contra nos positi sunt contrariis vestigiis: terram enim dicunt undique caelo et aere cingi. per has autem duas zonas in obliquum tenditur signifer circulus, qui solis continet cursum: unde etiam fit, ut duae zonae frigidissimae sint, ad quas numquam accedit; una fervens, a qua paene numquam recedit; duae temperatae, ad quas vicissim venit. <TRAHUNTUR pro 'extenduntur' aut 'sine intermissione vertuntur'.> 

[1.236] <CAERULEAE frigore scilicet, quia ipse color convenit frigori.> 

[1.237] <DUAE MORTALIBUS AEGRIS sicut dictum est, temperatae ex calido medio et frigidis extremis circulis.> 

[1.239] <OBLIQVUS QUA SE SIGNORUM VERTERET ORDO zodiacum dicit, quem nos signiferum dicimus. 'verteret' autem hoc est per ambas temperatas.> 

[1.240] MUNDUS UT AD SCYTHIAM R. A. A. iam definitio est nostri climatis, id est nostrae habitationis, quae a septentrione incipiens in australi desinit plaga. 'Riphaeas' autem 'arces' Scythiam dicit, cuius sunt montes Riphaei. <(MUNDUS UT AD SCYTHIAM R. A. A.) quoniam borius circulus totus supra terram est: ideoque ab Arato hic apparens, ille, id est australis, vocatur obscurus. sane aliqui mundum pro caelo accipiunt hoc loco, qui mundum nomen volunt esse universae naturae.> 

[1.241] <CONSURGIT PREMITUR deest 'ita', ut sit, (ut) ad Scythiam consurgit, ita premitur in austros, id est premitur contra, devexus in Indos, ut fuerat supra Afros. LIBYAE DEVEXUS IN AUSTROS quoniam notius circulus totus infra terram est. et 'premitur' quasi deprimitur.> 

[1.242] HIC VERTEX NOBIS SEMPER SUBLIMIS <pro 'cardo':> id est haec pars mundi a nobis semper videtur, <hoc est Scythiae, quae septentrioni subiacet>. 

[1.243] AT ILLUM SUB PEDIBUS STYX ATRA VIDET M. Q. P. axem notion, id est australem, qui a nobis numquam videtur, sicut borios, id est septentrionalis, semper videtur. et sicut variae philosophorum opiniones sunt, ita et hic varie loquitur: nam alii dicunt a nobis abscedentem solem ire ad antipodas, alii negant et volunt illic tenebras esse perpetuas. mire autem ait quasi de inferis 'Styx atra videt manesque profundi', ut ostenderet illud quod dicunt philosophi, recedentes hinc animas illic alia corpora sortiri: unde et Lucanus ait "regit idem spiritus artus orbe alio": quod verisimile est, quia dicuntur animae aut igni aut vento aut aqua purgari, quod ut fiat necesse est, dum aut per frigidas plagas aut igneam transeunt. et licet alii hoc a Vergilio dictum per poeticam licentiam velint, tamen sciendum est, eum poeticae licentiae inseruisse philosophiam. 

[1.244] MAXIMUS <vel> quia ipse ceteris est maior, <vel quia ad Scythiam, vel quia inter duas arctos. sane hunc draconem quidam occisum et inter sidera conlocatum a Minerva dicunt, alii hunc esse, quem Hercules custodientem mala aurea Hesperidum occidit.> 

[1.245] CIRCUM PERQUE DUAS et circum enim est et per: nam per utramque labitur, <id est inter duas,> maiorem cauda tangens, alvo conplectens minorem. IN MOREM FLUMINIS Hesiodus potamo rheonti eoikos. 

[1.246] OCEANI METUENTES AEQVORE TINGVI hoc refertur ad fabulam. nam hae duae paelices Iunonis fuisse dicuntur: quas postquam Iuppiter in siderum rettulit numerum, Iuno rogavit Tethyn, suam nutricem, ne umquam eas pateretur occidere. unde nunc 'metuentes' dixit, scilicet nutricem Iunonis. <sunt autem hae Helice et Cynosura. de Helice, Lycaonis filia, amata a Iove et a Iunone in ursam mutata, supra dictum est. Cynosura, quod caudam caninam habeat. hanc Phoenicen vocitatam quidam ferunt, Dianae comitem, iraque eius, quod gravida esset inventa, in ursam esse mutatam atque eiusdem rursus misericordia sideribus insertam. quidam prodidere has nymphas fuisse Cretenses, Iovis nutrices, et ob meritum consecratas. quae ideo non occidunt, quia secundum clima nostri caeli arctous circulus, in quo cardo convertitur, infra horizontem non venit.> 

[1.247] <ILLIC in australi, id est obscuro axe.> UT PERHIBENT poetice: nam in rebus dubiis suam denegat fidem. INTEMPESTA alta, crassa, qualis est intempesta. posse autem hoc fieri in aliqua parte mundi, ut paene sibi totum vindicet nox, probat Britannia, quae lucis dives, vix quoddam spatium noctibus cedit. <aut 'intempesta silet', quia Epicurei dicunt, non ire solem per alterum hemisphaerium, sed semper hic ab ortu colligi scintillas et fieri orbem solis.> 

[1.248] <OBTENTA obducta. et 'obtenta', sicut 'ostenta': ab eo enim, quod est 'ostendor', veteres participium 'ostentus', non 'ostensus' dicebant: ipse alibi "praetentaque Syrtibus arva"; Terentius in Eunucho "an ego mihi occasionem ostentam tam brevem"; similiter et illud in Phormione "neque me nunc domum reciperem, ni mihi esset spes ostenta[1.ta] huiusce habendae".> 

[1.249] <REDIT A NOBIS id est ad illos. et hoc secundum Stoicos, qui dicunt solem vicissim per utrumque hemisphaerium ire et alternis noctem facere.> 

[1.251] <SERA pro 'sero', ut "seramque dedit per membra quietem". ACCENDIT LUMINA VESPER bene 'accendit lumina Vesper' poetice, ut ipse Vesper accendat, non homines. et saepe hac figura utitur, (ut) "iam falcem arbusta reponunt".> 

[1.252] HINC <TEMPESTATES> id est ex <hac causa, ex hac> ratione astrologiae, <ex hac temporum scientia vel siderum observatione. et hoc contra Epicureos, qui dicunt acervum stellarum sine causa esse>. et iam conclusio est; nam hoc dicit: non sine causa intuemur siderum ortus et occasus; hinc enim universa noscuntur. DUBIO CAELO id est 'etiam dubio caelo'. <et bene 'dubio': nam ideo alibi caeli fraudem dixit. PRAEDISCERE praevidere.> 

[1.253] <MESSISQUE DIEM pro tempore. TEMPUSQUE SERENDI id est autumnale.> 

[1.255] <ARMATAS DEDUCERE CLASSES aut quia in puppibus infigebant arma navigantes, ut "praefigere puppibus arma": aut instructas armamentis suis.> 

[1.256] TEMPESTIVAM oportunam, <maturam>; nam tempore inoportuno <hae> caesae arbores cito termites faciunt; ita enim ligni vermes vocantur. <(TEMPESTIVAM) nam hac re etiam rustici lunae cursum observare dicuntur; melius enim arbores luna decrescente caeduntur.> 

[1.257] <NEC FRUSTRA SIGNORUM OBITUS S. E. O. perseveravit contra Epicureos. 'obitus' autem occasus.> 

[1.258] TEMPORIBUSQUE PAREM D. Q. A. de rebus contrariis fecit declamationem dicendo parem ex diversis; <vel semper sibi convenientem>. re vera enim nihil est tam contrarium inter se, quam aestas et hiems, et tamen de his annus efficitur. 

[1.259] <FRIGIDUS AGRICOLAM S. Q. C. I. non generaliter frigidus, sed quando frigidus fuerit. et quasi titulus est, agricolam numquam vacuum esse debere.> 

[1.260] MULTA FORENT QUAE MOX CAELO P. S. M. D. ordo est: multa maturare datur, quae forent in serenitate properanda. nam male quidam 'forent' esse praesentis temporis volunt, ut sit sensus: multa sunt quae maturare datur, mox caelo sereno properanda in usum caeli sereni: quod non est idoneum. licet re vera 'fore' tantum futuri sit temporis: nam 'foret' et praeteritum et praesens et futurum complectitur: Sallustius "ni virtus fidesque vestra spectata mihi foret", id est esset. ordo est: multa maturare datur et celeriter facere, quae si velis caelo sereno properanter facere, non diligenter poteris facere, dum festinas. <sane 'maturare' duas res significat; aut in otio et suo tempore facta maturata dicuntur, aut adcelerata et ante tempus acta, quod hic significat. Cato properare dicit eos, qui prima quaeque ordine suo mature transigunt, festinare autem illos, qui multa incipiunt eaque adnectendo nec terminando praepediant. Aulus Gellius: mature veluti celeriter dicimus. Nigidius mature fieri, quod neque cito, neque tarde fiat: quod hinc debet intellegi, quia poma, quae neque acerba sint neque putrida, matura dicuntur.> 

[1.261] PROCUDIT cudendo extenuat, <id est producit tundendo. et bene, quia praeposuerat 'multa', enumerat singula>. 

[1.262] OBTUSI <hebetis. et obtusum est quidquid sine acumine est vel calore, ut "non obtusa adeo gestamus pectora Poeni". et> antiqui 'n' <litteram> addebant, quod nos propter euphoniam in aliquibus detraximus, ut 'obtusus'; in aliquibus enim remansit, ut 'tunsus'. LINTRES fluviales naviculas. <sane non sine ratione lintrium meminit, quia pleraque pars Venetiarum, fluminibus abundans, lintribus exercet omne commercium, ut Ravenna, Altinum, ubi et venatio et aucupia et agrorum cultura lintribus exercetur. alii lintres, in quibus uva portatur, accipiunt.> 

[1.263] PECORI SIGNUM A. N. INPRESSIT A. id est facit aut characteras, quibus pecora signantur, aut tesseras, quibus frumentorum numerus designatur: nam numeros pro litteris posuit, quibus numeri continentur. <sed hoc non de aestate, qua signari vel fruges vel animalia solent, sed de hieme, qua imber frigidus esse potest, loquitur. hoc autem secundum ea, quae aliter dicuntur, aliter audiuntur, dictum est.> 

[1.264] <VALLOS quos aliqui palos, Graeci kharakas, Homerus skolopas (vocat). Aelius Gallus de verbis ad ius civile pertinentibus vallos tegulas grandes, quae supra collicias infimae ponuntur, appellat. alii vallos hic quadridentes dicunt: nam vallos, qui scolopes dicuntur, ante muros poni, ut "rescindit vallum et scalas ad moenia poscit".> 

[1.265] AMERINA RETINACULA virgas, de quibus vites ligantur: quae virgae abundant circa Amerinum oppidum Italiae, cuius crebram in Rosciana facit Cicero mentionem. <alii genus salicis dicunt dispari colore a cetera salice, nam est rubra, et ad conectendum aptior, quia praeter morem lenta est; quae nunc quoque amerina a rusticis dicitur.> 

[1.266] <FACILIS de qua facile aliquid fiat: unde faciles homines qui hac atque illac cito ducuntur. ergo 'facilis' quae cito ligetur vel solvatur.> RUBEA VIRGA quae abundat circa Rubos, Italiae oppidum: Horatius "inde Rubos fessi pervenimus": id est ea virga, quae apud Rubos plurima nascitur. <an a robo, cuius meminit "ferat et robus asper amomum". FISCINA genus est vasis, id est corbulae brevis, quas perferunt qui arbusta vindemiant: Lucilius in quinto "fiscina fallaci cumulo", Novius in Andromacha "quod tu, mi gnate, quaeso ut in pectus tuum demittas, tamquam vindemiator in fiscinam", Plautus in Mercatore "vobiscum habete cum porcis, cum fiscina".> 

[1.267] NUNC TORRETE IGNI F. N. F. S. praeparate panem, quo utamini in serenitate, ne ea res inpedimento sit postea. <multi tamen de certo frugum genere dictum volunt: nam far, milium, panicum moli, nisi ante fuerint tosta, non possunt. nam quod ait 'saxo frangite' potest accipi et pinsere, quod significat pilo tundere, quia et vulgo cavatum saxum pilam dicimus: quae omnia fieri oportet propter facilitatem molendi. multi hysterologiam putant, quia ante est molere quam coquere. nonnulli tradunt rusticos solitos, siquando ad excudendas fruges essent imbribus inpediti, spicas integras condere et, prout indiguisset usus, hieme torrere, quo facilius a gluma sua separatum triticum molerent. alii non accipiunt hysteroproteron, sed 'modo hoc, modo illud facito', ut diversa dixisse videatur.> 

[1.268] QUIPPE ETIAM FESTIS Q. E. D. non mirum est, rusticum aliqua facere debere per pluvias, cum sint quaedam, quae facere possit etiam festis diebus. <sunt enim aliqua, quae si festis diebus fiant, ferias polluant: quapropter et pontifices sacrificaturi praemittere calatores suos solent, ut, sicubi viderint opifices adsidentes opus suum, prohibeant, ne pro negotio suo et ipsorum oculos et caerimonias deum attaminent: feriae enim operae deorum creditae sunt. sane feriis terram ferro tangi nefas est, quia feriae deorum causa instituuntur, festi dies hominum quoque.> 

[1.269] FAS ET IURA SINUNT id est divina humanaque iura permittunt: nam ad religionem fas, ad homines iura pertinent. <et non sine causa hoc dictum a Vergilio, gnaro totius sacrorum ritus, ponitur: religiosi enim esse dicuntur, qui faciendarum praetermittendarumque rerum divinarum secundum morem civitatis dilectum habent nec se superstitionibus implicant. cum ergo hic dicit 'festis quaedam exercere diebus fas et iura sinunt' et 'nulla religio vetuit', ostendit multa, quae ad rem divinam pertinent, ex praecepto ex posse fieri et vitari, ab his scilicet, qui religiosi, ut supra dictum est, appellantur: quem morem poeta agendo aliud subtiliter docuit.> 

[1.270] DEDUCERE id est siccare: nam 'inrigare' inducere est, ut "deinde satis fluvium inducit". sane sciendum, secundum Varronem contra religionem esse si vel rigentur agri vel laventur animalia festis diebus: nymphae enim sine piaculo non possunt moveri. sed scimus necessitati religionem cedere: unde perite Vergilius ait 'balantumque gregem fluvio mersare salubri', id est salutifero; nam dicturus est in tertio, scabie temptari nisi laventur animalia. de inrigatione vero nihil ad hunc pertinet locum, quia 'deducere', ut diximus, siccare significat. <sed qui disciplinas pontificum interius agnoverunt, ea die festo sine piaculo dicunt posse fieri, quae supra terram sunt, vel quae omissa nocent, vel quae ad honorem deorum pertinent, et quidquid fieri sine institutione novi operis potest: ut rivorum inductionem sic accipiamus, per fossam vel pratum purgatum deducere, id est emittere, quoniam cautum in libris sacris est "feriis denicalibus aquam in pratum ducere nisi legitimam non licet, ceteris feriis omnes aquas licet deducere". ergo hic, ut aliquibus videtur, 'deducere' purgare est et sordes emittere, quae praecludant aquam, ideo quia a pontificibus, ut novum fieri non permittitur feriis, ita vetus purgari permittitur. alii hoc secundum augurale ius dictum tradunt, quod etiam in bello observetur, ne novum negotium incipiatur. ergo 'rivos deducere' non est novum negotium, et potest hoc ad illud referri "quique paludis collectum umorem bibula deducit harena". sane quae feriae a quo genere hominum vel quibus diebus observentur, vel quae festis diebus fieri permissa sint, siquis scire desiderat, libros pontificales legat. FLUVIO SALUBRI non est epitheton amnis, sed ad factum refertur.> 

[1.273] <SAEPE OLEO et hic 'aut' coniunctio esse debuit, ut est "illa notos atque atra volans in nubila fugit" pro [1.et] 'in notos', ut esse 'saepe aut oleo aut vilibus onerat pomis'. et bene rusticorum laudat industriam.> COSTAS aut re vera costas, aut clitellas: Horatius "hinc muli Capuae clitellas tempore ponunt". AGITATOR verberator, ab agendo dictus, <ac per hoc asinarius>. 

[1.274] VILIBUS POMIS abundantibus, ut "vilemque faselum". INCUSUM molam manualem cudendo asperatam. <et bene verbum vulgare vitavit.> 

[1.275] MASSAM PICIS URBE R. aut qui oleum vel poma portaverat, aut certe ideo ait 'reportat', quia pix in agris nascitur et in urbe distracta, in agrum a plerisque reportatur. <Varro dicit antiquos nundinas feriatis diebus agere instituisse, quo facilius commercii causa ad urbem rustici commearent. et bene per haec omnia, quae superius dixit, ostendit ferias non pollui.> 

[1.276] ALIOS ALIO DEDIT ORDINE LUNA plenissime de lunae diebus omnibus expressit Hesiodus, quam rem breviter iste praelibat. <sed est ita: ipsa quoque luna omnes dies felices dedit, sed alios aliis rebus aptos: inde ait> FELICES OPERUM <hoc est> ad opera sumenda, aptos felicibus operibus. <alii 'felices' pro fecundis accipiunt, ut "felicemque trahit limum".> 

[1.277] QUINTAM FUGE dicitur enim hic numerus Minervae esse consecratus, quam sterilem esse constat: unde etiam omnia sterilia quinta luna nata esse dicuntur, ut Orcus, furiae, gigantes. PALLIDUS ORCUS quia pallidos facit: <nam ipse niger est. Probus 'Orchus' legit, Cornutus vetat aspirationem addendam. Hesiodus Orcum quinta luna dicit natum; Celsus, ut iuris iurandi deum, pallidum dictum, quia iurantes trepidatione pallescunt: nam apud Orcum defunctae animae iurare dicuntur, ne quid suos, quos in vita reliquerunt, contra fata adiuvent>. 

[1.278] EUMENIDES<QUE SATAE id est natae: et> ut saepe diximus, kat' euphemismon eumenides vocantur, <quod non habent bonam voluntatem, id est mentem, sicut parcae, quia nulli parcant>. PARTV NEFANDO sacrilego. per Coeum autem et Typhoea et Iapetum omnes gigantes intellegimus. 

[1.280] FRATRES <'fratres' dicit> Otum et Ephialtem, <Aloi filios, ut quidam putant>. 

[1.281] PELIO OSSAM 'o' longa est, sed fit brevis sequente 'o' vocali, ut "sub Ilio alto". 

[1.282] <SCILICET ATQUE OSSAE Pelius mons est Thessaliae, Olympus Macedoniae, Ossa Thraciae. et bene tertium quasi maiorem involvere ait.> 

[1.284] SEPTIMA POST DECIMAM FELIX aut septimam decimam dicit, aut hoc dicit: felix quidem est septima, sed felicior decima, ut primum locum decimae relinquat. alii quartam decimam accipiunt, ut sit: felix est septima duplicata, id est cuius numerus post decimam invenitur, quo die re vera vites melius ponimus. 

[1.286] NONA FUGAE MELIOR C. F. non, ut stultis videtur, Vergilius aut fugam servis suadet, aut eis indicat dies, quibus se a rapinis abstineant: nam et fugam de profectione et cursu legimus, ut "simul arva fuga, simul aequora verrit"—unde et velocem equum fugacem vocamus—, et fuga potest etiam honesta esse, ut siquis hostem, siquis inminentem tyrannum, siquis saevum iudicem fugiat. 'contraria' autem 'furtis' illuc spectat, ut et domino sit spes inveniendi quod amiserit, et rapere aliquid servus formidet aufugiens. 

[1.287] MULTA ADEO id est valde: Terentius "adulescentem adeo nobilem". SE DEDERE id est melius nostro obsequuntur labori. NOCTE nomen est, adeo ut ei Horatius iunxerit praepositionem: ut "iugulent homines vigilant de nocte latrones": nam adverbium 'noctu' facit, sicut 'diu': Sallustius "diu noctuque laborare, festinare". 

[1.288] <IRRORAT EOUS id est lucifer, de quo etiam Cinna in Smyrna sic ait "te matutinus flentem conspexit Eous et flentem paulo vidit post Hesperus idem".> 

[1.290] NON DEFICIT non deserit: unde et qui deserunt exercitum ad hostes transeuntes, desertores vocantur. 

[1.292] FACES INSPICAT incidit ad spici et aristarum imaginem. <et aliter: INSPICAT findit in modum spicae, cui multae sunt aristae.> 

[1.295] AVE DULCIS M. V. D. V. hypermetrus versus: unde et sequens a vocali inchoat. bene autem ait 'decoquit umorem', id est rem superfluam: sic supra posuit "luxuriem segetum tenera depascit in herba". <et aliter: hic versus longior est una syllaba, sed sine vitio, quoniam sequens a vocali incipit.> 

[1.299] NUDUS ARA SERE NUDUS adeo sereno caelo, ut amictum possis contemnere. sane quidam post hoc hemistichium dicitur subsecutus 'habebis frigore febres'. HIEMS IGNAVA COLONO ignavum reddit colonum. 

[1.300] PLERUMQUE quia dicturus est esse aliqua, quae rusticus etiam hiemis tempore possit efficere. 

[1.302] GENIALIS HIEMS voluptuosa, convivalis: nam quotiens voluptati operam damus indulgere dicimur genio, unde e contrario habemus in Terentio "suum defraudans genium". 

[1.303] PRESSAE CARINAE onustae. 

[1.304] INPOSUERE CORONAS aut re vera coronas, aut spiras funium accipimus. 

[1.305] SED TAMEN ET QUERNAS G. T. S. T. sunt aliquae derivationes ex usu magis quam ex ratione venientes, ut 'quernas', ut ficulnus, ilignum, colurnum a corylo, ilice, fico, quercu. 

[1.306] CRUENTAQUE MYRTA matura enim cruoris imitantur colorem. 

[1.307] PEDICAS laqueos, quibus pedes inlaqueantur. 

[1.308] AURITOSQUE SEQVI LEPORES id est maiores habentes aures. Horatius aliter ait "doctum et auritas fidibus canoris ducere quercus", sensum audiendi habentes. 

[1.309] BALEARIS FUNDAE Hispanicae, ab insulis Balearibus, ubi inventa est funda. <et aliter: fundis nemo figit, sed intra insidias cogit, ubi conclusam feram iaculis petit: ergo hysteroproteron est. BALEARIS FUNDAE quia apud insulas Baleares fundarum usus inventus est. et insulae Baleares primo Gymnesiae dictae: post vero cum a Graecis occupatae sunt, quia cum lapidibus fundas rotantes adversarios submoverent, insulas, quas incolebant, para tou ballein Baleares appellarunt.> 

[1.311] QUID TEMPESTATES AUTUMNI ET S. D. verno et autumnali tempore fiunt tempestates, quando nec plena aestas est nec plena hiems: unde medium et confine utriusque temporis ex coniunctione rerum contrariarum efficit tempestates. sane sciendum, ultimas eum partes tam autumni quam veris significare, quibus sunt procellae: quod de autumno hic indicat versus 'atque ubi iam breviorque dies et mollior aestas', de vere hic 'spicea iam campis cum messis inhorruit'. deinde ait 'ruit' praecipitatur, in fine est. 

[1.313] VIGILANDA VIRIS providenda vigilanter. 

[1.314] SPICEA IAM C. C. M. I. spicos de maturis frugibus abusive dicimus: nam proprie spicus est, cum per culmi folliculum, id est extremum tumorem, aristae adhuc tenues in modum spiculi eminent. INHORRVIT intremiscit. 

[1.315] FRUMENTA LACTANTIA adhuc tenuia et lactis plena. sane Varro in libris divinarum dicit, deum esse Lactantem, qui se infundit segetibus et eas facit lactescere. et sciendum inter lactantem et lactentem hoc interesse, quod lactans est quae lac praebet, lactens cui praebetur. <STIPULA stipulae nomine pro culmo abutitur.> 

[1.316] <INDUCERET ARVIS 'arvis' pro 'segetibus'. ET FRAGILI CULMO id est quae iam in fragili culmo erant.> STRINGERET HORDEA secaret, ut "hic ubi densas agricolae stringunt frondes". 

[1.318] VENTORUM PROELIA inter se, ut "mutati transversa fremunt". 

[1.320] SUBLIMEM per sublime portarent erutam segetem. TURBINE NIGRO tempestate noxia: Horatius "hic niger est, hunc tu Romane caveto". 

[1.321] CULMUMQUE LEVEM culmus est ipse calamus, stipulae vero sunt folia, quae ambiunt culmum. 

[1.322] AGMEN AQVARUM impetus, ut "leni fluit agmine Thybris". est autem hoc loco ecbasis poetica ad describendam tempestatem. 

[1.324] COLLECTAE EX ALTO N. ab aquilone, qui utique de alto flat, id est a septentrione, et tempestates gravissimas facit: nam auster est humilis, ut "mundus ut ad Scythiam Riphaeasque arduus arces consurgit, premitur Libyae devexus in austros". RUIT ARDVUS AETHER tonitribus percrepat, ut "caelique ruina". 

[1.326] CAVA FLUMINA alta: Lucanus "Rutubamque cavum". 

[1.327] SPIRANTIBUS in motu positis: alibi "qua vada non spirant nec fracta remurmurat unda". 

[1.328] CORUSCA FULMINA coruscantia, ut "sibila lambebant linguis vibrantibus ora". 

[1.331] HUMILIS PAVOR qui humiles facit, ut "pallidus Orcus". 

[1.332] AUT ATHON AUT RHODOPEN per transitum secundum Epicureos loquitur, qui dicunt fulmina non iudicio deorum, sed ex nubibus fieri: nam montes quid necesse fuerat fulminari? Athon autem mons est Graeciae, Rhodope mons Thraciae. CERAUNIA montes Epiri, a crebris dicta fulminibus. 

[1.334] NUNC LITORA PLANGIT plangere, id est resonare facit. alii legunt 'plangunt', ut sit 'nemora et litora plangunt', id est resonant. 

[1.335] CAELI MENSES id est duodecim signa, quibus menses agnoscimus. ET SIDERA SERVA vel tempestates vel planetarum motus. sciendum autem, ut diximus, de planetis quinque duos esse noxios, Martem et Saturnum; duos bonos, Iovem et Venerem; Mercurius vero talis est, qualis ille cui iungitur: unde etiam fingitur minister deorum, quod eorum obtemperat potestati. hinc est quod dicit 'in quos orbes caeli erret ignis Cyllenius', id est utrum in australem, an in septentrionalem partem inclinetur et cui planetarum cohaereat, ut qualitatem Mercurii ex illo possis agnoscere. 'Cyllenius' autem 'ignis' est stella Mercurialis, nam in Cyllene monte Arcadiae dicitur natus esse Mercurius. 

[1.336] FRIGIDA SATURNI QUO SESE STELLA RECEPTET id est nocens, ut "frigidus, o pueri, fugite hinc, latet anguis in herba". ideo autem hoc dicit, quia Saturnus deus pluviarum est, unde etiam senex fingitur: nam senes semper novimus esse gelidos. hic autem in capricorno facit gravissimas pluvias, et praecipue in Italia: unde et Horatius ait "seu tyrannus Hesperiae capricornus undae": in scorpio grandines, item in alio fulmina, in alio ventos. unde praecipit nos scire debere, in quod se signum recipiat sidus Saturni. sane perite ait 'receptet', ut ex frequentativo verbo nobis ostenderet, Saturnum bis ad unumquodque signum reverti: quod alii planetae minime faciunt; solus enim est qui et longius a sole discedat et bis ad unumquodque signum recurrat. 

[1.337] ERRET bene 'erret'; nam planetae vocantur apo tes planes, id est ab errore: nam interdum in austrum, interdum in septentrionem, plerumque contra mundum, nonnumquam cum mundo feruntur. 

[1.338] IN PRIMIS VENERARE DEOS post haec cognita da praecipue operam sacrificiis, quibus tempestates et pluviae possint repelli. et mire hoc statim subiunxit, quia occurrebat: quid prodest tempestates futuras videre? et bene 'in primis', id est praecipue, ante omnia: nam alia neglecta possunt habere emendationem, tempestas adveniens, nisi ante provideris, universa subvertit. 

[1.339] ANNVA anniversaria, magna: sic in Aeneide "annua quae differre nefas". OPERATUS IN H. aut dans operam conviviis: aut cum opera cuncta compleveris. 

[1.340] <EXTREMAE SUB CASUM pro 'occasum', id est finem.> 

[1.341] MOLLISSIMA VINA defaecata, asperitate carentia. 

[1.343] CUNCTA TIBI in honorem tuum, in tuam gratiam. 

[1.344] CUI TU LACTE FAVOS ET MITI DILUE BACCHO cui tu liba de lacte, melle, vino. nam superfluum est quod quidam dicunt, contra religionem dixisse Vergilium, licere Cereri de vino sacrificari: pontificales namque hoc non vetant libri. quod autem ait Plautus <in Aulularia>, cuius illi utuntur exemplo, "Cererin nuptias facturi estis, qui sine temeto huc advenitis?" non est huic loco contrarium: nam aliud est sacrum, aliud nuptias Ceceri celebrare, in quibus re vera vinum adhiberi nefas fuerat, quae Orci nuptiae dicebantur, quas praesentia sua pontifices ingenti sollemnitate celebrabant. alii hunc locum aliter accipiunt, ut 'miti Baccho' non sit septimus, sed dativus et duo numina intellegamus, Liberi et Cereris—nam supra quoque ait 'in primis venerare deos': ut sit sensus, cui Cereri et miti Baccho, <id est Libero patri,> favos lacte dilue, id est eis sacrifica melle et lacte permixtis. 

[1.345] FELIX HOSTIA id est fecunda. dicit autem ambarvale sacrificium, quod de porca et saepe fecunda et gravida fieri consueverat. 

[1.346] OMNIS QUAM CHORUS 'chorus' proprie est coaevorum cantus atque saltatio. 

[1.347] CEREREM C. V. I. T. invocent copiam frumentorum. 

[1.348] TORTA REDIMITUS TEMPORA QUERCV id est habens in memoriam victum priorem, a quo Cereris revocatus est benignitate: nam olim homines glandibus vescebantur. 

[1.350] MOTUS INCOMPOSITOS id est saltationem aptam religioni, nec ex ulla arte venientem: Sallustius "saltare elegantius, quam necesse est probae". CARMINA DICAT hymnos. 

[1.353] MENSTRVA LUNA unde et mene dicitur. 

[1.354] CADERENT AUSTRI desinerent venti. etiam ex hoc loco prognostica sunt translata de Arato, pauca de multis. 

[1.356] VENTIS SURGENTIBUS flare incipientibus: unde est e contrario "cum venti posuere", id est flare desierunt. AUT FRETA PONTI litora pelagi, quae feriuntur fluctibus. duo autem dicit naturalia: futura enim tempestate et ante ventum fluctus movetur, et fragor auditur e silvis arcana quadam ratione naturae. 

[1.357] ARIDUS FRAGOR sonitus, qualis solet fieri ex aridis cum franguntur arboribus. ergo 'aridus' nimius: omne enim quod aridum est, cum frangi coeperit, nimium efficit sonum. fragor etiam a fractarum rerum nominatus est sonitu. 

[1.358] AUT RESONANTIA LONGE L. M. to auto, id est idem bis dixit. 'misceri' autem perturbari, ut "miscet agens telis". 

[1.360] IAM SIBI TUM C. M. T. V. C. scias, inquit, iam in pelago esse gravissimam tempestatem, cum ad litora mergi confugiunt. poetice autem ait 'iam sibi tum unda male temperat curvis carnis', id est sibi non parcit, sed crescit in perniciem suam: nam in carinam scindenda consurgit. 

[1.362] CLAMOREMQUE FERUNT id est si cum clamore revertuntur: nam plerumque plura dicit signa, e quibus unum non sufficit, sed omnia sunt animadvertenda, ut "cum cornix plena pluviam vocat inproba voce et sola in sicca secum spatiatur harena". 

[1.363] MARINAE FULICAE ad discretionem fluvialium. 

[1.364] ARDEA ardea dicta quasi ardua: quae cum altius volaverit, significat tempestatem: Lucanus "quodque signum ausa volare ardea". 

[1.366] PRAECIPITES CAELO LABI sequitur vulgi opinionem: non enim omnia prudenter a poeta dicenda sunt. quod autem videmus e caelo stellas quasi labi, aporrhoiai sunt ignis aetherii, quae fiunt cum vehementior ventus altiora conscenderit et trahere exinde aliquas particulas coeperit, quae simulant casum stellarum. nam stellae cadere non possunt: quarum natura est, ut stent semper, unde et stellae vocantur. sane sciendum est, <ut ait Aratus,> ab illa parte ventum flaturum, in quam ignis ille ceciderit. 

[1.369] CONLUDERE PLUMAS moveri: Terentius "congrum istum maximum in aqua sinito ludere", id est moveri; Vergilius "ludere pendentes pueros". 

[1.370] AT BOREAE DE PARTE T. C. F. ET C. E. Z. T. D. hoc vult dicere: ubique ingentes efficit pluvias ab istis ventis mota tempestas. 

[1.373] NUMQVAM INPRUDENTIBUS I. O. alii 'in' vacare volunt, alii augendi habere significationem, ut sit, numquam imber obfuit valde prudentibus: quae res non valde sunt idoneae. unde melius est ita intellegere: numquam imber obfuit non ante provisus, tam sui clara dat signa: ut 'inprudentibus' ignaris accipiamus. nam hoc dicit: numquam nescienti nocet imber, quia se designat ante venturum. et scimus leviora esse mala, quae ex opinione contingunt. 

[1.375] AERIAE GRUES aut aerii coloris, aut altum volantes. dicit autem grues de vallibus fugere, non pluviam de vallibus surgere. <AUT BUCULA CAELUM SUSPICIENS PATULIS C. N. A. hic locus de Varrone est; ille enim sic: >

<tum liceat pelagi volucres tardaeque paludis
cernere inexpletas studio certare lavandi
et velut insolitum pennis infundere rorem:
aut arguta lacus circumvolitavit hirundo,
et bos suspiciens caelum—mirabile visu—
naribus aerium patulis decerpsit odorem,
nec tenuis formica cavis non evehit ova.>

[1.378] ET VETEREM IN LIMO RANAE CECINERE QUERELLAM fabula duplex est: nam ut Ovidius dicit, Ceres cum Proserpinam quaereret, ad relevandam sitim accessit ad quendam fontem. tunc eam Lycii rustici a potu prohibere coeperunt: et conturbantes pedibus fontem cum contra eam emitterent turpem naribus sonum, illa irata eos convertit in ranas, quae nunc quoque ad illius soni imitationem coaxant. sed hoc non est valde aptum: nam illa magis insultatio fuerat, quam querella, et poenam sacrilegii iuste pertulerant. unde magis Aesopus est sequendus, qui hoc dicit: cum Iuppiter reges omnibus animalibus daret et ranis dedisset colendum brevissimum lignum, illae questae et aspernatae sunt. tunc eis hydrum iratus Iuppiter dedit, qui vescitur ranis. 

[1.380] BIBIT INGENS ARCUS sequitur vulgi iterum opinionem. 

[1.382] CORVORUM EXERCITUS multitudo. 

[1.383] IAM VARIAS PELAGI VOLUCRES ET QUAE ASIA CIRCUM DULCIBUS I. S. R. P. C. haec est vera lectio, et sensus talis est: iam varias pelagi volucres et eas, quae circum Asia prata rimantur in dulcibus stagnis Caystri, videas certatim largos umeris infundere rores et cetera. nam si 'iam variae' legeris, sensus nulla ratione procedit. Caystrus autem fluvius est, Asia vero palus, unde fecit 'prata Asia'. et de palude Asia 'A' longa est; nam de provincia corripit 'A', ut "Europa atque Asia pulsus". et est Homericus versus Asio en leimoni Kaustriou amphi rheethra. 

[1.384] RIMANTUR PRATA pascuntur in pratis, cibum per terrae rimas requirentes: nam rimari hinc tractum est a porcis, qui glandes rimantur de rimis terrarum. 

[1.387] ET STUDIO INCASSUM GESTIRE LAVANDI 'gestire' laetitiam suam corporis habitu significare: nam ut homines verbis laetitiam suam exprimunt, ita aves corporis gesticulatione. 'incassum' autem ideo ait, quia plumarum compositio aquam minime admittit ad corpus. 

[1.388] PLENA VOCE rauca, contra naturam suam. et VOCAT poetice ait; non enim vocat, sed denuntiat pluviam. et notandum, cornicem et rauca voce et solam pluviam praedicere, corvos vero et plures et voce tenui ac purissima, contra naturam suam, ut "tum liquidas corvi presso ter gutture voces". 

[1.391] TESTA CUM ARDENTE propter vilitatem lucernam noluit dicere, nec iterum lychnum, sicut in heroo carmine, ut "dependent lychni": medius enim in his libris est stilus, sicut diximus supra. 

[1.392] PUTRES CONCRESCERE FUNGOS nam ut dicit Plinius, cum aer umidus esse coeperit, favilla, quae cum fumo solet egredi, prohibita aeris crassitate in lucernis residet et quasdam velut fungorum imitatur imagines. 

[1.393] NEC MINUS EX IMBRI SOLES id est serenitates. et versa vice dat prognostica, quibus agnoscamus ex tempestatibus caelo serenitatem futuram. ET APERTA SERENA aer enim densetur nubilo et rarescit sereno, ut "densat erant quae rara modo et quae densa relaxat". 

[1.396] NEC FRATRIS RADIIS O. S. L. 'obtusa' subaudis a superioribus; nam hoc dicit: nec luna videtur obtusa, quae est radiis solis obnoxia: nam, ut dicunt physici, ab eo accipit lumen. 

[1.397] TENVIA proceleumaticus est pro dactylo: quam rem quotienscumque facit Vergilius, servat locum synizesi, ut 'tenuia', item "genua labant". <nubes tenues pro velleribus accipiendae.> 

[1.399] DILECTAE THETIDI ALCYONES Ceyx, filius Luciferi, habuit uxorem Alcyonen. a qua cum prohibitus isset ad consulendum Apollinem de statu regni sui, naufragio periit. cuius corpus cum ad uxorem delatum fuisset, illa se praecipitavit in pelagus. postea miseratione Thetidis et Luciferi conversi sunt ambo in aves marinas, quae alcyones vocantur. sane sciendum est, quia, cum de muliere dicimus, 'haec Alcyone' facit; cum de avibus, 'hic' et 'haec alcyon' et 'hi' et 'hae alcyones'. istae autem aves nidos faciunt in mari media hieme: quibus diebus tanta est tranquillitas, ut penitus nihil in mari possit moveri. inde etiam dies ipsi Alcyonia nominantur. NON ORE SOLUTOS scilicet 'maniplos'. alii 'soluto ore' accipiunt, id est nimium patenti. 

[1.400] INMUNDI autem luto gaudentes: Horatius "et amica luto sus". 

[1.401] MAGIS IMA PETUNT id est deprimuntur ad valles. 

[1.403] NEQVIQVAM SEROS EXERCET NOCTVA C. id est non. 'noctua' autem avis est lucifuga, quae significat pluviam si cecinerit post solis occasum. de hac autem talis est fabula. Nyctimone postquam cum patre concubuit et agnovit facinus esse, in silvis se abdidit et lucem refugit, ubi deorum voluntate conversa est in avem, quae pro tanto facinore omnibus avibus est admirationi. NEQVIQVAM non: Persius "nequiquam fundo suspiret nummus in imo", item Vergilius "et summo clipei nequiquam umbone pependit". 

[1.404] SUBLIMIS IN AERE NISUS Nisus rex Megarensium, pater Scyllae, de quo plenius in bucolicis diximus. 

[1.414] PROGENIEM PARVAM D. Q. R. N. de corvis Plinius in naturali historia hoc dicit, eos esse obliviosos et plerumque minime. ad nidos suos reverti; sed quadam ratione naturae haec ad suos congerunt nidos, quae vermes possint creare, ex quibus relicti eorum pulli aluntur interdum. horum oblivionem probat etiam ex rebus, quas cum absconderint, derelinquunt: quod etiam mustelae dicuntur efficere. 

[1.415] HAUD EQVIDEM CREDO proponit sibi quaestionem acerrimam et de intima philosophia, quam tamen tota facilitate dissolvit. nam quaerit, cur homines, quos constat esse prudentiores animalibus, per se non sentiant qualitatem aeris futuri, sed eam magis ex aliis animalibus colligant. et hoc dicit: homines prudentiam habere naturalem et suo iudicio posse vel laetos esse vel tristes: quae res in haec animalia cadere minime possunt, quae nihil suum habent, sed naturam aeris sequuntur et pro eius qualitate aut laeta videntur aut tristia, nec praedicere aeris naturam videntur, sed eam vel prosperam vel adversam advenientem sequuntur. nos vero et laeti esse inter nubila possumus et in serenitate solliciti. 

[1.416] AUT RERUM FATO PRUDENTIA MAIOR id est non est illis divinitus concessum ingenium, nec prudentia, quae est maior rerum fato: alibi "metus omnis et inexorabile fatum subiecit pedibus strepitumque Acherontis avari". 

[1.418] IUPPITER UMIDUS aer, ut "manet sub Iove frigido venator". 

[1.422] CONCENTUS mixtus cantus, id est symphonia. 

[1.423] LAETAE PECUDES aeris serenitate gaudentes. 

[1.424] SOLEM AD RAPIDUM velocem. et notandum, haec signa magis fida et subtiliora esse, quae ex luna vel sole colligimus. 

[1.425] LUNASQUE SEQUENTES ORDINE RESPICIES non 'ordine respicies', sed 'ordine', id est rationabiliter, 'solem sequentes': luna enim solis circulum sequitur, licet ipsa inferior sit. Donatus dicit, 'lunas' noctes accipiendas; sed male: non enim signa, quae dicturus est, ex nocte, sed ex luna colligimus. 

[1.426] NUMQVAM TE CRASTINA FALLET HORA hyperbole est: ne hora quidem te decipiet. NEQUE INSIDIIS NOCTIS CAPIERE SERENAE decipiere: nam aphaeresis est. et plerumque scimus nos decipi serenitate. 

[1.428] <COMPRENDERIT concluserit.> 

[1.429] AGRICOLIS PELAGOQUE P. I. si non habuerit pura cornua et intra eam nigrum aerem videris, erit ubique pluvia: sic supra "omnia plenis rura natant fossis atque omnis navita ponto (umida vela legit.)" 

[1.430] VIRGINEUM SUFFUDERIT O. R. forinsecus habuerit: nam de interiore parte 'infuderit' diceret. 

[1.431] AUREA PHOEBE pulchra, ut "at non Venus aurea contra". 'Phoebe' autem venit ab eo quod est 'Phoebus'. et sciendum, propria nomina femininum ex se tantum, non etiam neutrum facere, ut 'Phoebus Phoebe', 'Iulius Iulia', 'Tullius Tullia', non ut appellativum 'doctus docta doctum'. 

[1.432] SIN ORTV QUARTO N. Q. I. C. A. Aratus tertiam dicit animadvertendam lunam, hic quartam, non illud improbans, sed hoc magis probans: nam ad hoc pertinet 'namque is certissimus auctor'. 

[1.435] EXACTUM AD MENSEM usque ad mensis ultimam partem: unde et exacti menses dicuntur, qui circa partum sunt: ipse in sequentibus "exactis gravidae cum mensibus errant". 

[1.437] GLAUCO hic piscator fuit de Anthedone civitate. qui cum captos pisces super herbam posuisset in litore et illi recepto spiritu maria rursus petissent, sensit quandam herbarum potentiam, quibus esis conversus est in numen marinum. Panopea autem nympha est marina. INOO MELICERTAE patronymicon est a matre Ino. sane Ino et Melicerta postquam sunt in numina commutati, graece Palaemon et Leucothea sunt appellati, latine Portunus et Mater Matuta. 

[1.442] CONDITUS IN NUBEM id est si orbis eius quasi concavus fuerit: quod ipse exprimit dicens 'medioque refugerit orbe'. 

[1.444] SINISTER noxius. 

[1.448] MALE DEFENDET non defendet: nam decussis pampinis etiam uva vim grandinis patitur. 

[1.451] PROFUERIT MEMINISSE MAGIS ideo 'magis', quia a sole venientia vespertina signa meliora sunt. 

[1.453] CAERULEUS PLUVIAM D. breviter collecta conclusio. 

[1.456] ME NOCTE P. A. I. gratiosiorem sensum fecit interposita suae personae commemoratione: nam hoc dicit, nulli se suadere illa nocte navigare. 

[1.458] AT SI CUM REFERETQUE DIEM C. Q. R. hoc ad futurae serenitatis pertinet signum: nam si de ipso die dicas, stultissimum est. 

[1.460] CLARO AQVILONE serenifico, quia est et nubilus, sicut fere omnes venti: Horatius "albus ut obscuro deterget nubila caelo saepe notus neque parturit imbres perpetuos". 

[1.461] DENIQUE QUID VESPER SERUS VEHAT conclusio est, quae hoc continet: signa quae possumus ex stellis vel ex ventis colligere, melius ex sole colligimus. QUID COGITET UMIDUS AUSTER id est in quam se partem inflectat, utrum ad serenitatem, an ad pluvias, ut diximus supra. 

[1.463] QUIS DICERE FALSUM A. fallacem: Sallustius "ambitio multos mortales falsos fieri coegit". CAECOS TUMULTUS coniurationes, latentes insidias. 

[1.466] ILLE ETIAM EXTINCTO MISERATUS C. R. bonum epilogi repperit locum, ut in Augusti gratiam defleat Caesaris mortem. constat autem, occiso Caesare in senatu pridie iduum Maiarum solis fuisse defectum ab hora sexta usque ad noctem: quod quia multis tractum horis est, dicit 'aeternam timuerunt saecula noctem'. 

[1.467] OBSCURA FERRUGINE alibi "et ferrugine clarus". ferrugo autem est purpura nigrior Hispana. 

[1.468] IMPIA SAECULA quibus fuerat Caesar occisus. 

[1.469] ET AEQVORA PONTI non sine causa addidit 'ponti', quia sunt et campi aequora, ut "ac prius ignotum ferro quam scindimus aequor". 

[1.470] INPORTUNAEQUE VOLUCRES in alienum tempus ruentes, ut striges aut bubones, nocte gaudentes, per diem possent videri. 

[1.472] UNDANTEM RUPTIS FORNACIBUS AETNAM malum enim omen est, quando non fumi, sed flammarum egerit globos: et ut dicit Livius, tanta flamma ante mortem Caesaris ex Aetna monte defluxit, ut non tantum vicinae urbes, sed etiam Regina civitas afflaretur. 'undantem' autem undae modo flammas vomentem. 

[1.474] TOTO GERMANIA C. A. bene 'Germania', quam vicerat Caesar, ut eo occiso in rebellionem videretur exsurgere. 

[1.475] INSOLITIS TREMUERUNT MOTIBUS A. aut novis, id est numquam ante in Alpibus factis, aut magnis et maioribus solito. 

[1.478] SUB OBSCURUM circa noctis obscurum. PECUDESQUE LOCUTAE INFANDUM aut infanda verba protulerunt, aut hoc ipsum infandum fuit, quod sunt contra naturam locutae. 

[1.480] INLACRIMAT TEMPLIS EBUR scilicet simulacrorum. AERAQUE SUDANT signa sunt laboris futuri. 

[1.481] INSANO magno, ut "quid tantum insano iuvat indulgere dolori?" et sciendum, flumina cum supra modum crescunt, non tantum ad praesens inferre damna, sed etiam alia futura significare. 

[1.482] FLUVIORUM REX ERIDANUS Padum dicit. 'fluviorum' autem 'rex' per Italiam, aut certe per totum orbem, secundum quod dicit Lucanus, qui ait cum de isto flumine loqueretur "non minor hic Nilo, nisi quod per plana iacentis Aegypti Libycas Nilus stagnaret harenas: non minor hic Histro", "nisi quod, dum permeat orbem, Hister casuros in quaelibet aequora fontes accipit et Scythicas exit non solus in undas". 

[1.487] CECIDERUNT PLURA SERENO FULGURA omen est in eo, quia et caelo sereno missa sunt fulmina et plura sunt missa. 

[1.488] DIRI COMETAE crinitae, pessimae, quia sunt et bonae, ut docuimus in Aeneide, factae ex Iove vel Venere: quam rem plenissime Avienus exsequitur. 

[1.489] PARIBUS TELIS Lucanus "pares aquilas et pila minantia pilis". 

[1.490] ITERUM VIDERE PHILIPPI civitas Thessaliae, in qua primo Caesar et Pompeius, postea Augustus et Brutus cum Cassio dimicaverunt. 

[1.491] NEC FUIT INDIGNUM SUPERIS quasi exclamatio est ad deos. 

[1.492] EMATHIAM Thessaliam, dictam ab Emathio rege. Haemus autem mons est Thessaliae. 

[1.494] INCURVO una pars orationis est. 

[1.495] SCABRA aspera: unde et scabies dicitur a corporis asperitate. 

[1.496] GALEAS INANES concavas ut "galeam ante pedes proiecit inanem". GRANDIA OSSA aut multa aut ingentia, quasi antiquorum et heroum. 

[1.498] DII PATRII patrii dii sunt, qui praesunt singulis civitatibus, ut Minerva Athenis, Iuno Karthagini. INDIGETES indigetes proprie sunt dii ex hominibus facti, quasi in diis agentes, abusive omnes generaliter, quasi nullius rei egentes. VESTAQUE MATER QUAE TUSCUM TIBERIM ET ROMANA P. S. poetice: nam verum nomen eius numinis, quod urbi Romae praeest, sciri sacrorum lege prohibetur: quod ausus quidam tribunus plebis enuntiare in crucem levatus est. 

[1.502] LAOMEDONTEAE LUIMUS P. T. excusat Augusti tempora et eum dicit suis viribus compensare tanta damna rei publicae, quae ex maiorum vitiis descendisse confirmat: Horatius "neclegis inmeritis nocituram postmodo te natis fraudem committere". 

[1.504] HOMINUM QUERITUR CURARE TRIUMPHOS cum caelestes possis mereri. 

[1.505] FAS VERSUM ATQUE NEFAS apud homines scilicet, qui spernunt licita, appetentes inlicita. 

[1.507] SQVALENT ABDUCTIS A. C. ad bella, ut "et latos vastant cultoribus agros". 

[1.509] HINC MOVET EUPHRATES ILLINC G. B. undique bellum movetur: Euphrates namque orientis est fluvius, Germania occidentis provincia. 

[1.510] VICINAE RUPTIS INTER SE L. V. A. F. et externa et civilia bella desaeviunt. 

[1.512] UT CUM CARCERIBUS SESE EFFUDERE Q. hoc vult dicere: res publica quidem habet optimum imperatorem, sed tanta sunt vitia temporum praeteritorum, quae in dies singulos aucta sunt, quemadmodum in processu equorum cursus augetur, ut ea, licet optimus, rector refrenare non possit, sicut et auriga a ferventi cursu equos non potest plerumque revocare. 

[1.513] ADDUNT IN SPATIA currendo plus eorum cursus augetur. 

[1.514] NEQUE AUDIT CURRUS H. id est equi. sane sciendum, translationem hanc esse, non comparationem, quae si ponatur in fine, vitiosum est. <et aliter: notandum est, quod poeta librum in comparatione finierit. antithesis tertia, ubi in utraque voce fit commutatio: sic enim rectum sit 'fertur curru auriga neque audiunt equi habenas'.> 






GEORGICON LIBER II



[2.1] HACTENUS ARVORUM CULTUS ET SIDERA CAELI mire iteravit illum versum "quid faciat laetas segetes, quo sidere terram". in hoc autem libro exsequitur culturam agri consiti, qui omnium arborum continet genera. et sciendum est, Vergilium vites quoque arbores dicere, ut "nec setius omnis in unguem arboribus positis secto via limite quadret". et 'hactenus', ut multi volunt, una pars orationis est, et est adverbium significans 'hucusque'. alii duas partes volunt, pronomen et adverbium, ut sit 'tenus hac', sicut "et crurum tenus a mento palearia pendent"; sed melius est unam partem accipere orationis 'hactenus'. SIDERA CAELI pleonasmos est: nec enim alibi, nisi in caelo, sunt sidera. 

[2.2] TE BACCHE CANAM inventorem pro vitibus posuit, de quibus kat' exokhen in hoc libro loquitur: nam vites praecipuae sunt, licet et aliarum arborum faciat commemorationem. NEC NON SILUESTRIA TECUM VIRGULTA id est infecundas arbores, quibus praecipue in Italia vites cohaerent. 

[2.3] TARDE CRESCENTIS OLIVAE res enim diu duratura tardius crescit. 

[2.4] HUC PATER O LENAEE 'pater' licet generale sit omnium deorum, tamen proprie Libero semper cohaeret: nam Liber pater vocatur. Lenaeus autem apo tes lenou dicitur, id est a lacu: nam quod Donatus dicit ab eo, quod mentem deleniat, non procedit; nec enim potest Graecum nomen Latinam etymologiam recipere. 

[2.5] TIBI FLORET AGER in honorem tuum exultat et laetus est: nam autumnali tempore re vera florere non potest ager. PAMPINEO pro 'pampinoso', ut 'nemus frondeum' pro 'frondosum'. 

[2.6] VINDEMIA cum vindemiam numero singulari dicimus, unius anni significamus; cum plurali, multorum, ut messem et messes, hiemem et hiemes: haec enim semel tantum annis quibusque contingunt. multi tamen volunt vindemiam esse totius orbis generaliter, vindemias singularum partium, ut plus significet singularis numerus, quam pluralis, sicut plus est cum dicimus 'per terram pluit', quam 'per terras pluit': tunc enim omne elementum, non terras aliquas significamus. 

[2.7] MUSTO NOVO mustum numero tantum singulari dicimus, sicut vinum, licet Ovidius abusive dixerit musta. sed hoc ille plus fecit, quod et 'mustis' dixit, cum, ut diximus, de his nominibus tres casus tantum usurpari consueverint. 

[2.9] PRINCIPIO ARBORIBUS V. E. N. C. creandarum arborum naturaliter tria sunt genera. aut enim sua sponte nascuntur, aut ex seminibus fortuito iacentibus surgunt, aut ex radicibus pullulant: nam cetera usus invenit favente natura. 

[2.11] SPONTE SUA 'sponte' modo nomen est, quia iunctum est ei genus, quo caret semper adverbium. VENIUNT crescunt, ut "illic veniunt felicius uvae". CAMPOSQUE ET FLUMINA LATE CURVA TENENT per transitum ostendit, in quibus locis arbores sponte sua nascantur, scilicet in umidis: nam terra mater est rerum omnium et seminum cunctorum creatrix. 

[2.12] UT MOLLE SILER arboris genus est. et notandum genus neutrum de arbore, quod est admodum rarum. 

[2.13] GLAUCA CANENTIA FRONDE SALICTA locum salicum pro ipsis arboribus posuit. bene autem ait et 'glauca' et 'canentia'; nam salix ab una parte alba est, ab altera viridis. sane cacenphaton est 'glauca canentia'. 

[2.14] POSITO DE SEMINE quacumque ratione proiecto, vel ab avibus, vel ab hominibus, ne incipiat esse industriae. 

[2.15] <NEMORUMQUE IOVI Q. M. F. A. ordo 'nemorum maxima'.> 

[2.16] HABITAE GRAIS ORACULA QUERCUS nam in Dodonaeo nemore arbores, dantes responsa, fuisse dicuntur. 'habitae' autem 'Grais' vel quasi non credens dixit, vel quasi Italus, qui loca illa nesciret: vel re vera quondam 'habitae', quia illo tempore iam silebant. 

[2.17] PULLULAT mira in singulis est proprietas: nam ait 'sponte sua veniunt', 'surgunt de semine', 'pullulant ab radicibus'. 

[2.18] UT CERASIS 'haec cerasus, his cerasis' facit. sane Cerasus civitas est Ponti, quam cum delesset Lucullus, genus hoc pomi inde advexit et a civitate cerasium appellavit: nam arbor cerasus, pomum cerasium dicitur. hoc autem etiam ante Lucullum erat in Italia, sed durum, et cornum appellabatur: quod postea mixto nomine cornocerasium dictum est. PARNASIA LAURUS a Parnaso monte Apollini consecrato. 

[2.20] HOS NATURA MODOS PRIMUM DEDIT bene 'primum': nam ut etiam supra diximus, favor naturae fuit etiam ad alios inveniendos; contra naturam enim nihil hominum inventum valeret. 

[2.22] VIA SIBI ratione, ut "inveni, germana, viam". 

[2.23] HIC PLANTAS inter plantas et plantaria hoc interest: nam plantae sunt raptae de arboribus, plantaria vero, quae ex seminibus nata cum radicibus et terra propria transferuntur, ut "et viva sua plantaria terra". 

[2.24] SULCIS fossis, ut "ausim vel tenui vitem committere sulco". HIC STIRPES OBRVIT ARVO altius deponit validiores cum radicibus plantas. 

[2.25] QUADRIFIDASQUE SUDES ita robustas, ut possint in quattuor partes dividi. ET ACUTO ROBORE pro 'acuti roboris' accipimus. et est bis idem dictum: nam valli et sudes idem sunt. 

[2.26] SILVARUMQUE ALIAE PRESSOS P. A. E. propago praecipue vitibus congruit: unde apparet, silvas eum etiam de vitibus dicere. 

[2.27] ET VIVA SUA P. T. et aliae silvarum expectant plantaria cum sua terra viva, id est naturali, ut "vivoque sedilia saxo", id est naturali. inde est "mutata ignorent subito ne semina matrem". 

[2.30] QUIN ET CAUDICIBUS SECTIS pro 'codicibus', sicut 'caulem' pro 'colem', 'sauricem' pro 'soricem' dicimus. fit autem hoc de oliva et myrto, quarum sicci stipites secantur usque ad medullam et terrae infossi ex se arbores creant: quod sine dubio est mirandum. 

[2.31] TRUDITUR urgente natura procreatur ex arido. RADIX OLEAGINA derivativum ab olea. 

[2.32] INPUNE VIDEMUS sine damno sui. et loquitur de insitione. sane 'insitas' arbores dicimus, 'insertas' vero causas aut fabulas. 

[2.34] LAPIDOSA CORNA dura: alibi "lapidosaque corna dant rami". 

[2.35] PROPRIOS GENERATIM 'generatim' est per singula genera, 'generaliter' autem est simul omnia: genikos kai kata genos. 

[2.37] SEGNES TERRAE pigrae, infecundae. et docet posse industriam etiam loca asperrima ad fertilitatem perducere. ISMARA montes Thraciae. 

[2.38] TABURNUM (Taburnus) mons Campaniae. VESTIRE vero implere significat. 

[2.39] TUQUE ADES INCEPTUMQUE UNA D. L. adesto et inceptum favorem omnibus libris inpendito: nam ubique eum invocat. 

[2.40] O DECUS O FAMAE M. P. M. N. Horatius "o et praesidium et dulce decus meum". 

[2.41] PELAGOQUE VOLANS DA VELA PATENTI simplici generi carminis praesta favorem, ut 'vela' favorem accipiamus, 'patens pelagus' carminis facilitatem. hoc autem carmen facile esse, ipse significat dicens et 'in manibus terrae', hoc est in facili et in promptu res posita est, et 'non ego cuncta meis amplecti versibus opto', id est non sum universa dicturus; nec enim possum: qua re et suam verecunde extenuat possibilitatem, et Maecenatis auribus ex sui carminis brevitate blanditur. alii aliter accipiunt: constat Maecenatem fuisse litterarum peritum et plura composuisse carmina -nam etiam Augusti Caesaris gesta descripsit, quod testatur Horatius dicens "tuque pedestribus dices historiis proelia Caesaris, Maecenas, melius ductaque per vias regum colla minacium"—, ut hoc nunc dicat: 'inceptumque una decurre laborem', id est adesto et simul scribamus; licet enim quae tu scribis esse constet ingentia, meum autem carmen et breve sit et totum id explicare non possim, debes tamen favere minoribus: ut 'pelagoque volans da vela patenti' sit ingentia scribe, et 'primi lege litoris oram' fave minora scribenti. 

[2.42] NON EGO CUNCTA MEIS Lucretii versus; sed ille "aerea vox" ait, non 'ferrea'. 

[2.44] PRIMI LEGE LITORIS ORAM 'lege' nauticus sermo, qui nunc et ad navigium et ad lectionem potest referri; nam hoc dicit: faveto principio vel humilitati carminis mei. 

[2.45] IN MANIBUS TERRAE in facili, in promptu est terrarum descriptio: quod Graeci prokheiron dicunt. NON HIC TE CARMINE FICTO ATQUE P. A. ET L. E. T. id est simpliciter universa describam nec, ut in Aeneide, aliquibus figmentis aut ullis utar ambagibus. 'longa' autem 'exorsa' dicit prooemia longe repetita, quae constat esse vitiosa. 

[2.47] SPONTE SUA QUAE SE T. I. L. A. ad illud, quod omiserat, redit et exsequitur qualitatem trium generum, quae supra memoraverat, arborum scilicet sponte natarum, procreatarum ex semine et earum, quae de radicibus pullulant. 

[2.48] INFECUNDA QUIDEM fructu carentia. et per transitum rem physicam tetigit: nam semen esum salicis dicitur infecunditatem mulieribus gignere, et supra ait "et glauca canentia fronde salicta". LAETA ET FORTIA quasi hoc in ipsis genus est fecunditatis. 

[2.49] QUIPPE SOLO NATURA SUBEST quia, ut supra diximus, naturaliter rerum omnium mater est terra et universa intra se continet semina: hinc est 'quippe solo natura subest'. nam natura dicta est ab eo, quod nasci aliquid faciat. mire autem ait 'subest', id est inest latenter; nam non apparet: unde Epicurei dicunt nihil esse, quod non habeat originem sui; nam hoc est "gigni de nihilo nihilum: in nihilum nil posse reverti". 

[2.50] SCROBIBUS nos 'scrobes' genere dicimus masculino, licet Lucanus dixerit contra artem "exigua posuit scrobe". 

[2.51] SILUESTREM ANIMUM naturalem asperitatem et infecunditatem. 

[2.52] VOCES ARTES fecunditates ex arte venientes. 

[2.54] HOC FACIET erit fecunda, si fuerit inde translata. 

[2.56] FERENTEM quae ferre potest, si ei umbra non noceat. 

[2.57] <IAM QUAE SEMINIBUS IACTIS 'iam' particula hic pro 'praeterea' ponitur et tempus significat, ut "iam tempus agi res".> 

[2.59] POMAQUE DEGENERANT modo 'degenerant' vertuntur in peius; alias in melius. 'poma' autem arborum ex semine procreatarum dicit, quas constat, nisi translatae aut insitae fuerint, non respondere qualitati seminis sui. 

[2.60] FERT UVA RACEMOS uvam pro vite posuit, id est fructum pro arbore. sane racemus botryonis est pars, et botryo graecum est. et sic hic uvam pro vite posuit, sicut Horatius pro vino: nam ait "Caecubum et prelo domitam Caleno tu bibes uvam". 

[2.62] IN SULCUM in ordinem componendae, aut certe arandae. MULTA MERCEDE multo labore: a sequenti quod praecedit intellege. 

[2.63] SED TRUNCIS OLEAE MELIUS quia supra ait "truditur e sicco radix oleagina ligno". et iam redit ad eos modos, quos invenit industria. dicendo autem 'melius' ostendit etiam alias arbores ex truncis posse procreari. sane olea est arbor ipsa, unde derivatio est oleum; oliva vero fructus ipse, unde olivum dicitur. legimus tamen olivam et de arbore, ut "incumbens tereti Damon sic coepit olivae". 

[2.64] SOLIDO PAPHIAE DE ROBORE MYRTUS sicut et olea. 'Paphiae' autem Veneriae, a Papho insula, in qua Venus colitur. huic autem myrtus consecrata est, vel quod haec arbor gaudet litoribus et Venus de mari dicitur procreata, vel quod, ut medicorum indicant libri, haec arbor apta est mulierum necessitatibus plurimis. 

[2.65] PLANTIS ET DURAE CORYLI NASCUNTUR duras dixit non ad lignum, sed ad fetum ipsarum referens. alii 'edurae' legunt, quasi non durae, ut paulo post "enodes trunci", id est sine nodis, ut 'e' modo minuentis, non augentis habeat significationem. sane coryli proprie dicuntur: nam abellanae ab Abellino Campaniae oppido, ubi abundant, nominatae sunt. 

[2.66] HERCULEAEQUE A. V. C. ipse alibi "Herculea bicolor cum populus umbra". <et aliter: quia Hercules, cum ab inferis rediret, hanc primus arborem dicitur contemplatus esse et se inde coronasse, conveniente colore arboris illi eventui, quo a tenebris in lucem commeavit.> 

[2.67] CHAONII PATRIS Iovis Epirotici. ARDVA PALMA aut alta, aut ad quam difficile pervenitur. 

[2.68] CASUS ABIES VISURA MARINOS est enim abietis species apta navibus, quam sappinum vulgo vocant. 

[2.69] FETV NUCIS ARBUTUS HORRIDA versus dactylicus: nam male quidam 'horrens' legunt. 'horrida' autem hispida. et iam transit ad insitionem, quae duplex est: nam aut insitio dicitur, cum, fisso trunco, surculus fecundae arboris sterili inseritur, aut oculorum inpositio, cum, inciso cortice, libro alienae arboris germen inserimus. 

[2.70] STERILES PLATANI MALOS GESSERE V. dicit quid in quam arborem debeamus inserere: in arbuto nucem, in platano malum, in fago castaneam, in orno pirum. sed 'castaneae fagos' eget expositione; non enim in castanea fertili infecunda fagus inseritur: unde aut hypallage est, ut 'castaneae fagos' sit pro 'fagi castaneas'; aut est mutanda distinctio, ut sit 'et steriles platani malos gessere valentes castaneae',—id est infecundae arbores platani fortes ramos castaneae portaverunt—'fagos ornusque incanuit albo flore piri': secundum quam distinctionem 'fagos', licet brevis sit 'gos', finalitatis tamen ratione producitur; 'fagos' enim incipit graecus esse nominativus singularis, non pluralis noster accusativus. alii neutrum probant et ita accipiunt 'castaneae fagos, piri flore ornus incanuit', ut similiter 'fagos' nominativus sit graecus. <et aliter: alii legunt 'et steriles platani malos', ut subintellegas 'inserit'. si ita legendum erit, in sequenti sensu hypallage est, ut sit 'valentes fagi gessere castaneas'.> 

[2.73] NEC MODUS INSERERE ATQUE O. I. S. aut non est simplex et fortuita ratio, sed ea quae ingenti labore colligitur; aut hoc dicit: non est idem inserere, quod et oculos inponere, quarum rerum discretionem hoc loco commemorat, sicut nos diximus supra. 

[2.74] TRUDUNT propellunt, eiciunt. 

[2.75] TENUES TUNICAS id est interiores arborum libros. <ANGUSTUS IN IPSO FIT NODO SINUS sinum dicit fieri debere.> 

[2.76] HUC INCLUDUNT quia ait 'aliena ex arbore' et est mutatio, ideo non ait 'hic includunt': sic Cicero "includuntur in carcerem condemnati, utique qui illuc fuerant aliunde deducti". 

[2.77] INOLESCERE <inhaerere,> concrescere, sunphuein. 

[2.78] <AUT RURSUM INNODES RESECANTUR 'rursum' non habet hic significationem iterandi, sed abundat.> 

[2.80] <PLANTAE IMMITTUNTUR plantis abutitur pro surculis.> 

[2.82] MIRATASTQUE NOVAS FRONDES ET N. S. P. ingens phantasia. sane 'miratastque' legendum est, ut stet versus. 

[2.83] PRAETEREA GENUS HAUD UNUM docet nunc etiam in singulis arborum speciebus esse aliquam varietatem. 

[2.84] LOTOQUE Lotos nympha quaedam fuit. quam cum amatam Priapus persequeretur, illa deorum miseratione in arborem versa est, quae vulgo faba Syriaca dicitur. 

[2.85] UNAM IN FACIEM in eandem similitudinem. 

[2.86] ORCHADES a graeca etymologia, sed obscena, id est a testiculis. RADII olivae a longinquitate nominatae. AMARA PAUSIA BACA oliva a paviendo dicta, id est tundendo; aliter enim ex se oleum non facit. 'amara' autem 'baca' viridi, ut "atque apio crines ornatus amaro"; nam de pausia viride oleum fit: unde contra dulce dicitur non viride. 

[2.87] POMAQUE subaudis a superioribus 'non unam nascuntur in faciem'. ALCINOI SILVAE pomiferae arbores: nam Alcinous, rex Phaeacum, fuit diligens cultor hortorum, unde per eius silvas arbores pomiferas intellegimus: de quo Homerus ait, quod haberet melon d' epi melon. <et aliter: Alcinous rex Phaeacum fuit, cuius hortos Homerus nobilitavit.> 

[2.88] CRUSTUMIIS <pro 'Crustuminis'.> Crustumia sunt pira ex parte rubentia, ab oppido Crustumio nominata. SYRIISQUE <pro 'Syriaticis', id est> nigris. GRAVIBUS VOLEMIS magnis: nam et volema ab eo, quod manum impleant, dicta sunt, unde et 'involare' dicimus. <volema autem Gallica lingua bona et grandia dicuntur.> 

[2.89] NON EADEM ARBORIBUS P. V. N. id est vites quoque diversae sunt. 'nostris' autem Italis. et bene 'pendet' <dixit>; nulla enim vitis in Italia est <in arboribus posita>, quae non pendeat. 

[2.90] METHYMNAEO CARPIT D. P. L. Lesbos insula est <in Aegaeo mari>, cuius civitas est Methymna, habens pretiosissimum vinum. 

[2.91] THASIAE VITES a Thaso insula nominatae. MAREOTIDES ALBAE Aegyptiae; Mareotis enim pars est Aegypti. et dicendo albas ostendit esse etiam purpureas vel alterius coloris. 

[2.92] PINGVIBUS HAE T. H. L. I. pinguibus Thasiae, levioribus Mareotides: nam ordinem positum sequimur, cum aperte aliquid non commemoratur. 

[2.93] PASSO PSITHIA UTILIOR bene 'utilior', ut ostendat etiam de alia uva posse passum fieri, sed melius de psithia. passum autem dicitur a patiendo; nam decoquitur mustum et inde fit passum. hinc defrutum dictum est, quod defraudatur et quasi fraudem patitur. TENVISQUE LAGEOS quae latine leporaria dicitur. 'tenuis' autem penetrabilis, quae cito descendit ad venas. 

[2.94] TEMPTATURA PEDES OLIM V. Q. L. Terentius "neque pes neque mens suum officium facit". 'olim' autem adverbium est cuiuslibet temporis. 

[2.95] PURPUREAE purpurei coloris: PRECIAEQUE hae cito maturescunt: unde et preciae dictae sunt, quasi praecoquae, quod ante alias coquantur. QUO TE CARMINE DICAM RAETICA hanc uvam Cato praecipue laudat in libris, quos scripsit ad filium; contra Catullus eam vituperat et dicit nulli rei esse aptam, miraturque cur eam laudaverit Cato. sciens ergo utrumque Vergilius medium tenuit, dicens 'quo te carmine dicam Raetica'? 

[2.96] NEC CELLIS IDEO CONTENDE FALERNIS licet sis a Catone laudata, tamen vino te Campano praeferre non debes. 'cellis' autem apothecis dicit; nam cellas vinarias dicimus. et Falernus mons Campaniae est, in quo optima vina nascuntur. 

[2.97] SUNT ET AMINNEAE VITES FIRMISSIMA VINA aminneum vinum dictum est quasi sine minio, id est rubore; nam album est. sane aminneum dici versus probat, qui stare non potest, si amineum dixerimus. <et aliter: Amineos Aristoteles in politiis hoc scribit Thessalos fuisse, qui suae regionis vites in Italiam transtulerint, atque illis inde nomen inpositum.> 

[2.98] TMOLIUS ADSURGIT QUIBUS ET REX IPSE PHANAEUS duplex est hoc loco expositio. nam alii volunt sine vitio in subauditione esse posita quae aperte dicere non possumus, ut sit 'quibus vinis assurgit', id est cedit, 'vinus Tmolius et Phanaeus': quod si aperte dicatur, est utrumque vitiosum—tamen 'vinus' de Graeco traxit, nam oinos dicunt. pleraque autem subaudiri, quae aperte non possumus dicere, et ipse alibi docet, dicens de Allecto "nec dextrae erranti deus afuit", et Sallustius, qui ait "quis a Sertorio triplices insidiae per idoneos saltus positae erant: prima" et subaudiendum reliquit 'insidia', quod penitus dicere non possumus. alii autem ad superiora referunt, ut 'quibus' non ad vina referamus, sed ad vites, ut sit 'quibus vitibus cedit Tmolius et Phanaeus, montes vitibus consiti': et est figura, qualis illa in Aeneide "me puer Ascanius capitisque iniuria cari, quem regno Hesperiae fraudo", scilicet Ascanium, non quem caput. et Tmolius mons est Ciliciae, Phanaeus mons in promuntorio Chii, dictus a Phanaeo rege. ut autem 'assurgit' cedit sit, tractum est a sedentibus, qui in honorem alicuius surgere consueverunt. REX IPSE PHANAEUS de Lucilio hoc tractum est, qui ait Khios te dunastes, id est oinos. 

[2.99] ARGITISQUE MINOR quantum ad solam pertinet speciem. 

[2.101] DIS ET MENSIS ACCEPTA SECUNDIS grata et sacrificiis et mensis secundis, pomorum scilicet. <et aliter 'dis secundis' intellegitur, hoc est propitiis, aliter 'mensis (secundis)', quae post inferuntur: per quas significat et esui et potui bona.> 

[2.102] BUMASTE uva in mammae bovis similitudinem. 

[2.103] SED NEQUE QUAM MULTAE SPECIES NEC N. Q. S. scit apud diversos lecta esse innumerabilia vitium genera: quibus offensus ait, colligere tanta vitium genera nec utile est nec possibile. qui enim conatur universa cognoscere, debet etiam inpossibilia scire, ut est harenarum vel fluctuum numerus. 

[2.104] <REFERT aut interest, aut prodest.> 

[2.105] <LIBYCI ipse alibi "litus harenosum Libyae" dixit.> 

[2.109] NEC VERO TERRAE FERRE O. O. P. aut generale est, sicut ait in primo "et quid quaeque ferat regio": aut ad superiora pertinet, ut talis sit sensus: non prodest nosse cuncta vitium genera; nec enim omnia procreantur in omnibus terris. 

[2.110] CRASSIS PALUDIBUS lutosis naturaliter. 

[2.112] LITORA MYRTETIS LAETISSIMA locum posuit pro ipsis arboribus, sicut salictum pro salicibus: nam myrtetum est locus, arbor ipsa myrtus vocatur. DENIQUE APERTOS B. A. C. hinc est, quod vites amant montium laxiora. 

[2.114] ASPICE ET EXTREMIS D. C. O. intuere etiam extremum orbem cum suis cultoribus domitum: nam subaudimus 'cum'. et per transitum maiestatem Romani laudat imperii. 

[2.115] EOASQUE DOMOS ARABUM Arabia, Panchaia, Sabaeorum gens eadem est, apud quam tus nascitur, ut "solis est turea virga Sabaeis", item "totaque turiferis Panchaia pinguis harenis", Plautus "Arabico ture". PICTOSQUE GELONOS stigmata habentes: populi Scythiae, ut "pictique Agathyrsi". 

[2.116] PATRIAE regiones, ut "Italiam quaero patriam". SOLA INDIA NIGRUM F. H. atqui et in Aegypto nascitur; sed Indiam omnem plagam Aethiopiae accipiamus. sane et 'haec hebenus' et 'hoc hebenum' dicitur. hic neutro usus est, Lucanus vero ait "hebenus Mareotica vastos non operit postes". hebenus autem arbor est, quae caesa durescit in lapidem. 

[2.119] BALSAMAQUE 'que' vacat, ut "dixitque et proelia voce diremit". sane balsamum est arbor ipsa, opobalsamum sucus collectus ex arbore—nam opos dicitur sucus—, xylobalsamum lignum ipsius arboris. probatio autem opobalsami, ut dicit Plinius, haec est, si contra solem feratur et corruptum non sit, manum ferentis exurit. SEMPER FRONDENTIS ACANTHI arbor in Aegypto, semper frondens, ut oliva, laurus; acanthos dicta, quia spinis est plena. abundat hac etiam Cercina insula. 

[2.121] VELLERAQUE UT FOLIIS D. T. S. apud Aethiopiam, Indos et Seras sunt quidam in arboribus vermes et bombyces appellantur, qui in aranearum morem tenuissima fila deducunt, unde est sericum: nam lanam arboream non possumus accipere, quae ubique procreatur. DEPECTANT decerpant; sed alii 'depectat' legunt: quod si est, 'Seres' posuit pro 'Ser', sicut 'trabes' pro 'trabs'. sic Lucanus "sub iuga iam Seres, iam barbarus isset Araxes". 

[2.122] <GERIT pro 'habet', ut alibi "virginis os habitumque gerens">. OCEANO PROPIOR GERIT INDIA L. haec enim habet arbores magnas, quae est iuxta Oceanum: hinc est 'extremi sinus orbis'. 

[2.123] <UBI AERA 'aera arboris' nunc pro cacumine: aut aerem eum dicit, qui circa cacumen est.> 

[2.125] NON TARDA id est strenuissima: nam litotes figura est. 

[2.126] MEDIA FERT TRISTES SUCOS 'di' sine sibilo proferenda est: graecum enim nomen est, et Media provincia est. TRISTES SUCOS amaros, ut "tristisque lupini". TARDUMQUE SAPOREM F. M. apud Medos nascitur quaedam arbor, ferens mala, quae medica vocantur: quam per periphrasin ostendit, eius supprimens nomen. hanc plerique citrum volunt; quod negat Apuleius in libris, quos de arboribus scripsit, et docet longe aliud esse genus arboris. 'tardum' autem 'saporem' dicit vix intellegibilem, quod illi ad carnem mediam citri referunt: nam prima et interior facile suum ostendit saporem. <et aliter: ('tristes') austeros, amaros. et 'tardum' gravem aut diu palato inhaerentem.> 

[2.127] FELICIS MALI secundum eos, qui dicunt citrum, fecundi: nam haec arbor, id est citri, omni paene tempore plena est pomis, quae in ea partim matura, partim acerba, partim adhuc in flore sunt posita. aut certe 'felicis' salubris: nulla enim efficacior res est ad venena pellenda. <FELICIS MALI fertilis, fecundi: aut quod a morte revocet.> 

[2.128] SAEVAE NOVERCAE aut hae quae saevae sunt: aut epitheton est omnium novercarum. 

[2.129] NON INNOXIA V. litotes, id est nocentissima. et est augmentum, quasi parum putent venena miscere, nisi etiam magicos cantus addiderint. 

[2.130] MEMBRIS AGIT ATRA VENENA radices, nuces, lupini, citrum, apium prosunt contra futurum, non contra, iam acceptum venenum: unde etiam ante ullas alias epulas haec solebant mensis apponere. apparet ergo non eum de citro loqui, cum dicit 'membris agit atra venena' iam data. 

[2.131] FACIEMQUE SIMILLIMA LAURO figura Ciceronis, qui ait in Caesarianis "sed simillimum deo iudico". sane etiam haec probant citrum non esse: nam citri arbor et multum non potest crescere, et multo habet folia maiora quam laurus. 

[2.132] ALIUM LATE I. O. et infinitum emittit suum odorem, et alium. 

[2.134] FLOS AD PRIMA TENAX prime, maxime. et est nomen pro adverbio, sicut "et pede terram crebra ferit" pro 'crebro'. ANIMAS duspnoian, id est pulmonis vitiosum anhelitum, quod exprimit subdens 'senibus medicantur anhelis'. OLENTIA ORA putentia, id est dusodian oris. notandum sane, uni tantum arbori incubuisse Vergilium et expressisse ubi sit, qualis sit, cuius potestatis sit, sicut in quarto de herba amello: quod qui de arboribus aut herbis dicunt in omnibus exsequuntur. <et aliter: 'olentia' et ad animas est referendum, et subaudiendum 'male olentia': sic Plautus in milite glorioso "tum in Apulis non sum natus, non sum animula". 'anhelis' autem illis, qui anhelant et deficiunt.> 

[2.136] SED NEQUE MEDORUM SILVAE iam incipit laus Italiae, quam exsequitur secundum praecepta rhetorica: nam dicit eam et habere bona omnia et carere malis universis. 

[2.137] GANGES Indiae fluvius, per quem provincia significatur. HERMUS Lydiae fluvius, harenas aureas trahens. 

[2.138] LAUDIBUS ITALIAE CERTENT figurate: nam 'certo tecum' dicimus. BACTRA regio iuxta Assyrios: unde et populi Bactriani. 

[2.139] PANCHAIA Arabia, ut diximus supra. <PANCHAIA regio Arabiae, ubi et templum Triphylii Iovis: ipse alibi "Panchaeis adolescunt ignibus arae".> 

[2.140] NON TAURI SPIRANTES N. I. I. S. I. D. H. quales fuerunt in Colchide, civitate Scythiae: nam hoc habet fabula. Iason Colchos profectus ad tollendum vellus aurem, quod dicaverat Marti Phryxus, Medeae auxilio et pervigilem draconem occidit et eius dentes sevit, iunctis tauris ignem efflantibus: unde nati armati sunt, qui primum fecerunt impetum in Iasonem frustra, postea mutuis se vulneribus conciderunt. has autem ei condiciones Aeetes rex proposuerat, cui Apollo responderat, tam diu eum fuisse regnaturum, quam diu illud vellus fuisset in templo. <et aliter: ut factum est in Colchide. et hic est hydrus, quem Cadmus in Boeotia occidisse fertur, cuius dentes ipse partim ibidem sevit, partim Aeetes in Colchide, ex quibus utrique seges armatorum hominum nata est. tauri autem hi sunt, quos ignem flantes Aeetae imperio Iason iunxit, unguento usus, quod ei Medea dederat.> 

[2.142] VIRUM SEGES HORRVIT non placuit. 'seges' autem, quia de semine. 

[2.143] GRAVIDAE FRUGES largae, abundantes. MASSICUS UMOR vinum Campanum, a Massico, monte Campaniae. <HUMOR vinum a montibus Falernis, qui Massici dicuntur.> 

[2.146] HINC ALBI CLITUMNE GREGES vocativus est 'Clitumne'. Clitumnus autem fluvius est in Mevania, quae pars est Vmbriae, partis Tusciae: de quo fluvio, ut dicit Plinius in historia naturali, animalia quae potaverint, albos creant. <CLITUMNE Clitumnus amnis est Vmbriam a Tuscia dividens. significat autem boves Mevanienses, qui sunt albi. alii sic: Clitumnus et deus et lacus in finibus Spoletinorum, ex quo bibentia pecora alba fiunt.> MAXIMA TAURUS VICTIMA quia triumphantes de albis tauris sacrificabant. 

[2.147] PERFUSI FLUMINE 'flumine' fluento. 'perfusi' autem tauri, qui ante triumphantes usque ad templa ducebantur: aut certe 'perfusi greges' intellegamus, quod ad equos triumphales potest referri. 

[2.148] DUXERE TRIUMPHOS si equi, duxerunt, <id est minavere ante se, quod †admodum enim militum victoria equis reputatur; ergo dum milites ducebant captivos et triumphos, ita et equi eorum>: si boves deduxerunt. 

[2.149] HIC VER ADSIDVUM verna temperies; nam ver adsiduum esse non potest: <seu longum: Horatius "ver ubi longum tepidasque praebet Iuppiter umbras">. 

[2.150] BIS GRAVIDAE P. verum est: inde enim in bucolicis est "lac mihi non aestate novum, non frigore defit". BIS POMIS V. A. biferae sunt arbores. 

[2.151] RABIDAE TIGRES ABSUNT malum Armeniae. SAEVA LEONUM SEMINA malum Libyae. 'semina' autem genera, et est Lucretii sermo; nam quod ait 'saeva' aut cruenta accipimus: aut re vera 'saeva semina'; ut enim dicit Plinius, animalia haec, quae sunt cum acutis unguibus, frequenter parere non possunt; vitiantur enim intrinsecus se moventibus pullis. 

[2.152] NEC MISEROS FALLUNT ACONITA LEGENTES mira arte usus est, ut excusaret rem, quam negare non potuit; nam aconita nascuntur in Italia: sed non ea obesse dicit, quia sunt omnibus nota. haec autem herba nata dicitur de spumis Cerberi, quo tempore eum Hercules ab inferis traxit. quae quia in saxis et cotibus nascitur, aconitum dicitur apo tes akones, id est a cote: et dicimus to akoniton kai ta akonita. 

[2.153] NEQUE TANTO SQVAMEUS IN SPIRAM T. S. C. A. sunt quidem serpentes in Italia, sed non tales, quales in Aegypto aut in Africa. 'in spiram' autem in collectionem volubilitatis: quod est a funibus tractum. 

[2.155] ADDE TOT EGREGIAS URBES laudat Italiam a civitatibus, quas et plures habet et maximas et oportunissime collocatas. 

[2.157] FLUMINAQUE ANTIQVOS S. L. M. quod laudat etiam Cicero in libris de re publica. <et aliter: 'subter' pro 'sub'; 'sub' autem 'apud' significat.> 

[2.158] AN MARE QUOD SUPRA id est Adriaticum. ALLVIT INFRA id est Tyrrhenum. 

[2.159] TE LARI MAXIME Larius lacus est vicinus Alpibus, qui iuxta Catonem in originibus, per LX tenditur milia. et 'Larius' 'Lari' facit, sicut 'Iulius' 'Iuli', 'Mercurius' 'Mercuri'. <et aliter: Larius lacus in Gallia est cisalpina, non amplius centum viginti stadiorum circuitu patens; Benacus in eadem regione mille et ducentorum.> 

[2.160] FLUCTIBUS ET FREMITV ADSURGENS BENACE MARINO Benacus lacus est Italiae, qui magnitudine sui tempestates imitatur marinas. 'adsurgens' autem vocativus est casus 'memorem et te, o Benace adsurgens', id est tumescens fremitu marino: aut certe sit antiptosis pro 'adsurgentem'. <et 'assurgens' hic pro 'assurgentem'; pendet enim ex verbo 'memorem'.> 

[2.161] AN MEMOREM PORTUS LUCRINOQUE ADDITA CLAUSTRA in Baiano sinu Campaniae contra Puteolanam civitatem lacus sunt duo, Avernus et Lucrinus, qui olim propter copiam piscium vectigalia magna praestabant. sed cum maris impetus plerumque inrumpens exinde pisces excluderet et redemptores gravia damna paterentur, supplicaverunt senatui. et profectus C. Iulius Caesar ductis bracchiis exclusit partem maris, quae antea infesta esse consueverat, reliquitque breve spatium per Avernum, qua et piscium copia posset intrare et fluctus non essent molesti: quod opus Iulium dictum est. sed hic ambitiose undam Iuliam appellavit frementem contra moles a Iulio oppositas. 

[2.162] INDIGNATUM MAGNIS STRIDORIBUS AEQVOR a solita exclusum licentia et indignationem suam stridoribus prodens. <et aliter: Agrippa in secundo vitae suae dicit, excogitasse se, ut ex Lucrino lacu portum faceret. verum huius (operis) gloria Augusto cessit. 'indignatum' autem ideo dixit, quia quo tempore in Lucrinum lacum mare inmissum est, deinde, terra effossa inter ipsum Lucrinum et Avernum, contigit, ut duo lacus miscerentur, [2.et] tanta tempestas orta est, ut prodigii loco habita sit ac nuntiatum sit, simulacrum Averni sudasse: propter quod pontifices ibi piacularia sacra fecerunt. 'Iulia' autem 'unda' significat portum Puteolanum. TYRRHENUSQUE FRETIS INMITTITUR AESTUS AVERNIS ideo dixit, quoniam per Lucrinum mare Tyrrhenum influit in Avernum. IULIA UNDA per prolepsin positum est, ut loca prius laudet, quam illum, qui ea fecit, ut laudes inveniant auctorem, id est Augustum.> 

[2.166] AURO PLURIMA FLUXIT copiosior fuit in rem pretiosiorem. 

[2.168] ADSUETUMQUE MALO LIGUREM id est labori, <cum inculta Alpium extrema possederit: 'assuetum' ergo nunc contentum, sic alibi "parvoque assueta iuventus">. VOLSCOSQUE VERUTOS Italiae populi sunt. <et aliter: 'malo' pro labore, sicut e contrario laborem pro malo solet ponere, ut ibi "ille dies primus leti primusque malorum causa fuit". et 'Vulscos verutos' quod verutis pugnent. hi sunt autem qui olim Ausones dicebantur. de Sabellis Varro in AGE MODO sic ait "terra culturae causa attributa olim particulatim hominibus, ut Etruria Tuscis, Samnium Sabellis".> 

[2.169] EXTULIT HAEC DECIOS <'extulit' est> creavit. Decii autem duo fuerunt, quorum unus bello Italico, alter Gallico se pro re publica devovere. MARIOS Marii multi fuerunt: quorum unus fuit septies consul. CAMILLOS abusive: nam unus fuit, qui a Gallis sublata signa revocavit. 

[2.170] SCIPIADAS pro Scipionibus, ut "ducit Amazonidum" pro 'Amazonum'. Scipiones autem duo fuerunt, avus et nepos: quorum unus leges victae Karthagini inposuit, alter eandem diruit. haec autem omnia plenius in sexto memoravimus. 

[2.172] INBELLEM AVERTIS id est avertendo reddis inbellem. <et aliter: avertis et inbellem facis. an 'inbellem' victum iam, nec bellantem? ceterum quid grande, si inbellem avertis?> ROMANIS autem ARCIBUS a Romanis urbibus, a Romano imperio. <†subfacta ut fertilitatem habentia rora.> 

[2.174] MAGNA VIRUM virorum fortium. et iam concludit, laudans a viris, a fertilitate rerum, a Saturni imperio. TIBI INGREDIOR in tuam utilitatem scribo carmen georgicum. 'antiquae' autem 'laudis' vel magnae, vel quod apud maiores in ingenti honore fuerat agricultura. 

[2.176] ASCRAEUM Hesiodicum: nam Hesiodus de civitate Ascra fuit. 

[2.177] NUNC LOCUS ARVORUM INGENIIS naturis. tempus est, inquit, naturam agrorum describere. et multi hoc loco culpant Vergilium, quod in unum coegit quattuor librorum propositionem; nam et de arvo et de consito et de pascuo et de floreo in isto loco commemorat: quod ideo non est reprehendendum, quod non ea late exsequitur, sed capitatim et breviter transit quae latius explanat in singulis. QUAE ROBORA CUIQUE quae sit uniuscuiusque possibilitas. 

[2.178] QUIS COLOR quae species, quo modo dicimus 'quo colore ille recitavit': licet breviter sit dicturus etiam de colore terrarum. 

[2.179] DIFFICILES PRIMUM T. paene steriles, parum creantes. MALIGNI infecundi, <quia malignum veteres exiguum dicebant, ut ipse alibi "quale per incertam lunam sub luce maligna est iter in silvis">. 

[2.180] TENVIS UBI ARGILLA sine umore, quia est et pinguis. CALCULUS lapis brevis terrae admixtus, dictus calculus, quod sine molestia sui brevitate calcetur. 

[2.181] VIVACIS OLIVAE diu viventis. hinc supra "tarde crescentis olivae": res enim diu duratura tarde crescat necesse est. 

[2.182] TRACTV plaga, regione. <( * * * TRACTV S. O. E. P. id est) ubi fertilis sit.> 

[2.184] DULCIQUE ULIGINE uligo proprie est naturalis terrae umor, ex ea numquam recedens. bene autem 'dulci' addidit ad discretionem amarae. uliginosus ergo ager est semper uvidus; nam umidus dicitur, qui aliquando siccatur. <et aliter: uligo dicitur naturalis terrae umor.> 

[2.187] HUC <pro> 'illuc'. 

[2.188] FELICEM LIMUM terrarum scilicet, id est fertilem: nam fluminum limus est noxius. 

[2.189] ET FILICEM CURVIS INVISAM P. A. radices enim eius sibi in vicem sunt nexae et avulsae renascuntur. 

[2.190] OLIM quovis tempore. 

[2.192] PATERIS ET AURO pateris aureis: hen dia duoin, ut "molemque et montes". 

[2.193] PINGVIS TYRRHENUS victimarum scilicet carnibus: <Plautus in Aulularia "tibi dabitur pinguior tibicina", quae propter assidua sacrificia pinguescit.> EBUR autem tibiarum dicit, quibus in aurem sacerdotis cani solebat. 

[2.194] LANCIBUS PANDIS aut patulis aut extorum pondere curvatis. <et aliter: 'reddimus', quia debentur. et 'pandis' cavis, ut ipse alibi "et pandas ratibus posuere carinas".> REDDIMUS EXTA sacerdotum usus est verbo; reddi enim dicebantur exta, cum probata et elixa arae superponebantur. 

[2.195] <SIN ARMENTA quare de armentis dicit, cum tertius liber ad pecudes divisus sit? solvitur sic: varietatis causa, ne uniformis narratio esset. nunc et 'armenta' non de his dicit, sed de terra, quae utilis sit armentis. ante enim posuit quae nutriantur, et sic quae nutrit.> 

[2.196] URENTES CULTA CAPELLAS omne enim, quod momorderint, urunt: unde est "et admorso signata in stirpe cicatrix". 

[2.197] SATURI TARENTI aut fecundi aut quod est iuxta oppidum Saturum; Tarentum enim et Saturum vicinae sunt sibi Calabriae civitates: Horatius "me Satureiano vectari rura caballo". <et aliter: fertilis, quia regio eius herbosa est. alii dicunt agrum, in quo condita est Tarentus, Saturum vocari.> 

[2.200] LIQVIDI FONTES puri, sine pestilentia. 

[2.201] ET QUANTUM LONGIS C. A. D. E. T. G. R. N. R. ut in Aeneide diximus, hoc dicit Varro fuisse in Rosulano agro, postquam Velinus siccatus est lacus: ubi longam perticam magnitudo superabat herbarum. 

[2.207] AUT UNDE IRATUS infecunditati diuturnae. <et aliter: quod tam diu locus cessavit.> 

[2.209] ANTIQVASQUE DOMOS aut re vera antiquas, aut caras: Sallustius "tantum antiquitatis curaeque maioribus pro Italica gente fuit". est autem ecbasis in ista descriptione. 

[2.212] IEIUNA GLAREA sicca et sterilis terra. casia autem et ros marinus apibus aptae sunt herbae. <et aliter: rorem, quem marinum vocant, dicit. et est humile virgultum, quod in exilibus agris nascitur.> 

[2.214] TOPHUS SCABER lapis asperrimus: unde et scabies dicitur ab asperitate. NIGRIS nocentibus, <noxiis>. 

[2.215] NEGANT scilicet Solinus et Nicander, qui de his rebus scripserunt. 

[2.216] <DULCEM ordo est 'aeque dulcem', hoc est tam dulcem.> 

[2.217] QUAE TENUEM EXHALAT NEBULAM dicit agrum omnium rerum feracem: quattuor enim genera agrorum imitatur qui solus potest, quod illi quattuor, sicut sequentia indicant. FUMOSQUE VOLUCRES quasi fumos: scilicet ex umore. 

[2.219] SUO GRAMINE naturali scilicet, non coacto. 

[2.220] SCABIE ET S. L. R. F. proprie: nam rubigo quasi scabies ferri est. 

[2.224] DIVES CAPVA ideo 'dives', quia 'talem arat'. VESAEVO Vesaevus mons est Liguriae, sub Alpibus positus: nam Campaniae Vesuvius dicitur, pro quo multi Vesaevum positum volunt. <et aliter: Campaniae mons Vesaevus. et hoc emendavit ipse, quia Nolam posuerat: nam postea offensus a Nolanis, qui eidem aquam negaverant, 'ora' pro 'Nola' posuit.> 

[2.225] VACVIS CLANIUS NON AEQVUS ACERRIS Acerrae civitas est Campaniae, haud longe a Neapoli, quam Clanius praeterfluit fluvius, cuius frequens inundatio eam exhaurit: unde ait 'vacuis', id est infrequentibus. <et aliter: Acerrae est civitas Campaniae, ex parte a Campanis, ex parte a Sidicinis condita. Clanius autem amnis. hic cum increvit, agros paludes facit, interdum ingressus oppidum recedere municipes cogit, et ideo vacuae Acerrae. alibi sic: constat Acerranos ab Hannibale secundo bello Punico captos et necatos, unde ait vacuas Acerras.> 

[2.227] SUPRA MOREM abundanter, plus aequo. isti autem versus incomparabiles sunt: tantam habent sine aliqua perissologia repetitionem. <et aliter: ordo est: si requiras, rara sit, an supra morem sit densa. et 'supra morem' hic pro 'valde' est positum, hoc est 'supra modum', 'supra iustum'.> 

[2.229] DENSA MAGIS CERERI bene addidit 'magis'; nam hoc vult ostendere, quid ubi melius nascitur: potest enim et frumentum in rara et vinum in densa, sed non feliciter, nasci. 

[2.230] CAPIES eliges, ut "aut capere aut captas iam despectare videntur". <et aliter: id est eliges, ut "nunc terras ordine longo".> 

[2.231] IN SOLIDO ne ager sit concavus. 

[2.234] APTIUS UBER aptior ubertas et fertilitas. 

[2.236] CUNCTANTES validas, magnas, graves, ut "avidusque refringit cunctantem". 

[2.237] EXPECTA proba, ut "et rebus expectata iuventus". 

[2.238] <(SALSA AUTEM TELLUS) ET QUAE PERHIBETUR AMARA hyperbaton, id est 'salsa tellus tale dabit specimen'. et 'specimen' pro argumento.> 

[2.239] MANSUESCIT ARANDO dum aratur: alibi de arboribus ita "exuerint silvestrem animum". 

[2.240] SUA NOMINA propriam generositatem, ut "et nos aliquod nomenque decusque gessimus". 

[2.241] <TALE DABIT> SPECIMEN <documentum,> deigma, probationem talem. SPISSO VIMINE spissi viminis. 

[2.242] COLAQUE PRELORUM qualos, per quos vinum defluit, qui et ipsi a colando dicti sunt. prela autem sunt trabes, quibus uva calcata iam premitur. 

[2.244] ELUCTABITUR cum mora egredietur. 

[2.247] AMAROR amaritudo: et est sermo Lucretii. et vera lectio ipsa est: nam multi 'amaro' legunt, ut sit 'sensu amaro'. 

[2.250] <AD DIGITOS pro 'inter digitos'. et> HABENDO dum habetur. LENTESCIT id est cohaeret. 

[2.251] IUSTO LAETIOR ultra modum, plus quam oportet. 

[2.252] A NIMIUM NE SIT MIHI FERTILIS ILLA scilicet ne herbae, plus aequo crescentes, spem adimant frumentorum: unde ait in primo "luxuriem segetum tenera depascit in herba". 

[2.253] PRIMIS ARISTIS herbis surgentibus, quarum luxuries futuris frugibus nocet, quas culmi tenues ferre non possunt. 

[2.256] ET QUISQVIS COLOR vera lectio haec est: nam male quidam 'et quis cuique' legunt, excludentes 'at', ut sit 'et quis cuique color: sceleratum exquirere frigus difficile est'. alii 'colos' legunt, ut excluso 's' fiat synalipha et scandamus 'et quis cuique colat sceleratum', ut sic sit, quemadmodum "inter se coisse viros et decernere ferro". quod non procedit: tunc enim 'r' in 's' mutatur, cum longa opus est syllaba, ut 'color colos' 'labor labos'; hic autem non solum longam non facit syllabam, sed etiam excluditur 's' cum superiore vocali: unde legendum est 'et quisquis color', quod nec obscuritatem adfert nec fidem derogat lectioni. SCELERATUM nocens, omnia exurens. 

[2.258] HEDERAE PANDUNT VESTIGIA NIGRAE hederae indicant frigus; nam 'vestigia' appellavit indicia. 'nigrae' autem ad albarum discretionem, ut "hedera formosior alba". <et aliter: frigidae terrae argumenta demonstrat.> 

[2.259] HIS ANIMADUERSIS agri qualitate deprehensa. TERRAM MULTO ANTE MEMENTO E. hoc dicit, non esse eo anno ponendas vites, quo fodiuntur scrobes, sed post annum, ut calore, frigore, labore rustici possit terra putrefieri. 

[2.262] INFODIAS obruas. 

[2.263] <OPTIMA PUTRI (ARVA SOLO) sensus: optima arva sunt si putrefit solum. et quia rem difficilem videbatur praecepisse, adiecit et 'id venti curant gelidaeque pruinae', per quod docuit nos, oportere ut solibus et pruinis coquatur: ipse alibi "et cui putre solum, namque hoc imitamur arando".> 

[2.264] ET LABEFACTA MOVENS hypallage: movens et labefaciens. <et aliter: nota figura, movendo labefaciens, aut movens et labefaciens.> 

[2.266] ANTE LOCUM SIMILEM EXQVIRUNT dicit, in translatione arborum similem terram esse requirendam. 

[2.267] ARBORIBUS SEGES quia de seminario loquitur, arborum bene segetem appellavit. DIGESTA FERATUR ordinata, ut "digerit in numerum atque antro seclusa relinquit". <et aliter: antistrophe, hoc est translata digeratur.> 

[2.268] MATREM terram, ut "antiquam exquirite matrem". 

[2.269] <IN CORTICE plantae scilicet.> 

[2.271] AXI septentrioni; nam amaxa dicitur. <et aliter: id est septentrionali.> 

[2.273] COLLIBUS AN PLANO MELIUS SIT P. V. Q. P. atqui supra ait "denique apertos Bacchus amat colles"; sed etiam in vallibus poni posse vites superius indicavit, ut "hic tibi praevalidas olim multoque fluentes sufficiet Baccho vites": unde modo utrumque conplectitur et dicit quemadmodum in plano, quemadmodum in collibus vites ponere debemus. 

[2.274] METABERE eliges. et longe alia significatio est 'metor metaris'—unde Lucanus "Hesperios audax veniam metator in agros"—et alia 'metior metiris'; illud enim 'metatus sum', hoc 'mensus sum' facit. 

[2.275] DENSA SERE pro dense, ut "et pede terram crebra ferit". 

[2.276] <COLLESQUE SUPINOS et hic subaudiendum 'metabere'.> 

[2.277] INDULGE ORDINIBUS da operam, ut "indulgent vino", et eos effice largiores: nam de plano ait 'densa sere'. <et aliter: da spatia. NEC SECIUS minus.> IN UNGUEM ad perfectionem. et est translatio a marmorariis, qui iuncturas <marmorum> unguibus probant: Horatius "ad unguem factus homo". 

[2.278] ARBORIBUS POSITIS vitibus ordinatis. SECTO LIMITE ducto: unde et sectae philosophorum dicuntur, id est ductus. QUADRET consentiat, congruat: translatio a quadris lapidibus, qui sibi bene conveniunt. 

[2.281] FLUCTVAT splendet. 

[2.284] NUMERIS ordinationibus. 

[2.285] PASCAT PROSPECTUS delectet, ut "atque animum pictura pascit inani". 

[2.288] FORSITAN ET SCROBIBUS QUAE S. F. Q. ut etiam supra diximus, 'scrobes' masculini sunt generis: nam et Cicero in oeconomicis sic dicit, et Plautus ait "sexagenos <in dies> scrobes". minor autem est Lucani et Gracchi auctoritas: nam Lucanus ait "exigua posuit scrobe", Gracchus abunde fossa "scrobis est", quod exemplum in Terentiano est. QUAE SINT FASTIGIA fastigium et summae et imae partis possumus dicere, sicut altum et mare et caelum dicimus: hinc est "caelumque profundum", cum et puteus sit profundus. <'fastigia' infimas altitudines dixit, 'scrobibus' pro humillima scrobe posuit, ut "hic plantas tenero abscidens de corpore matrum deposuit sulcis" et rursus "omnibus est labor impendendus et omnes cogendae in sulcum ac multa mercede domandae".> 

[2.289] AUSIM ausus sim, audebo. SULCO fossae. 

[2.291] AESCULUS IN PRIMIS arbor est glandifera: quae licet ab esu dicta sit, tamen 'aes' per 'ae' est, sicut et 'caelatum', licet a celo habeat derivationem. 

[2.293] NON FLABRA hoc nomen tantum pluralem recipit numerum. ab eo vero, quod est 'flamina', 'flamen' possumus dicere: licet sit vitandum propter aliam significationem; nam dicitur flamen Dialis, flamen Martialis. <et aliter: 'flabra' producta prima syllaba legendum.> 

[2.295] <DURANDO diu vivendo.> 

[2.299] CORYLUM SERE radices enim eius nocent vitibus. <et aliter: corylos antipharmacon esse aiunt, quod infra manifestum facit dicendo "in veribus torrebimus exta colurnis", scilicet ut hostia nocens eo virgulto coquatur, quod vitibus nocet.> NEVE FLAGELLA S. P. flagella dicuntur summae arborum partes ab eo, quod ventorum crebros sustinent flatus. 

[2.300] <EX ARBORE PLANTAS 'plantas' sagittas dicit, id est sarmentum de summa parte praecisum.> 

[2.301] TANTUS AMOR TERRAE sic diligenter a rustico ager colendus est. <<TANTUS A. T.> etenim quae propinqua terrae sunt praecipue comprehendunt et valida sunt. (NEV) FERRO LAEDE RETUSO (SEMINA) quare 'retuso'? solvitur: quoniam hebes ferrum vulnerat magis, quam secat. 'retuso' hoc est gurdo, quo magis vites quassantur, non putantur. et 'semina' hic pro plantis posuit.> FERRO LAEDE RETUSO 'retuso' obtuso, quo vites quassantur potius, quam putantur. 

[2.302] NEVE OLEAE SILUESTRES I. T. non quo non prosit, sed, ut etiam ipse dicit, propter casum incendii. 

[2.303] INCAUTIS PASTORIBUS neglegentibus, circa alia occupatis. 

[2.308] ET RUIT ATRAM egerit, emittit, ruere facit: nam modo agentis est <'nubem de se ruit atram'. 'ruit nubem' fert: ipse alibi "totumque a sedibus imis una Eurusque Notusque ruunt". et nove 'ruit ad caelum' dixit.> 

[2.310] A VERTICE ab aquilone, ut "hic vertex nobis semper sublimis". 

[2.311] FERENS flans, ut "fieret vento mora nequa ferenti". 

[2.312] HOC UBI subaudis 'contigerit'. <et aliter: quidam distinguunt 'hoc ubi non', et erit sensus: ubi oleae in oleastrum insitae non fuerint, etiam si incendio conflagrarint, exustae a trunco reviviscent et caesae reverti possunt atque ima similes revirescere terra. insitae autem cum summe perierint, oleastri truncus remanet.> 

[2.314] SUPERAT superest, ut "quid puer Ascanius? superatne?" 

[2.315] NEC TIBI TAM PRUDENS QUISQVAM P. A. dicit quo tempore ponendae sint vites: et probat tolerabilius autumno, melius verno; nam dicturus est "ver adeo frondi nemorum, ver utile silvis", <id est valde>. 

[2.316] <MOVERE non arari prohibet: neque enim hic de arvis loquitur, sed scrobes fieri vetat.> 

[2.317] <NEC SEMINE IACTO syllepsis per adsumptionem casus: nam ex ablativo, id est 'semine', assumendus nominativus, hoc est 'semen', et erit sic: nec semine iacto patitur semen radicem terrae affigere. 'concretam' vero utrum 'quae concreverit', an commixtam dixit? et 'iacto semine' hic est 'deposito'.> 

[2.318] CONCRETAM RADICEM ante enim quasi gutta quaedam est, ex umore et terra procreata, quae postea tenditur in radicem. 

[2.319] VERE RUBENTI floribus splendido. 

[2.320] CANDIDA VENIT A. L. I. C. Iuvenalis "serpente ciconia pullos nutrit". 

[2.323] <VER ADEO FRONDI 'adeo' abundat. et 'utile' bis subaudiendum.> 

[2.324] VERE TUMENT TERRAE ET GENITALIA S. P. Asper simpliciter accipit, ut 'terrae' nominativus pluralis sit; Donatus vero 'terrae' genetivum vult esse singularem, ut sit sensus mutata distinctione 'vere tument silvae'—scilicet a superioribus—'terrae et genitalia semina poscunt', id est tument silvae et genitalia semina terrarum requirunt. sed melius Asprum sequimur, ut 'genitalia semina' quae nos iacimus intellegamus, non quae ex terra silvae suscipiunt. 'genitalia' autem dicimus 'semina', quibus aliquid procreatur et gignitur. 'tument' suspenduntur. 

[2.325] PATER OMNIPOTENS F. I. A. C. I. G. L. D. interdum pro aere Iuno, pro aethere Iuppiter ponitur; aliquotiens et pro aere et pro aethere Iuppiter, Iuno vero pro terra et aqua: sicut hoc loco intellegimus; nam aether non habet pluvias. unde Aetherem pro Iove accipimus, cui tribuuntur aer et aether: quae duo mixta terrae et umori universa procreant. dicit autem verno tempore esse pluvias, quibus cuncta nascuntur: unde 'fecundis imbribus' dixit, quibus terra fecundatur. 

[2.327] MAGNO COMMIXTUS CORPORE FETUS pro 'corpori', ut "haeret pede pes", item alibi "et magno se corpore miscet": licet possimus accipere, commixtus terrae magno suo corpore, id est aetherio. <et aliter: corpore aut suo aut terrae: si terrae, ('corpore') pro 'corpori'.> 

[2.329] ET VENEREM CERTIS R. A. D. statutis, legitimis, a natura arcana quadam ratione dispositis, ut tractat Lucretius, qui dicit rationem hanc ex aetherio calore descendere. <et aliter: 'certis' pro 'his, neque aliis ullis'.> 

[2.330] ALMUS AGER ab eo, quod nos alat. ZEPHYRI favonii: alibi "et zephyro putris se glaeba resolvit", Horatius "solvitur acris hiemps grata vice veris et favoni". 

[2.331] <LAXANT ARVA SINUS exprimere voluit naturam lactis animalium. nam 'laxant arva sinus' dicens, partum significat: deinde statim humorem superare, quo alatur fetus, intulit.> 

[2.332] NOVOS SOLES dies vernales. 

[2.333] <NEC METVIT quomodo non metuit, si surgunt? solvitur: 'nec surgentes metuit' est 'nec surgunt'. hoc dixit: non metuit, ne tempestate opprimatur.> NEC METVIT variat: nam supra ait 'audent <se> gramina <campo'. et aliter: Celsus ait 'germina' reliquisse Vergilium; loquitur enim de omnium arborum fetu: unde male quidam 'gramina' legunt. et 'nec metuit' utrum non metuit, ne surgant, an ideo non metuit, quia non surgunt? quod magis puto>. 

[2.335] TRUDIT propellit, effundit in folia. 

[2.336] NON ALIOS PRIMA C. O. M. hoc secundum licentiam poeticam dixit; nam falsum est. constat enim post factum mundum ex qualitate solis tempora esse divisa. <et aliter: si crescit, deficit: in quo videtur secutus Epicurum, qui ait, omnia, quae orta, occidunt et aucta senescunt. Varro autem in satura, quae inscribitur de salute, sic: mundum haud natum esse, neque mori; Plato autem, non natum aut mori; Metrodorus autem, neque natum neque mori; Zenon, ex hoc mundo quamvis aliqua intereant, tamen ipsum perpetuo manere, quia inhaereant ei elementa, e quibus generantur materiae, ut dixit crescere quidem, sed ad interitum non pervenire, manentibus elementis, a quibus revalescat.> 

[2.337] TENOREM ductum, <hic continuationem>. 

[2.338] VER ILLUD ERAT absoluta elocutio: quicquid illud fuerit, ver fuit. <VER MAGNUS (AGEBAT O.) quomodo dicunt, homines diem festum agere. magnum orbem potest et zodiacum circulum dicere, qui faciat divisionem temporum: quod si est, 'agebat' pro 'circumagebat' accipiendum erit.> 

[2.339] HIBERNIS FLATIBUS asperis, saevis. <et aliter: hic 'parcebant' pro 'abstinebant'.> 

[2.340] VIRUMQUE FERREA PROGENIES ex lapidibus ad laborem, <quid creditum est, primo homines e terra natos, a qua humo homines existimabant dictos:> alibi "unde homines nati, durum genus". 

[2.342] <INMISSAEQUE FERAE SILVIS 'immissae' pro 'innatae': neque enim ab alio immissae sunt.> INMISSAEQUE F. S. ET SIDERA CAELO hunc ordinem propter Arcadas tenuit, qui se proselenos esse adserunt, id est ante lunam natos: quod et Cicero in Fundaniana commemorat et Statius, qui ait "Arcades astris lunaque priores". 

[2.343] HUNC LABOREM vel frigoris vel caloris. <PERFERRE LABOREM crescendi scilicet.> 

[2.344] QUIES tranquillitas. et est veris definitio 'caeli indulgentia'. <SI NON TANTA QUIES IRET FRIGUSQUE CALOREMQUE INTER id est interveniret. fuit autem prior lectio 'frigusque calorque', ut Plautus "neque frigus neque calor metuo neque ventum neque grandinem": aliter hypermetrus versus erit.> 

[2.345] <CAELI INDULGENTIA TERRAS 'terras' id est fetus terrae. et nove indulgentiam dixit; veteres enim indulgitatem dicebant, ut Coelius in septimo "consuetudine uxoris, indulgitate liberum".> 

[2.346] QUOD SUPEREST non quod deest, sed quod sequitur. PREMES <pro 'presseris'. et aliter:> demerges, infodies. QUAECUMQUE VIRGULTA sive de plantariis sive de arboribus. 

[2.348] LAPIDEM BIBULUM qui harenarius vocatur. <et aliter: verbum 'infode' venit ab eo quod est 'fodio fodis fodit', unde Plautus in Rudente "luto usus multo multam terram confode". et 'infode conchas' circa radices scilicet. 'lapidem' autem 'bibulum' ('bibulum') hic non lapidis epitheton est, sed (ostendit) ex lapide beneficium, id est per quem terra umorem possit ad radices vitis admittere.> cocleae autem propter admittenda spiramina infodiuntur, lapis vero harenarius et propter spiramina et propter hauriendum umorem, si forte nimius fuerit. SQVALENTES sordidas. 

[2.350] ANIMOS TOLLENT sument ab his rebus magnanimitatem. IAMQUE REPERTI scilicet diligentiores. <et aliter: urget 'iamque reperti'. et 'iam' hic pro 'praeterea'. et utrum saxo et testa * * * , an illud sensit, testam cavam, lapidem superiorem * * * hoc enim fit. 'sata' autem dicit virgulta, quae presseris. et 'hoc' bis repetitum; non enim duo sunt, sed unum iteratum, ac si diceret, hoc munimentum contra imbres et aestus.> 

[2.352] EFFUSOS MUNIMEN AD I. contra nimias pluvias. 

[2.353] HIULCA A. nimiis caloribus fissa. 

[2.354] <SEMINIBUS POSITIS iterum 'seminibus' pro 'arboribus' accipi oportet. et 'superest' sequens est.> 

[2.355] AD CAPITA positarum scilicet vitium. 'iactare' autem 'bidentes' ad comminuendas pertinet glebas. <dicit autem circumfodiendum esse et ad ipsa capita plantarum terram adducendam. et 'saepius' ideo, quia et vento et imbri a capite terra descendit.> 

[2.357] FLECTERE LUCTANTES I. V. I. cum quadam moderatione ducere, ne tenera adhuc virgulta concutiant. 

[2.358] LEVES CALAMOS nitidos. dicit autem et cannas et virgas radendas, ne ex corticibus rubigo, adversa vitibus, possit creari. 

[2.361] SEQVI TABULATA tabulata sunt rami effusiores et in plana tendentes, non in altiora crescentes. <et aliter: nunc tabulata dicit dispositionem ramorum, per quos vitis usque ad summum ascendit. et est relatio facta ad domos, in quibus extructiones singulae tabulata dicuntur.> 

[2.362] <ADOLESCIT crescit.> 

[2.364] PER PURUM per aerem. <et 'per purum' quasi inane.> 

[2.365] IPSA ACIES NONDUM FALCIS T. si 'acies', sensus hic est: teneris adhuc vitibus, nondum est falcis acies necessaria: si 'acie', subaudimus virgulta, ut sit, ipsa virgulta nondum falcis acie temptanda sunt. 

[2.367] <INDE UBI IAM VALIDIS STIRPIBUS hic 'radicibus'. alii stirpem pro ipsa materie vitium positam volunt, ut idem alibi "et ammorso signata in stirpe cicatrix".> STIRPIBUS solidioribus palmitibus, id est truncis. 

[2.371] <TEXENDAE SAEPES insuper etiam pecus prohibendum.> TEXENDAE SAEPES ETIAM alii hic distingunt, alii separant 'texendae saepes, etiam et pecus omne tenendum'. 

[2.372] FRONS TENERA 'fronds' est vera lectio <et antiqua>: Lucretius "frondiferasque domos avium". hodie vero et a fronde et a fronte unus est nominativus 'frons', sicut etiam 'lens' et a lente et a lende, capitis breviore peduculo. 

[2.373] POTENTEM intolerabilem, <gravem>. 'indignas' autem 'hiemes' saevas. 

[2.374] SILUESTRES URI boves agrestes, qui in Pirenaeo monte nascuntur, inter Gallias et Hispanias posito. sunt autem, exceptis elephantis, maiores animalibus ceteris, dicti 'uri' apo ton oreon, id est a montibus. CAPREAEQUE SEQVACES persecutrices, ut "Maleaeque sequacibus undis": <seu quod vites avidius persequantur.> 

[2.377] INCUMBENS SCOPULIS etiam saxa caloribus penetrans. 

[2.379] ADMORSO participium est, ac si diceret 'abroso'. 

[2.380] NON ALIAM OB CULPAM BACCHO C. O. A. victimae numinibus aut per similitudinem aut per contrarietatem immolantur: per similitudinem, ut nigrum pecus Plutoni; per contrarietatem, ut porca, quae obest frugibus, Cereri, ut caper, qui obest vitibus, Libero, item capra Aesculapio, qui est deus salutis, cum capra numquam sine febre sit. 'aris' autem 'omnibus' non sine causa dixit; nam cum numinibus ceteris varie pro qualitate regionum sacrificetur— ut Veneri Paphiae tantum de ture, unde est "haud equidem tali me dignor honore", Genetrici vero, id est Romanae, etiam de victimis—, Libero ubique caper immolatur. <quia vites, quae in honore ipsius fuerant, ab eo comestae sunt, iratus Liber pater eum occidi fecit et ei tolli utrem, in quo mitti vinum fecit pro eius vindicta.> 

[2.381] VETERES INEUNT PROSCAENIA LUDI primi ludi theatrales ex Liberalibus nati sunt: ideo ait 'veteres ludi'. proscaenia autem sunt pulpita ante scaenam, in quibus ludicra exercentur. <et aliter: proscaenium procul dubio pulpitum dicit. 'veteres ludi' Dionysia; antiquissimi enim, quod rustici confecta vindemia faciebant.> 

[2.382] PAGOS ET COMPITA C. per quadrivia—quae compita appellantur ab eo, quod multae viae in unam confluant—et villas, quae pagi apo ton pegon appellantur, id est a fontibus, circa quos villae consueverant condi: unde et pagani dicti sunt, quasi ex uno fonte potantes. 'compita' unde ludi compitalicii. 

[2.383] THESIDAE Athenienses, qui primi ludos instituere Liberalia. <et aliter: quidam legunt 'ingeniis', ut sit, praemia posuerunt ingeniis. dabatur autem hircus praemii nomine: unde hoc genus poematis tragoediam volunt dictam. et 'Thesidae posuere' ideo, quia primi Athenienses Liberalia statuerunt. Thesidae dicti a rege Theseo. COMPITA ut Trebatio placet, locus ex pluribus partibus in se, vel in easdem partes ex se vias atque itinera dirigens, sive is cum ara, sive sine ara, sive sub tecto, sive sub divo sit, ubi pagani agrestes, bucina convocati, solent certa inire concilia: hinc et lares compitalicii et feriae compitaliciae.> 

[2.384] MOLLIBUS IN PRATIS UNCTOS SALUERE P. V. unctos vel oleo vel lexiva. 'in pratis' autem ideo, ne laederentur cadentes. utres vero fiebant ad insultationem etiam mortuorum caprorum, ne quid ex his esset, quod non sentiret iniuriam. SALUERE PER UTRES secundum artem locutus est: nam 'salio salui' dicebant, unde et Cicero ait in Miloniana "cum hic de reda reiecta paenula desiluisset". sic etiam ab eo, quod est 'cano', non 'cecini', sed 'canui' dicebant, unde Sallustius "cornua occanuerunt". 

[2.385] NEC NON AUSONII T. G. M. C. V. I. L. hoc est etiam Romani haec sacra celebrant et canunt: nam hoc est 'versibus incomptis ludunt', id est carminibus Saturnio metro compositis, quod ad rhythmum solum vulgares componere consuerunt: Horatius "libertasque recurrentes accepta per annos lusit amabiliter". 

[2.386] RISUQUE SOLUTO id est cachinno. 

[2.387] ORAQUE CORTICIBUS SUMUNT H. C. quia necesse erat pro ratione sacrorum aliqua ludicra et turpia fieri, quibus posset populo risus moveri, qui ea exercebant propter verecundiae remedium hoc adhibuerunt, ne agnoscerentur, ut personas factas de arborum corticibus sumerent. 

[2.388] ET TE BACCHE VOCANT hymnos in tuum canunt honorem. 

[2.389] TIBIQUE OSCILLA EX ALTA S. M. P. 'mollia' pensilia, ut "pilentis matres in mollibus". oscillorum autem variae sunt opiniones; nam alii hanc asserunt fabulam. Icarus Atheniensis, pater Erigonae, cum acceptum a Libero patre vinum mortalibus indicaret, occisus est a rusticis, qui cum plus aequo potassent, deebriati se venenum accepisse crediderant. huius canis est reversus ad Erigonam filiam, quae, cum eius comitata vestigia pervenisset ad patris cadaver, laqueo vitam finivit. haec deorum voluntate inter astra relata est, quam virginem vocant. canis quoque ille est inter sidera collocatus. sed post aliquantum tempus Atheniensibus morbus inmissus est talis, ut eorum virgines furore quodam compellerentur ad laqueum; responditque oraculum, sedari posse illam pestilentiam, si Erigonae et Icari cadavera requirerentur. quae cum diu quaesita nusquam invenirentur, ad ostendendam suam devotionem Athenienses, ut etiam in alieno ea quaerere viderentur elemento, suspenderunt de arboribus funem, ad quem se tenentes homines hac atque illac agitabantur, ut quasi et per aerem illorum cadavera quaerere viderentur. sed cum inde plerique caderent, inventum est, ut formas ad oris sui similitudinem facerent et eas pro se suspensas moverent. unde et oscilla dicta sunt ab eo, quod in his cillerentur, id est moverentur ora: nam 'cillere' est movere, unde et furcillae dictae sunt, quibus frumenta cillentur. alii dicunt oscilla esse membra virilia de floribus facta, quae suspendebantur per intercolumnia ita, ut in ea homines, acceptis clausis personis, inpingerent et ea ore cillerent, id est moverent, ad risum populo commovendum. et hoc in Orpheo lectum est. prudentioribus tamen aliud placet, qui dicunt sacra Liberi patris ad purgationem animae pertinere. omnis autem purgatio aut per aquam fit aut per ignem aut per aerem, sicut et in sexto ait "aliae panduntur inanes suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto infectum eluitur scelus aut exuritur igni": ut nunc per oscilla genus purgationis, quod est maximum, intellegamus; nam primum est aquae, secundum ignis, tertium aeris. <et aliter: 'mollia' hic pro 'mobilia'. et videtur Vergilius opinionem illorum sequi, qui in honorem Liberi patris putant oscilla suspendi, quod eius sit pendulus fructus. oscilla autem dicta, sive quoniam capita et ora hostiarum in summis perticis figebantur, sive quia hunc lusum Osci dicuntur frequenter exercuisse et rem per Italiam sparsisse.> 

[2.390] HINC OMNIS L. P. V. F. post haec sacra celebrata. 

[2.392] HONESTUM pulchrum. 

[2.393] ERGO RITE SUUM B. D. H. iuste igitur Liberi celebrabimus sacra. <et aliter: 'ergo' veteres pro 'merito' dicebant: hinc Plautus in Milite glorioso "hicine Achilles est inquit mihi. immo eius frater: ergo mecastor pulcer est". et erit sensus: merito, inquit, sacra faciemus ei, cuius beneficio vineta proveniunt.> 

[2.394] CARMINIBUS PATRIIS id est Romana lingua; pleraque enim sacra pro gentium qualitate, pleraque secundum suum ritum coluntur: nam hymni Libero apud Graecos Graeca, apud Latinos Latina voce dicuntur; hymni vero matris deum ubique propriam, id est Graecam, linguam requirunt. 

[2.395] STABIT SACER H. A. A. placebit: tunc est enim aptum sacrificium, cum dedicatum animal victimae patiens invenitur, unde alibi sic ait "et statuam ante aras aurata fronte iuvencum", id est placere faciam, contra Lucanus "discussa fugit ab ara taurus". 'sacer' autem execrabilis, ut "auri sacra fames". <et aliter: inprobant enim aruspices hostiam, quae admota altaribus reluctatur.> 

[2.396] IN VERIBUS T. E. COLURNIS quia, sicut etiam caper inimicus est vitibus, ita eis nocet et corylus: unde ait supra "neve inter vites corylum sere". 

[2.397] EST ETIAM ILLE LABOR C. V. A. iam paulatim tendit ad vitium vituperationem, dicens et infinitum esse earum laborem, ut "cui numquam exhausti satis est", et incertum fructum, ut "et iam maturis metuendus Iuppiter uvis", et ipsum etiam fructum perniciosum, ut "Bacchus et ad culpam causas dedit". 

[2.398] CUI NUMQVAM EXHAUSTI SATIS EST exhaustionis, finitionis: quod quia asperum visum est, se ad figuram transtulit et ait 'exhausti', ut "et servantissimus aequi" pro 'aequitatis'. OMNE SOLUM continens scilicet vites. 

[2.400] AETERNUM semper, perpetuo. et absolute locutus est. LEVANDUM FRONDE NEMUS relevandum, spoliandum. omne autem nemus dicit et arborum et vitium, unde paulo post dicturus est "bis vitibus ingruit umbra". <et aliter: 'levandum' hic putandum.> 

[2.401] LABOR ACTUS IN ORBEM id est in anni circuitum labor se invicem sequitur rusticorum. 

[2.403] OLIM quandoque. significat autem finale tempus autumni. SERAS FRONDES sero cadentes: tarde enim spoliantur frondibus vites. <et aliter: vetulas, aridas.> 

[2.404] FRIGIDUS ET SILVIS AQVILO D. H. Varronis hic versus est. 

[2.405] ACER non quilibet, sed acer et diligens. CURAS VENIENTEM EXTENDIT I. A. quasi in tempore alieno praemeditatur futurum laborem. 

[2.406] ET CURVO SATURNI DENTE id est falce, quae est in eius tutela. nam Saturnus dicitur patri Caelo virilia falce amputasse, quae in mare cadentia Venerem creaverunt: quod ideo fingitur, quia, nisi umor de caelo in terras descenderit, nihil creatur. alii Saturnum deum esse temporum dicunt, quae, sicut falx, in se recurrunt. alii vero dicunt Saturnum in progressu nihil nocere, cum retrogradus est, esse periculosum; ideoque eum habere falcem in tutela, quod et ipsa protenta nihil valet, retro acta vero, quicquid ei occurrerit, secat. RELICTAM scilicet a se paulo ante desertam. <et aliter: 'relictam' neglectam, non putatam.> 

[2.407] FINGITQUE P. componit, ut "fingitque premendo". 

[2.408] PRIMUS HUMUM FODITO hoc est ad laborem primum te esse convenit, ultimum ad fructus legendos: vinum enim factum de uvis inmaturis cito acescit. et hoc loco inest vitium vituperatio, quarum fructus aut inmaturi collecti depereunt, aut si eorum fuerit expectata maturitas, nihilo minus pereunt; nam dicturus est "et iam maturis metuendus Iuppiter uvis". <et aliter: per hoc intellegendum, primus puta et inutiles palos sub tecta referto, pro quibus novos posueris.> 

[2.409] VALLOS P. S. T. R. vitium sustentacula, quae nonnullis locis in tecta portantur, ne imbribus cito depereant. 

[2.410] <POSTREMUS> METITO <postremus> vindemiato. <per hoc dicit, maturam uvam debere colligi.> BIS VITIBUS INGRVIT UMBRA vitis et arboris, ut dempta folia solem admittant, quo possint uvae maturescere. 

[2.411] BIS SEGETEM D. O. S. H. semel autumnali, semel verno tempore. 

[2.412] DURUS UTERQUE L. et vellendarum herbarum et frondium secandarum. LAUDATO INGENTIA RURA EXIGVUM COLITO hoc etiam Cato ait in libris ad filium de agricultura. quod ideo dictum est, vel quia maiores agros incultos 'rura' dicebant, id est silvas et pascua, agrum vero, qui colebatur, ut intellegamus, laudato ingentes silvas, colito agrum minorem: vel, quod melius est, quia ait in primo "alternis idem tonsas cessare novales et segnem patiere situ durescere campum", quod fieri non potest, nisi fuerint spatia maiora terrarum; nam et Cato, ut diximus, et Cicero in oeconomicis ob hoc laudat praedia latifundia: vel quod, ut dicit Donatus, etiam non culta praestant aliquid domino. 

[2.413] RUSCI virgultum est, unde vites ligantur. et commemorat labores, qui, licet circa alia, tamen pro vitibus exercentur. 

[2.415] INCULTIQUE E. C. S. quasi cum indignatione ait, causa vitium cura nos etiam sponte nascentium rerum fatigat. 

[2.416] FALCEM ARBUSTA REPONUNT putatae sunt nec falcem requirunt. 

[2.417] IAM CANIT EFFECTUS EXTREMOS VINITOR ANTES melius est 'effectus' legere, quam 'effectos', ut quidam legunt. et 'antes' alii extremos vinearum ordines accipiunt, alii macerias, quibus vineta cluduntur, quae maceriae fiunt de assis, id est siccis, lapidibus: unde et 'assae tibiae' dicuntur, quibus canitur sine chori voce. dicuntur autem antes a lapidibus eminentioribus, qui interponuntur ad materiem sustentandam: nam proprie antes sunt eminentes lapides vel columnae ultimae, quibus fabrica sustinetur, et appellantur antes apo tou antistekein: ad quam etymologiam etiam extremos ordines vinearum possumus trahere, qui ante stant. hoc autem dicit: iam cantat rusticus labore finito; tamen deesse non potest, quod exercere circa culturam vitium debeat. <et aliter: Cato de re militari "pedites quattuor agminibus, equites duobus antibus ducas". sunt autem extremae quadrarum partes.> 

[2.418] PULVISQUE MOVENDUS genus ipsum culturae pulveratio vocatur, quo inminutae glebae vitibus applicantur. 

[2.419] METUENDUS IUPPITER UVIS aer, more suo: cuius varietas plerumque laborem decipit rusticorum. et tacite videtur admonere, quod aperte dixit in primo, sacrificiis tempestates esse pellendas. 

[2.420] NON ULLA EST OLEIS C. id est nulla. alii 'non nulla' legunt, hoc est aliqua, non, ut vitibus, nimia. <et aliter: subaudiendum 'talis cultura'. ceterum et oliveta coluntur. et quod ait 'nec curvam expectant falcem', extrinsecus subaudiendum 'omni anno', quia et ipsa ex intervallo radi solent.> 

[2.421] PROCURVAM EXPECTANT F. ut putentur: quod tamen ad curam refert anniversariam; nam necesse est, licet tarde, olivam putari. RASTROS TENACES ad fodiendum scilicet, <quia cum trahitur rastrum per agros, omnem spurcitiam secum colligere videtur.> neglegentiam autem ferunt oleae, cum iam coeperint esse valentiores; nam adhuc parvae nimiam curam requirunt. 

[2.422] AURASQUE TULERUNT 'ferre auras' proprie est adsuescere aeris varietati, quae obest rebus teneris nimium. 

[2.423] IPSA SATIS TELLUS C. D. R. V. S. V. hoc dicit, aratum olivetum et oleis prodest et exinde frumenta gignuntur. 

[2.424] SUFFICIT UMOREM scilicet subministrat arboribus. GRAVIDAS CUM VOMERE FRUGES 'cum' abundat; nam hoc dicit: subministrat fruges vomere, id est per vomerem: Ennius "effudit voces proprio cum pectore sancto", id est proprio pectore; nam 'cum' vacat. Vrbanus tamen sic accipit: 'gravidas cum vomere', id est statim post arationem. 

[2.425] HOC hac re. NUTRITOR autem pro 'nutri'; nam pro activi imperativo praesenti passivi futurum posuit. 

[2.427] VIRES SUAS quia tenera virgulta solent religari fustibus validioribus, sicut supra ait de vitibus "viribus eniti quarum et contemnere ventos". 

[2.429] FETV NEMUS OMNE G. id est utilitate; nam omnis utilitas fetus est. illuc autem tendit laus ista silvarum, ut et probet non mirum esse, si et poma et olivae sine ulla cultura praebeantur, et crescat vitium vituperatio, circa quas tantus inpenditur labor. 

[2.430] AVIARIA secreta nemora, quae aves frequentant. 'bacas' autem 'sanguineas' accipimus poma silvestria. 

[2.431] TONDENTUR CYTISI virgulta a Cyto insula, ubi abundant, nominata. 

[2.434] <QUID MAIORA SEQVAR SALICES HUMIL(ESQUE GENESTAE) salicis hoc genus. †quomodo 'maiora', si salices plus sunt humiles, quam mirice. solvitur: hic sensus est et haec subdistinctio: quid maiora sequar? et transit iam ad illa, quae putes esse contemnenda: multum possunt et salices et myricae sive genestae prodesse.> 

[2.435] AUT ILLAE PECORI FRONDEM id est salices et genistae. multi autem 'tiliae' legunt, ut tria dixerit, salices, tilias et genistas. 

[2.437] UNDANTEM BUXO S. CYTORUM <'undantem' fluctuantem. 'Cytorum'> montem Macedoniae, in quo abundat buxus, quae vento mota aestus imitatur undarum. 

[2.438] NARYCIAEQUE PICIS a loco, in quo abundant piceae. <et aliter: 'Naryciae' piceae, ut "hic et Narycii posuerunt moenia Locri".> 

[2.439] NON OBNOXIA non debitricia, nihil labori nostro debentia. <et aliter: 'obnoxia' egentia.> 

[2.440] CAUCASIO STERILES I. V. S. Caucasus, mons Scythiae, est positus pro quibuslibet asperrimis montibus. 'steriles' autem ait silvas comparatione pomiferarum arborum. 

[2.442] <DANT ALIOS ALIAE FETUS id est utilitatem.> 

[2.444] HINC de silvis scilicet: nam nullus de cupresso efficit rotas aut radios. TRIVERE tornavere, composuere de torno. TYMPANA P. tecta vehiculorum. <et aliter: rotas ex solidis tabulis factas tympana appellavit. et 'agricolae' necessario distinguunt.> 

[2.445] PANDAS curvas. 

[2.446] VIMINIBUS SALICES FECUNDAE legitur et 'fecundae frondibus ulmi'. 

[2.447] AT MYRTUS VALIDIS HASTILIBUS alibi "et pastoralem praefixa cuspide myrtum". ET BONA BELLO CORNUS apta est enim etiam cornus hastilibus. 

[2.448] ITURAEOS TAXI C. I. A. 'in arcus Ituraeos', id est in Ituraeorum arcuum similitudinem. 'Ituraeos' autem dicit Parthicos. 

[2.449] <NEC TILIAE LEVES AUT TORNO RASILE BUXUM 'buxum' lignum non arborem dixit, quamvis Ennii exemplo et arborem potuerit dicere neutro genere; ille enim sic in septimo "longique cupressi stant sectis foliis et †amore corpore buxum".> NEC TILIAE LEVES ordo est 'nec non', hoc est etiam. 

[2.452] MISSA PADO <pro 'in Padum'.> species est pro genere. 

[2.453] VITIOSAEQUE ILICIS ALVO cariosae. vult autem probare etiam putres arbores habere aliquam utilitatem. sane pro 'alveo' per synaeresin 'alvo' dicimus. 

[2.454] QUID MEMORANDUM AEQUE B. D. T. quid similiter laudandum tulerunt dona Liberi, sicut silvae multa sponte procreantes? alii legunt 'et quae', ut sit sensus, quid dicendum est quae tulerunt, id est attulerunt, ipsa etiam dona Baccheia: ut hoc dicat, parum est quod vites tantum laborem requirunt, etiam munera earum causas praestant furoris. 

[2.455] ILLE FURENTES CENTAUROS L. D. atqui in Aeneide ait "Mars perdere gentem inmanem Lapithum valuit". sed hoc solvit Horatius, dicens "nec Semeleius cum Marte confundet Thyoneus proelia": nam re vera, licet irarum causas Mars habuerit, Lapithae tamen et Centauri in furorem sunt ebrietate conpulsi. deinde hoc loco Centauros ait in furorem actos a Libero, non Lapithas. 

[2.456] <CENTAUROS LETO DOMVIT RHOETUMQUE PHOLUMQUE hic quaestio est, cur Pholum inter Centauros interfectum dicat, quem Hercules etiam hospitem habuerit nec umquam infestaverit. sed peremptis Centauris cum sagittas eius Pholus miraretur, una earum supra pedem ipsius cecidit et ei letalis fuit. inter Lapithas autem et Centauros bellum fuit propter Hippodamiam, sive Deianiram, et cum ad rapiendam virginem insolentes Centauri fuissent, a Lapithis sunt attriti.> 

[2.457] LAPITHIS CRATERE MINANTEM bonum schema; ita enim pinguntur, quasi poculis bella tractantes. 

[2.458] O FORTUNATOS NIMIUM S. S. B. N. A. non est abruptus transitus ad laudem vitae rusticae, nam ad superiora pertinet. post vituperationem enim vini ista quasi consolatio est, per quam ostenditur, quantas voluptates rusticis natura praestiterit. quod autem ait 'fortunatos nimium', non ad fortunam, sed ad fortunae pertinet quantitatem: nam hoc dicit, quantum in re est, maximas eis natura praestitit voluptates: quas si nossent, essent non fortunati, sicut nunc sunt, sed nimium fortunati <agricolae>. 

[2.459] PROCUL DISCORDIBUS ARMIS longe a civitatibus, plenis iurgio et rapinis. 

[2.460] IUSTISSIMA TELLUS proprie: nam si iustus est, qui quod acceperit reddit, terra utique iustissima <res> est, quae maiore fenore semina accepta restituit. <'iustissima tellus' quomodo, si alibi dicit "Coeumque Iapetumque creat saevumque Typhoea"? solvitur: ideo 'iustissima', quia cum decimis reddit fructus, quod est magnae iustitiae.> 

[2.461] SI NON INGENTEM FORIBUS D. A. S. ut etiam in laude fecit Italiae, non solum vitam laudat rusticam, sed etiam contrariam, id est urbanam, vituperat. nam ista, quae de urbibus dicit, opinabilia sunt bona, non vera, sicut rustica. multum enim interest inter verum et opinatum malum seu bonum: unde Iuvenalis "pauci dinoscere possunt vera bona". 

[2.463] INHIANT habere desiderant. et dicimus 'inhio illam rem'. <et aliter: 'inhiant' mirantur. et subaudiendum 'salutantes'.> PULCHRA TESTUDINE id est Indica, unde postes ornabantur vel lectuli: Lucanus "foribus testudinis Indae terga sedent fulvo maculas distincta smaragdo". 

[2.464] INLUSASQUE AURO V. in quibus artifex auro ludens aliqua depinxerat. male autem quidam 'inclusas' legunt. EPHYREIAQUE AERA Corinthia, quae laudat et Cicero: nam Ephyre est Corinthus. 

[2.465] ASSYRIO FUCATUR LANA VENENO Assyrii populi sunt adiacentes Syriae, apud quos primum usus inventus est purpurae. VENENO colore. 

[2.466] NEC CASIA LIQVIDI C. V. O. casia herba est, de qua fit unguentum. mire autem ait 'usus olivi corrumpitur'. nam oleum generalem usum habet: quod cum in unguentum fuerit corruptum, uni rei tantum aptum esse incipit. 

[2.467] ET NESCIA FALLERE VITA aut quia innocentes sunt, aut quoniam inmobilis est status vitae eorum: urbanorum enim fortuna aut insidiis aut proscriptione variatur. 

[2.468] LATIS FUNDIS fundus dicitur ab eo, quod sit rerum omnium fundamentum. 

[2.469] SPELUNCAE VIVIQUE LACUS id est bona naturalia, non sicut in urbibus, labore quaesita: unde Iuvenalis "et speluncas dissimiles veris". FRIGIDA TEMPE Tempe sunt proprie loca amoena Thessaliae, abusive cuiusvis loci amoenitas. 

[2.470] MOLLESQUE SUB ARBORE SOMNI malakoi de hupo dendresin hupnoi. 

[2.471] ILLIC SALTUS venationes, quae penitus in urbibus non sunt. LUSTRA FERARUM bene 'ferarum' addidit, quoniam sunt in urbibus lustra meretricum. PARVOQUE ADSUETA non ut urbana, quae est segnis et prodiga. 

[2.473] SACRA DEUM SANCTIQUE PATRES duo dicit: sacra deum sancta apud illos sunt, sancti etiam parentes. 

[2.474] EXTREMA PER ILLOS IUSTITIA E. T. V. F. hoc Aratus dicit, iustitiam primo et in urbibus, postea tantum in agris fuisse, ubi eam inducit loquentem, cur abscedat e terris. 

[2.475] ME VERO diu quaesitum est, utrum philosophiae, an rusticitatis esset vita felicior, unde nunc dicit primam esse philosophiam, post ipsam rusticam vitam. suam autem personam pro quocumque ponit: sic paulo post "rura mihi" pro 'cuilibet', sic in primo "non illa quisquam me nocte per altum ire", in tertio "nec mihi tunc molles sub divo carpere somnos". et hoc est, quod dicit Horatius in arte poetica "hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor". <et aliter: et 'primum' et 'ante omnia', ut "primus ibi ante omnes".> 

[2.476] <QUARUM SACRA FERO sacrum dici volunt, quod sit cum timore religiosum, sanctum, quod cum amore.> QUARUM SACRA FERO poeta enim quasi musarum sacerdos est. 

[2.477] CAELIQUE VIAS aut artes, ut "inveni germana viam": aut certe circulos, quibus sidera continentur. 

[2.478] DEFECTUS SOLIS VARIOS atqui uno modo tantum sol deficere nobis videtur, tunc scilicet, cum luna plena e regione eius obstiterit radiis et eos nobis fecerit non videri: unde varios accipimus defectus, non quia varia ratione contingunt—nam ratio una est, ut diximus—, sed quia vel variis temporibus fiunt vel varie; interdum enim duobus, interdum quattuor, interdum pluribus deficit digitis. <et aliter: 'varios defectus' secundum Epicurum, qui ait, non unam causam pronuntiandam, qua sol deficere videatur, sed varias: potest enim fieri ut extinguatur, ut longius recedat, ut aliquod eum corpus abscondat. 'lunae' autem 'labores' dicit, cum amittit lumen. et aliter: 'sidera' utrum ea quae cum caelo feruntur infixa, an vaga, quae contraria caelo cursus conficiunt, an omnia? 'caeli viae' †nocte sunt, a sinistra austri, septemtrionis a dextera. ('lunae labores') quod vulgo dicunt 'laborat luna'. hinc Varro in Cynistore "eclipsis quando sit, cur luna laboret. et si hoc ridicule credunt dicant quod laborant">. LUNAEQUE LABORES vel errores, quia non recta incedit: vel defectus, qui contingunt lunae, quotiens terrae altitudo interveniens radiis solis eam inluminari non patitur, a quibus dicitur lumen accipere. 

[2.479] UNDE TREMOR TERRIS variae sunt opiniones. alii dicunt ventum esse in concavis terrae, qui motus etiam terram movet: Sallustius "venti per cava terrae citati", Lucanus "quaerentem erumpere ventum credidit". alii aquam dicunt genitalem sub terris moveri et eas simul concutere, sicut vas aquae, ut dicit Lucretius. alii spoggoeide terram volunt, cuius plerumque latentes ruinae superposita cuncta concutiunt. QUA VI MARIA ALTA TUMESCANT OBICIBUS R. alii sic accipiunt, quod ruptis obicibus, id est Calpe et Atlante montibus Hispaniae et Mauretaniae, Oceanus eruperit et ista fecerit maria. quod non procedit: si enim hoc esset, non diceret 'tumescant', sed 'tumuerint', cum eruperunt Oceani maria. unde aestuaria Oceani accipimus, qui per Hispanias et Gallias in infinitum erumpit, contempta lege riparum, ad quas rursus recurrit: cuius rei opiniones Lucanus in primo commemorat, dicens "ventus ab extremo pelagus sic axe volutet destituatque ferens, an sidere mota secundo Tethyos unda vagae lunaribus aestuat horis, flammiger an Titan, ut alentes hauriat undas, erigat Oceanum fluctusque ad sidera ducat, quaerite quos agitet mundi labor". <(QUA VI MARIA ALTA TUMESCANT OBICIBUS RUPTIS . . . VEL QUAE) TARDIS MORA NOCTIBUS OBSTET Celsus Oceanum significari ait, qui aestu suo diffidit terram inter Mauretaniam et Hispaniam, ut hoc sit 'obicibus ruptis'. causa autem brevium dierum est, quod signa hiemalia transversa oriantur atque occidant, causa longorum dierum, quod aestiva recta oriantur et occidant. ('tardis') tarde venientibus, aestivis accipiendum: unde et 'vel' dixisse videtur, ne bis unum tempus significaret.> 

[2.481] QUID TANTUM OCEANO PROPERENT S. T. S. H. circulorum hoc efficit ratio, ut etiam in Aeneide diximus. TARDIS autem NOCTIBUS tarde venientibus, id est aestivis. 

[2.483] NATURAE ACCEDERE PARTES physicae philosophiae, unde sunt illa quae dixit. 

[2.484] FRIGIDUS OBSTITERIT CIRCUM PRAECORDIA SANGVIS secundum physicos, qui dicunt stultos esse homines frigidioris sanguinis, prudentes calidi. unde et senes, in quibus iam friget, et pueri, in quibus necdum calet, minus sapiunt. 

[2.486] INGLORIUS comparatione philosophiae: sic in Aeneide "et mutas agitare inglorius artes", non quod nulla gloria medicinae est, sed quod minor, quam divinitatis et augurandi, quae ei Apollo obtulerat munera, ut "augurium citharamque dedit celeresque sagittas". 

[2.487] SPERCHIUSQUE <Sperchius> fluvius Thessaliae. <BACCHATA ubi bacchatae sunt. et non haec optat, sed talia.> 

[2.488] TAYGETA mons Laconum, Libero et Bacchis sacratus. HAEMI montis Thessaliae, in qua sunt Tempe. <et aliter: 'qui' est pro 'aliquis'. et subaudiendum 'deus'.> 

[2.490] FELIX QUI POTVIT R. C. C. repetitio est superioris coloris; nam hoc dicit: et rustici felices sunt, et qui tribuunt operam philosophiae. 'rerum causas' id est physicam philosophiam. 

[2.491] INEXORABILE FATUM alibi "Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum". 

[2.492] SUBIECIT PEDIBUS calcavit 'fatum', ex fato venientia. ACHERONTIS AVARI omnem mundum in mortem trahentis. <et aliter: 'strepitum Acherontis' id est opinionem formidolosam, quae vulgo sit de Acheronte.> 

[2.493] DEOS QUI NOVIT AGRESTES qui abstinet civicis malis et aut rura habitat aut cum suis numinibus rura describit. 

[2.494] NYMPHASQUE SORORES non Panis vel Silvani, sed inter se sorores, ut "Aetnaeos fratres", inter se scilicet. 

[2.495] POPULI FASCES honores, qui a populo praestabantur. proprie autem locutus est, ut fasces populi, regum purpuram diceret. 

[2.496] INFIDOS AGITANS DISCORDIA FRATRES discordiam posuit pro avaritia: ab eo, quod praecedit, id quod sequitur. 'infidos' autem 'fratres' ideo ait, quod avaritiae causa dissentiunt. 

[2.497] AUT CONIURATO D. D. AB HISTRO id est non eum sollicitat coniuratio barbarorum. Hister autem fluvius est Scythiae. <et aliter: Aufidius Modestus legisse se affirmabat, hunc morem esse Dacorum, ut cum ad bella proficiscerentur, non prius rem capesserent, quam de Histro certum modum haurientes ore in modum sacri vini, iurarent, non se ad patriae sedes regressuros nisi hostibus caesis; et idcirco Vergilium familiari sibi hypallage usum dixisse Histrum coniuratum, apud quem Daci coniurare consuerunt.> 

[2.498] NON RES ROMANAE PERITURAQUE REGNA regna scilicet barbarorum; nam duo dicit: rusticum nec Romanum imperium movet, id est ad ambitum cogit, nec barbarorum regna peritura: non enim Romano male dixit imperio. licet alii dictum hoc velint ex generali venire sententia, quod omnis magnitudo imperii periculis subiacet, unde etiam Iuvenalis ait "ad generum Cereris sine caede et sanguine pauci descendunt reges et sicca morte tyranni". 

[2.499] AUT DOLVIT MISERANS INOPEM AUT INVIDIT HABENTI Cicero in Tusculanarum quinto libro hoc tractat, in quem cadit una mentis perturbatio, posse in eum omnes cadere, sicut potest omni virtute pollere, cui virtus una contigerit. unde nunc Vergilius noluit rustico adsignare misericordiam, ne ei daret etiam ceteras animi passiones, quas novimus et a bonis et a malis rebus venire: a bonis opinatis duas, unam praesentis temporis, ut gaudium, et unam futuri, ut spem; a malis similiter duas, unam praesentis, ut dolorem, et unam futuri, ut metum: quas passiones esse animi non dubium est, unde etiam ipse ait in sexto "hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque", Sallustius etiam in Catilinae bello ait "omnes homines, qui de rebus dubiis consultant, ab odio amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet. nam animus haud facile verum providet, ubi illa officiunt". ergo aut secundum Ciceronis tractatum hoc dixit; aut, quod absolutius est, intellegamus, ideo rusticum paupertatem non dolere, quod eam malum esse non credit, sed munus deorum: Lucanus de paupertate "o munera nondum intellecta deum". est et aliud, quod possumus accipere: ideo rusticum nec bonis nec malis alienis moveri, quia eis non interest, quippe qui ab urbibus est remotus. <et aliter: non crudelem rusticum inducit, qui inopis non misereatur, sed qui sciens paupertatem malum non esse, pauperis non doleat sortem: et ideo adiecit 'aut invidit habenti', quia non invidet, sciens divitias bonas non esse.> 

[2.501] FERREA IURA dura, inexorabilia, inmutabilia. <et aliter: quia veniam dare non norunt.> 

[2.502] INSANUMQUE FORUM litigiosum. POPULI TABULARIA ubi actus publici continentur. significat autem templum Saturni, in quo et aerarium fuerat et reponebantur acta, quae susceptis liberis faciebant parentes: Iuvenalis "tollis enim et titulis actorum spargere gaudes argumenta viri". <et aliter: (ubi reponebantur) negotia publica et rationes populi, quae in tabulis scribuntur, unde tabularia dicta. VIDIT expertus est, ut illic "Aetnaeos vidit Cyclopas Vlixes".> 

[2.503] CAECA FRETA subito in tempestatem surgentia. 

[2.504] PENETRANT AULAS ET LIMINA R. <ut amici sint,> id est profitentur satellitium. 'limina' autem ait interiorem familiaritatem: Turnus sic "stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli". 

[2.505] PETIT EXCIDIIS URBEM incertum, alienam, an suam. 

[2.506] GEMMA BIBAT gemmeo poculo, non gemmato. SARRANO OSTRO Tyria purpura: quae enim nunc Tyros dicitur, olim Sarra vocabatur a pisce quodam, qui illic abundat, quem lingua sua sar appellant: Iuvenalis "aut pictae Sarrana ferentem ex umeris aulaea togae". 

[2.508] HIC STUPET ATTONITUS ROSTRIS scilicet ut contionetur: corripuit enim hunc geminatus per cuneos plausus, et plebis et patrum. <HUNC PLAUSUS HIANTEM sensus: hic audet contionari et in rostris conventum populi favoremque miratur.> 

[2.511] EXILIOQUE DOMOS voluntario, scilicet propter avaritiam. 

[2.512] ALIO SUB SOLE sub alio climate. 

[2.514] HINC ANNI LABOR ex agricultura habet totius anni substantiam. HINC PATRIAM Donatus villam intellegit, non re vera patriam. 

[2.515] MERITOSQUE IVUENCOS sui consortes labores. 

[2.516] NEC REQVIES id est numquam potest rusticus omni parte destitui. <et aliter: nec requiescit nec intervallum est.> 

[2.517] CEREALIS MERGITE C. manipulos spicorum mergites dicimus. <et aliter: mergites fasces culmorum spicas habentium, quos metentes bracchiis sinistris complectuntur. quidam cavos dicunt.> 

[2.519] SICYONIA BACA TRAPETIS oliva, a civitate Laconicas Sicyone, ubi abundat olea. 'trapetis' autem molis olivaribus. et declinatur 'trapetum' sicut 'templum': Terentianus "quo supersidens trapeto signa gyris temperat"; quod metrum aptum est olivam terentibus. <et aliter: quoniam oleum Sicyonium magno in pretio est. Sicyon urbs Peloponnesi. 'trapetis' autem molis lapideis, ubi oliva molitur.> 

[2.520] ARBUTA poma silvestria. 

[2.522] <MITIS IN APRICIS C. V. S. 'mitis coquitur' familiaris est figura pro 'coquitur ut mitescat'.> 

[2.523] PENDENT CIRCUM OSCULA NATI contra illud "exilioque domos et dulcia limina mutant". 

[2.524] CASTA PUDICITIAM S. D. non ut in urbibus inpudica. 

[2.527] IPSE DIES AGITAT suspendendum et sic inferendum 'festos': nam hoc dicit, omnes dies sic habet, ut festos putes. alii dicunt, festos dies cum religione concelebrat. <et aliter: non cum festi venerint, sed omnes dies quasi festos agit, id est laetos.> 

[2.528] <IGNIS UBI IN MEDIO ET SOCII CRATERA CORONANT 'in medio ubi ignis'. et proprie 'coronant', usque ad coronam summam implent.> 

[2.531] AGRESTI PALAESTRA rustica luctatione. palaestra autem, dicta est vel apo tes pales, id est a luctatione, vel apo tou pallein, hoc est a motu urnae; nam ducti sorte luctantur. 

[2.533] FORTIS ETRURIA CREVIT secundum historiam: nam constat Tuscos usque ad fretum Siculum omnia possedisse. <et aliter: maximum enim imperium Etruscorum in Italia fuit, ut ait Livius, ab Alpibus usque ad fretum Siculum: unde totum mare, quod a dextra Italici litoris est, Tyrrhenum dicitur. hoc Varro doctius dividit in provincias marinas.> 

[2.536] ANTE ETIAM S. DICTAEI REGIS antequam regnaret Iuppiter, qui est in Dictaeo Cretae monte nutritus. 

[2.537] IMPIA QUAM CAESIS GENS EST E. I. Arati est hoc, qui dicit, quod maiores bovem comesse nefas putabant. 

[2.538] <AUREUS HANC VITAM id est aureum saeculum.> 

[2.539] NECDUM INPOSITOS DURIS C. I. ENSES Iuvenalis "nescirent primi gladios extundere fabri". 

[2.541] ET IAM TEMPUS EQVUM F. S. C. allegorice hoc dicit: debemus fatigato ingenio parcere et facere finem carminis. sane non est comparatio, sed translatio, sicut etiam in primi fine diximus. et plerumque volunt, ideo eum dixisse hoc loco carmini georgico finem se esse facturum, quod duo sequentes libri pastorales sunt, non georgici, ut etiam in prima huius carminis parte memoravimus. 






GEORGICON LIBER III



[3.1] TE QUOQUE MAGNA PALES invocat deam pabuli dicturus de animalibus, sicut de frumentis dicturus et vitibus Cererem invocavit et Liberum. sane non est mirandum, usum esse eum prooemio, sicut est usus in primo: nam aliud quodammodo inchoaturus est carmen, pastorale scilicet, post completum georgicum. deinde etiamsi unum sit, scimus concessum esse scribentibus, ut iteratione prooemii legentum reficiant interdum laborem: nam et Livius frequenter innovat principia, ut "incensa a Gallis urbe", ut "completis consulibus", et Cicero in Verrinis, qui in frumentaria conciliavit auditorum animos iteratione principii, ut "omnes qui alterum iudices <nullis impulsi inimicitiis>". Pales autem, ut diximus, dea est pabuli: quam alii Vestam, alii matrem deum volunt. hanc Vergilius genere feminino appellat, alii, inter quos Varro, masculino, ut 'hic Pales'. huic sacra solvuntur XI. K. Maiarum die, quae Palilia vocantur. 

[3.2] PASTOR AB AMPHRYSO Amphrysus fluvius est Thessaliae, circa quem Apollo, spoliatus divinitate ob occisos Cyclopas, Admeto regi pavisse armenta dicitur: unde eum nunc invocat. qui Nomius vocatur vel apo tes nomes, id est a pascuis, vel apo ton nomon, id est a lege chordarum. SILVAE AMNESQUE LYCAEI kat' exokhen montem Arcadiae posuit, vel quia pecorosa est, vel quia Pan illic est rusticum numen. <'Lycaei' genetivus est singularis.> 

[3.3] CETERA QUAE VACVAS T. C. M. hoc est fabulae, quae delectationi esse poterant, et occupare mentes curis solutas, iam descriptae a multis in omnium ore versantur. <et aliter: legitur et 'carmine', et ut puto, rectius: non enim dicit 'cetera carmina' iam vulgata, sed 'cetera omnia' absolute, id est ceterae omnes res vulgatae.> 

[3.4] QUIS AUT EURYSTHEA DURUM Eurystheus rex fuit Graeciae, Persei genus, qui Iunonis instinctu imperabat Herculi, ut varia monstra superaret, quibus posset perire: unde eum durum appellavit, qui potuit ad complendum odium novercale sufficere. <'durum' dura imperantem.> 

[3.5] INLAUDATI NESCIT BUSIRIDIS A. Busiris rex fuit Aegypti: qui cum susceptos hospites immolaret, ab Hercule interemptus est, cum etiam eum voluisset occidere. huius laudem scripsit Isocrates: unde 'inlaudati' participium est pro nomine, ut sit inlaudabilis, non qui laudatus non sit, sed qui laudari non meruerit, ut est illud in septimo "dives inaccessos ubi Solis filia lucos" pro 'inaccessibiles', non ad quos nullus accessit, sed ad quos nullus accedere debeat. <et aliter: Busiris, Aegypti rex, omnibus annis Iovi hospites immolabat: nam per octo annos sterilitate Aegypto laborante, Pygmalion Cyprius finem futurum non ait, nisi sanguine hospitis litatum fuisset. primus autem Thyestes alienigena immolatus originem sacrificio dedit. alii sic: Busiris, Neptuni filius, rex Aegypti: qui cum Iovi hospites immolaret, pari exemplo mactatus est ab Hercule, ipsum quoque ausus aris admovere.> 

[3.6] CUI NON DICTUS HYLAS PUER id est a quo: Horatius "scriberis Vario fortis" pro 'a Vario'. Hylas autem socius Herculis fuit, qui aquatum profectus, raptus est a nymphis in Mysia. LATONIA DELOS in qua Latona enixa est Apollinem et Dianam: quam insulam ante vagam Apollo, ut in tertio legimus, "Mycono e celsa Gyaroque revinxit", ubi fabulam plenius diximus. 

[3.7] HIPPODAMEQUE graeca, quae in e exeunt, plerumque ipsum e in 'ia' solvunt, ut Hippodame Hippodamia, Penelope Penelopia. fabula talis est: Hippodame filia fuit Oenomai, regis Elidis et Pisarum. hic equos habuit velocissimos, utpote ventorum flatu creatos. qui procos filiae multos necavit, sub hac condicione provocatos ad curule certamen, ut aut victus traderet filiam, aut victos necaret. postea cum Pelopem amasset Hippodamia, corrupit Myrtilum, aurigam patris, primi coitus pactione. qui factis cereis axibus cum, victore Pelope, a puella promissum posceret praemium, ab eius marito praecipitatus in mare est, cui nomen inposuit: nam ab eo Myrtoum dicitur pelagus. UMEROQUE PELOPS INSIGNIS EBURNO Tantalus, pater Pelopis, volens deorum temptare divinitatem, invitatis filium suum epulandum adposuit. a quo omnes dii abstinuerunt, excepta Cerere, quae bracchium eius consumpsit. postea dii, punito Tantalo, cum voluissent eius filium revocare ab inferis, Ceres ei eburneum bracchium restituit. quod ideo fingitur, quia Ceres ipsa est terra, quae corpora universa consumit, ossa tantum reservans. 

[3.8] ACER EQVIS <fortis,> victor enim Oenomai. <TEMPTANDA> VIA ratio <ineunda>. ME QUOQUE P. T. H. sicut se alii sustulerunt carminis merito. 

[3.9] VICTOR effector propositi: sic paulo post "illi victor ego". 

[3.10] PRIMUS EGO IN PATRIAM quod ante ipsum nullus Mantuanus fuit poeta: vel quia nullus exinde talis emersit. MODO tantummodo. 

[3.11] AONIO V. Boeotio. Heliconia ipsa est Boeotia, in qua est Helicon mons, musis dicatus. <et aliter: 'Aonio' Boeotio, quod ibi primi Aones fuerunt.> 

[3.12] IDUMAEAS PALMAS abundantes, quantae sunt apud Idumen, civitatem Phoenices: Lucanus "et arbusto palmarum dives Idume". <et aliter: Idumaei gens est Syriae. quidam Idumaeas palmas ab Idyma, quae est urbs Lydiae palmarum ferax, dictas volunt. plerique Idumam Syriae Iudaeae civitatem tradunt.> 

[3.13] <ET VIRIDI IN CAMPO TEMPLUM hic est campus, de quo ait "et qualem infelix amisit Mantua campum".> 

[3.16] IN MEDIO MIHI CAESAR ERIT T. Q. T. id est ipsi templum dabo. et verbo usus est pontificali: nam qui templum dicabat, postem tenens dare se dicebat numini, quod ab illo necesse fuerat iam teneri et ab humano iure discedere. quod autem dicit 'in medio', eius templum fore significat: nam ei semper sacratus numini locus est, cuius simulacrum in medio collocatur; alia enim tantum ad ornatum pertinent. <TENEBIT 'tenebit' pro 'possidebit'.> 

[3.17] <ILLI VICTOR EGO compos voti aut laetus animi.> TYRIO CONSPECTUS IN O. <'conspectus' conspicuus> in habitu pontificis, cuius se officium dicit in templi consecratione sumpturum. 

[3.18] CENTUM QUADRIIUGOS A. A. F. C. id est unius diei exhibebo circenses, quia, ut Varro dicit in libris de gente populi Romani, olim XXV. missus fiebant. sed vicesimus quintus dicebatur aerarius, eo quod de collatione populi exhibebatur: qui desiit esse, postquam conferendae pecuniae est consuetudo sublata: unde hodieque permansit, ut ultimus missus appelletur aerarius. ergo 'centum currus' secundum antiquitatem dixit, sicut etiam 'ad flumina'. olim enim in litore fluminis circenses agebantur, in altero latere positis gladiis, ut ab utraque parte esset ignaviae praesens periculum: unde et circenses dicti sunt, quia exhibebantur in circuitu ensibus positis; licet alii a circumeundo dicant circenses vocari. 

[3.19] CUNCTA MIHI in honorem meum. et hoc dicit: ex aliis agonibus ad me certatorum multitudo conveniet. per Alpheum autem Iovis Olympici agonem significat: nam Alpheus fluvius est Elidis, quae civitas iuxta Pisas est, in qua colitur Olympicus Iuppiter. LUCOSQUE MOLORCHI id est silvam Nemeam, in qua celebratur agon in honorem Archemori. Molorchus autem pastor fuit, qui Herculem, venientem ad occidendum Nemeaeum leonem, suscepit hospitio. <et aliter: Alpheus fluvius Elidis. eos autem ludos accipimus per Alpheum, qui Olympiaci dicuntur; per lucos Molorchi eos, qui Nemea, ubi Molorchus rex Herculem ad Nemeum leonem tendentem recepit hospitio. LINQUENS participium instantis pro praeterito.> 

[3.20] CRUDO CAESTV duro, ut "seu crudo fidit pugnam committere caestu". 

[3.21] TONSAE OLIVAE minutis foliis compositae, ut "tonsisque ferunt mantelia villis". habiturum se autem coronam tonsilem dicit. <et aliter: 'tonsae' compositae, ut Cicero "cum saltatrice tonsa".> 

[3.24] VEL SCAENA UT VERSIS D. F. apud maiores theatri gradus tantum fuerunt, nam scaena de lignis ad tempus fiebat: unde hodieque consuetudo permansit, ut componantur pegmata a ludorum theatralium editoribus. scaena autem quae fiebat, aut versilis erat aut ductilis: versilis tunc erat, cum subito tota machinis quibusdam convertebatur et aliam picturae faciem ostendebat; ductilis tunc, cum tractis tabulatis hac atque illac species picturae nudabatur interior: unde perite utrumque tetigit dicens 'versis discedat frontibus', singula singulis complectens sermonibus. quod Varro et Suetonius commemorant. 

[3.25] PURPUREA INTEXTI TOLLANT AULAEA BRITANNI hoc secundum historiam est locutus. nam Augustus postquam vicit Britanniam, plurimos de captivis, quos adduxerat, donavit ad officia theatralia. dedit etiam aulaea, id est velamina, in quibus depinxerat victorias suas et quemadmodum Britanni, ab eo donati, eadem vela portarent, quae re vera portare consueverant: quam rem mira expressit ambiguitate, dicens 'intexti tollant'; nam in velis ipsi erant picti, qui eadem vela portabant. aulaea autem dicta sunt ab aula Attali regis, in qua primum inventa sunt vela ingentia, postquam is populum Romanum scripsit heredem. 

[3.26] SOLIDOQUE ELEPHANTO ebore integro, non sectili. 

[3.27] GANGARIDUM FACIAM Gangaridae populi sunt inter Indos et Assyrios, habitantes circa Gangen fluvium, unde etiam Gangaridae dicti sunt. hoc vicit Augustus, unde est "inbellem avertis Romanis arcibus Indum". 'Gangaridum' vero pro 'Gangaridarum' posuit, quia 'hic Gangarida' facit. quod autem ait 'victorisque arma Quirini', non est contrarium: nam, ut etiam in primo Aeneidis diximus, Suetonius Tranquillus hoc de Augusto commemorat, quodam tempore tres partes populi, consentiente senatu, obtulisse ei tria nomina, Quirini, Augusti, Caesaris. ille ne unum eligendo alias offenderet partes, primo Quirinus est dictus, inde Caesar, post in nomine permansit Augusti: unde eum Vergilius omnibus istis appellat nominibus; nam Quirinum Romulum accipere non possumus, quia Gangaridas penitus ignoravit. <et aliter: id est Indorum a Gange fluvio.> 

[3.28] UNDANTEM BELLO quasi non undas, sed bella portantem, propter Antonii et Cleopatrae gravissimum proelium. MAGNUMQUE FLUENTEM <pro> 'magne', ut "torvumque repente clamat". 

[3.29] AC NAVALI SURGENTES AERE COLUMNAS <columnas dicit, quae in honore Augusti et Agrippae rostratae constitutae sunt.> Augustus victor totius Aegypti, quam Caesar pro parte superaverat, multa de navali certamine sustulit rostra, quibus conflatis quattuor effecit columnas, quae postea a Domitiano in Capitolio sunt locatae, quas hodieque conspicimus: unde ait 'navali surgentes aere columnas'. nam rostratas Duilius posuit, victis Poenis navali certamine, e quibus unam in rostris, alteram ante circum videmus a parte ianuarum. 

[3.30] NIPHATEN Niphates et fluvius est et mons, ut "et Cimini cum monte lacum". per Niphaten autem populos iuxta habitantes accipimus: nam nec fluvius umquam nec mons potest pelli. 

[3.31] FIDENTEMQUE FUGA PARTHUM tunc enim melius iaculantur sagittas. 

[3.32] RAPTA TROPAEA raptim et sine labore quaesita. DIVERSO autem EX HOSTE orientis et occidentis accipimus—unde et ait 'utroque ab litore'—: orientis propter Gangaridarum, occidentis propter Britannorum triumphum. <et aliter: dicendo 'rapta' celeritatem victoriae ostendit: 'utroque' autem 'ab litore', id est Oceani orientalis et occidentalis, ut sit de Aegypto (et) Cantabris, vel de India et Britannia.> 

[3.34] STABUNT ET PARII L. S. S. in templo Caesaris maiorum eius se statuas dicit esse positurum, quas commendat et a pretioso marmore et ab arte, dicens 'spirantia signa': sic alibi "vivos ducent de marmore vultus" item "Pariusve lapis circumdatur auro". 

[3.35] ASSARACI PROLES D. A. I. G. ponam, inquit, eorum statuas qui a Iove usque ad Assaracum et ab Assaraco usque ad Augustum originem ducunt. Assaracus autem avus Anchisae, pater Capyis fuit. <et aliter: ex Iove et Electra, Atlantis filia, nascitur Dardanus, ex quo Erichthonius, cuius Trous, cuius Assaracus, cuius Laomedon et Capys. et Laomedontis Priamus, eius Hector et ceteri; at Capyis Anchises, cuius Aeneas, cuius Iulus, a quo Iulia gens stemmate descendit ad Caesarem. alii sic: per Assaracum Troianos dicit; nam Assaracus avus Anchisae: Ennius "Assaraco natus Capys optimus, isque pium ex se Anchisen generat". ergo 'Assaraci (proles') Iulia familia, (quae) usque ad Augustum pervenit.> 

[3.36] TROSQUE PARENS Troianorum rex, Ganymedis pater, a quo Troia nominata est. TROIAE CYNTHIUS AUCTOR vel Apollinem dicit propter muros: vel Cynthium, regem Troiae, quem in Troicis suis Nero commemorat. <et aliter: 'Cynthius' Apollo a Cyntho Deli monte. et utrum quia oraculo eius condita est Troia, an quia muros ipse aedificavit, dictus Troiae auctor?> 

[3.37] INVIDIA INFELIX quae invidentes efficit infelices. dicit autem se talia scripturum vel facturum, ut magnitudine sui mereantur invidiam: ipsam tamen invidiam nihil esse nocituram timore poenarum. AMNEM SEVERUM tristem. contra Terentius "tristis severitas inest in vultu atque in verbis fides". 

[3.38] TORTOSQUE IXIONIS A. quibus religatus ad rotam est, postquam inlicitos Iunonis petivit amplexus. 

[3.39] ET NON EXUPERABILE SAXUM quod contra montem Sisyphus volvit. et 'non exuperabile' dixit non quod superari non potest, sed quod exuperare non valet summum montis cacumen. 

[3.40] INTEREA DRYADUM S. S. Q. S. I. donec laudandi Caesaris tempus adveniat, interim georgica scribo. <'sequamur' pro 'persequamur'.> 'intactos' autem ait 'saltus', quod ante ipsum nullus latine carmen georgicum scripsit. 

[3.42] TE SINE NIL ALTUM MENS INCHOAT ac si diceret: non meo ingenio, sed tuo fretus imperio ad hoc carmen accessi. 

[3.43] VOCAT INGENTI C. C. hortantur nos ad scribendum illi montes, qui animalibus sunt referti. Cithaeron autem pars Parnasi. <Cithaeron mons Boeotiae, Taygetus mons Laconicae, Epidaurus civitas Peloponnensium, Asclepio sacrata.> 

[3.44] TAYGETIQUE CANES Lacones: nam Taygeta civitas est Laconicae. et hoc ideo, quia dicturus est "nec tibi cura canum fuerit postrema". EPIDAURUS Epiri civitas equis nobilis. 

[3.45] VOX INGEMINATA REMUGIT duplicata per echo: alibi "non canimus surdis, respondent omnia silvae". 

[3.46] MOX TAMEN id est postquam georgica scripsero. et 'ardentis pugnas' legendum est: nam male quidam 'ardentis Caesaris' accipiunt, ut 'is' communis sit syllaba. <et aliter: ('ardentis accingar dicere pugnas') hic distingue, ut Aeneida significasse videatur, quia una Actiaca pugna Octaviani Caesaris fuit.> 

[3.48] TITHONI PRIMA QUOT A. A. O. C. id est tua facta tot annis celebrabuntur, quot anni sunt a te usque ad mundi principium. et modo Tithonum pro Sole posuit, id est pro Titane: nam Tithonus frater Laomedontis fuit, quem proeliantem Aurora dilexit et rapuit; a quo usque ad Caesarem non valde multum tempus est. <et aliter: ab infinito infinitum, quia Tithoni origo non potest comprehendi. et satis in Caesarem blande.> 

[3.49] SEV QUIS OLYMPIACAE MIRATUS P. P. dicturus est de armentis et gregibus. armenta autem sunt equorum et boum, quod haec animalia apta sunt armis, ut scutis boum coria, equi proelio; greges vero capellarum et ovium sunt: ipse paulo post "hoc satis armentis: superat pars altera curae, lanigeros agitare greges hirtasque capellas". haec tamen, armenta et greges, sciendum quia plerumque confundit auctoritas. OLYMPIACAE MIRATUS PRAEMIA P. studiosus curulis certaminis, quod geritur apud Pisas in honorem Iovis Olympici. 

[3.51] PRAECIPUE MATRUM magis matrum, per quod ostenditur, etiam patrum corpora esse requirenda. TORVAE FORMA BOVIS paulo post "et faciem tauro propior", id est tauro similis. <et aliter: 'turpe' autem 'caput' amplum atque magnum ac per hoc terribile.> 'torvae' terribilis. 

[3.52] TURPE CAPUT magnum, ut "turpes pascit sub gurgite phocas". PLURIMA CERVIX longa, ut "cum se nux plurima silvis induet in florem". 

[3.53] CRURUM TENUS usque ad crura. et modo 'tenus' adverbium est: nam si esset praepositio, ablativo cohaereret. PALEARIA autem sunt pelles dependentes ex gutture. <et aliter: unde et paleae, quae collum amplectuntur. et ea pars anuli, quae gemmam cohibet, propter similitudinem palea dicitur: Cicero de officiis tertio "cum paleam eius anuli ad palmam converteret, a nullo videbatur". hic autem 'crurum tenus' genetivo suo apposuit, alibi ablativo, ut "pube tenus". Modestus 'tenus' pro 'fine' accipit, ut Sallustius "fine inguinum ingrediuntur mare".> 

[3.55] ET CAMURIS H. S. C. A. 'camuris' id est curvis, unde et camerae appellantur. praecipit autem aures et magnas et hirsutas esse debere. <et aliter: camuri boves sunt, qui conversa introrsus cornua habent; quibus contrarii patuli, qui cornua diversa habent: laevi, quorum cornua terram spectant; his contrarii licini, qui cornua sursum versum reflexa habent.> 

[3.56] NEC MIHI DISPLICEAT litotes figura, id est valde placeat, ut "munera nec sperno". <et aliter: ('maculis et albo') divise pro 'albis maculis'. an potius absolute 'albo' dixit, proinde ac si diceret albitatem, ut est illud "sparsis etiam nunc pellibus albo".> 

[3.58] FACIEM TAURO PROPIOR imaginem, similitudinem totam. 

[3.60] LUCINAM IUSTOSQUE PATI HYMENAEOS hysteroproteron: ante enim est Hymenaeus, post Lucina consequitur. <et aliter: Lucina dicta Iuno eo quod lucem nascentibus praestare dicatur: sic Terentius "Iuno Lucina fer opem, serva me obsecro".> item hysteroproteron est 'desinit ante decem, post quattuor incipit annos': ante enim incipit, sic desinit. 

[3.62] CETERA aetas scilicet, quae est vel ante quartum vel post decimum annum. et bene ostendit, per haec tempora posse quidem armentis, sed inutilem provenire feturam. 

[3.63] SUPERAT GREGIBUS D. L. I. dum suppetit. et dicit iuvenali aetate eas debere concumbere, quia cito <deficiunt, et quia> tempora meliora depereunt. 

[3.64] PECVARIA ab eo, quod est 'pecuare', venit: nam "pecua", ut ait in Pompeiana Cicero, ab eo, quod est 'pecu', venit, ut 'genu genua'. <et aliter: 'pecuaria' non loca, sed ipsa pecora dixit, ut alibi idem usurpavit 'aestiva' pro pecoribus, quae in aestivis agunt "nec singula morbi corpora corripiunt, sed tota aestiva repente".> 

[3.65] SUFFICE PROLEM subministra: unde etiam suffectos consules dicimus. 

[3.66] MISERIS MORTALIBUS AEVI PRIMA FUGIT ista sententia non solum ad animalia pertinet, sed generaliter ad omnia. 

[3.67] SUBEUNT MORBI T. Q. S. naturalem ordinem tenuit, dicens advenire morbum, senectutem, mortem. 

[3.68] INCLEMENTIA inexorabilitas et duritia. 

[3.70] SEMPER ENIM REFICE vacat 'enim'. sane dicit ante subveniendum esse, ut antequam pereant, reparentur armenta. 

[3.71] SUBOLEM ARMENTO SORTIRE subministra, substitue. et est <hoc> verbum iudiciorum: nam subsortiti dicuntur iudices, qui occupatorum funguntur officio. <et aliter: quasi subsortire et subice. an potius 'sortire' pro 'elige et iunge', ut uxorem sortiri dicimus.> 

[3.72] IDEM DILECTUS EQVINO ut habeat matres optimas. IN SPEM STATUES S. G. id est quos vis admissarios fieri. notanda sane exquisita varietas; nam in bubus matres ante descripsit, in equis admissarios ante commemorat. 

[3.74] <A TENERIS IMPENDE L. deest 'in eos'.> 

[3.76] ALTIUS INGREDITUR cum exultatione quadam incedit. MOLLIA CRURA REPONIT Ennius de gruibus "perque fabam repunt et mollia crura reponunt". 

[3.77] PRIMUS ET IRE VIAM matris praeire vestigia. 

[3.78] IGNOTO PONTI per quem numquam transierat. 

[3.80] ARGUTUM breve. 

[3.81] LUXURIATQUE TORIS ANIMOSUM PECTUS <'animosum'> nodosum et eminens pulpis. 

[3.82] SPADICES quos phoeniciatos vocant pressos, myrteos. GLAUCI autem sunt felineis oculis, id est quodam splendore perfusis. COLOR DETERRIMUS ALBIS atqui alibi ait "qui candore nives anteirent c. a." sed aliud est candidum esse, id est quadam nitenti luce perfusum; aliud album, quod pallori constat esse vicinum. 'gilvus' autem est melinus color. multi ita legunt 'albis et gilvo', ut non album vel gilvum, sed albogilvum vituperet. <quod falsum est.> quod si singuli colores vituperandi sunt, quanto magis mixtus uterque, id est albogilvus? <et aliter: ET GILVO spadix phoenicius est, quales sunt fructus palmarum, neque satis diluti coloris, neque nimium pressi. 'glaucus' autem caeruleus est color, id est subviridis albo mixtus et quasi clarior. nam ille sine dubio displicet, qui ex albo et gilvo constat, ut sit unum 'albis et gilvo': aliqui repugnant illi "qui candore nives anteirent, cursibus auras" et "bigis it Turnus in albis".> 

[3.84] TREMIT ARTUS figurate pro 'artubus tremit'. 

[3.85] VOLVIT SUB NARIBUS IGNEM flatu indicat magnanimitatem suam. 

[3.87] DUPLEX SPINA aut re vera duplex, aut lata, ut "duplicem gemmis auroque coronam", item "et duplici aptantur dentalia dorso". 

[3.89] AMYCLAEI DOMITUS POLLUCIS HABENIS CYLLARUS atqui Castor equorum domitor fuit. sed fratrem pro fratre posuit poetica licentia, ut "quas illi Philomela dapes" pro 'Progne', item "revocato a sanguine Teucri" pro 'Dardani': aut certe ideo Pollucem pro Castore posuit, quia ambo licenter et Polluces et Castores vocantur; nam et ludi et templum et stellae Castorum nominantur. <et aliter: Amyclae civitas Laconicae. Xanthum autem (dicit) et Cyllarum equos, quos Neptunus Iunoni dono dedit, illa Castori et Polluci, ut poetae graeculi fabulantur.> 

[3.91] MARTIS EQVI BIIUGES Deimos et Phobos. CURRUS ACHILLIS <dixit> pro equis. <hi sunt> Baliarchus et Xanthus. 

[3.93] CONIUGIS ADUENTV PERNIX SATURNUS dum cum amata Philyra Saturnus coiret, Ops eius uxor advenit. cuius praesentiam veritus, se in equum convertit, qualem potuit numen imitari. exinde natus est Chiron, dimidia parte homo, dimidia equus. sane 'Ops' cum de uxore Saturni dicimus, 'O' corripitur, ut 'Ops Opis'; cum vero de nympha dicimus 'Opis', longa est 'O', ut "Opis ad aetherium pinnis aufertur Olympum". 'pernix' autem ad equum refertur; nam Saturni stella tardissima est. <et aliter: Saturnus cum Philyram, Oceani filiam, in Thessalia adamasset et cum ea coiret, adventante uxore se in equum, illam in equam convertit, atque ita uterque opprobrium effugerunt. hinc natus est Chiron centaurus. quidam Philyram in florem conversam dicunt vel in arborem, unde liber philyrinus dicitur, quo coronae illigantur. 'pernix' autem ad equum refertur; nam tardissimus est Saturnus.> 

[3.94] PELION montem Thessaliae, in quo Chiron habitavit. 

[3.95] HUNC QUOQUE licet bonum et tot signis probatum. MORBO GRAVIS AUT I. S. A. duo sunt, quibus minuuntur corporis vires, senectus et morbus: unde mire utrumque conplexus est. 

[3.96] ABDE DOMO in domo; nam si adverbialiter vellet loqui, 'domi' diceret: tale est illud in quarto "non Libyae, non Tyro". NEC TURPI IGNOSCE SENECTAE Cicero in maiore Catone et laudat et vituperat senectutem. unde dupliciter hunc locum intellegimus: aut 'nec ignosce turpi senectae', aut 'non turpi senectae ignosce', id est abde et ignosce senectae, quae turpis non est, quia per naturam venit. 

[3.98] AD PROELIA <id coitum:> alibi "nocturnaque bella". <et aliter: bene 'si quando', quia senex (id est) raro. et 'proelia' pro coitu dixit.> 

[3.100] ANIMOS AEVUMQUE NOTABIS PRAECIPUE ante omnia aetatem et magnanimitatem requires, post cetera, id est parentes et studium. 

[3.101] <HINC ALIAS ARTES 'artes' hic virtutes. et 'prolem parentum' nove posuit: est enim proprie liberorum, ut "geminam partu dabit Ilia prolem".> 

[3.102] ET QUIS CUIQUE DOLOR VICTO QUAE GLORIA PALMAE vult probare, moveri equos vel amissione vel adquisitione victoriae; nam eo tendit sequens iste decursus: unde est paulo post "tantus amor laudum, tantae est victoria curae". Lucanus "quantum clamore iuvatur Eleus sonipes". 

[3.104] EFFUSI CARCERE CURRUS usurpative pro carceribus, qui ab arcendo dicti sunt: nam carcer est custodia noxiorum. 

[3.105] IVUENUM aurigarum, vel spectantium. HAURIT ferit, ut "latus haurit apertum". 

[3.106] VERBERE TORTO frequenti scilicet iteratione. 

[3.107] FERVIDUS AXIS alibi "frenaque ferventesque rotas": nam tam rotae, quam axis cursu calescunt. 

[3.113] PRIMUS ERICHTHONIUS CURRUS ET QUATTVOR A. I. E. Vulcanus impetrato a Iove Minervae coniugio, illa reluctante, effectum libidinis proiecit in terram. inde natus est puer draconteis pedibus, qui appellatus est Erichthonius, quasi de terra et lite procreatus: nam eris est lis, khthon terra. hic ad tegendam pedum foeditatem iunctis equis usus est curru, quo tegeret sui corporis turpitudinem. <et aliter: Varro in libro, qui Admirabilium inscribitur, Erichthonium ait primum quattuor iunxisse equos ludis, qui Panathenaea appellantur. de hoc Erichthonio alibi satis dictum. qui anguinis pedibus fuisse memoratur.> 

[3.114] RAPIDUS velox. VICTOR propositi sui effector. 

[3.115] FRENA PELETHRONII LAPITHAE G. D. Pelethronium oppidum est Thessaliae, ubi primum domandorum equorum repertus est usus. nam cum quidam Thessalus rex, bubus oestro exagitatis, satellites suos ad eos revocandos ire iussisset illique cursu non sufficerent, ascenderunt equos et eorum velocitate boves secuti, eos stimulis ad tecta revocarunt. sed hi visi, aut cum irent velociter, aut cum eorum equi circa flumen Peneon potarent capitibus inclinatis, locum fabulae dederunt, ut Centauri esse crederentur, qui dicti sunt Centauri apo tou kentan tous taurous. alii dicunt Centaurorum fabulam esse confictam ad exprimendam humanae vitae velocitatem, quia equum constat esse velocissimum. bene autem 'Pelethronii' addidit, quia sunt et alii Lapithae. <et aliter: Pelethronios Lapithas ideo appellavit, quia sunt Thessali. Pelethronium antrum est, ubi Achillem Chiron erudivit. alii Pelethronium regem Lapitharum volunt. GYROSQUE DEDERE pro 'docuere': aliter enim 'frena dedere' et aliter 'gyros'. et est syllepsis, cum aliquid assumitur, quod dictum supra non est.> 

[3.116] EQVITEM equum: pro equo rectorem posuit. <et aliter: hic 'equitem' sine dubio equum dicit, maxime cum inferat 'insultare solo': Ennius annalium septimo "denique vi magna quadrupes eques atque elephanti proiciunt sese". et SUB ARMIS id est insidente armato.> 

[3.117] GRESSUS GLOMERARE ut cum disciplina incedat. 

[3.118] <DURUS UTERQUE LABOR et sub iugum mittere, et sub femur.> 

[3.120] QUAMVIS SAEPE FUGA V. I. E. H. ordo est: quamvis sit saepe victor, quamvis nobili genere procreatus, tamen a magistris aetas est magnanimitasque requirenda: quae si non fuerint, illa nihil prosunt. 

[3.121] <ET PATRIAM EPIRUM REFERAT * * * non enim potest unus equus duas patrias habere. et 'referat', sicut ibi positum "et salis occultum referunt in lacte saporem" et "qui te tamen ore referret".> 

[3.122] NEPTUNIQUE I. D. O. G. ab equo Neptuni, qui natus est tridentis percussione. <et aliter: Neptunus etiam parens quorundam equorum fertur, ut Pegasi ex Medusa et Arionis ex Cerere, cuius † odorinium Adrastus habuit.> 

[3.123] HIS ANIMADUERSIS moribus et aetate deprehensis. INSTANT SUB TEMPUS coeundi scilicet, quo eis cura maior adhibetur. 

[3.124] DENSO PINGVI non laxo, quod quibusdam potionibus per fraudem agasones facere consuerunt: unde ait 'denso', id est viribus pleno. sane 'pingue' generis est neutri: et ita in omnibus idoneis invenitur; nam nec 'pinguedo' nec 'pinguetudo' latinum est. <et aliter: ('pingue') absolute posuit, ut est illud Lucretianum "hic pecudes fessae pingui".> 

[3.125] <QUEM LEGERE DUCEM ET PECORI DIXERE MARITUM 'dixere maritum' pro 'designaverunt': Cicero de re publica sic "dictatore L. Quinctio dicto"; sed et Horatius "quem Venus arbitrum dicet bibendi" pro 'designabit'.> 

[3.126] PUBENTESQUE SECANT H. adultas, maturiores, quibus robur adquiritur. 

[3.127] BLANDO LABORI periphrasis coitus. <et aliter: mire blandum laborem coitum dixit, quod sit cum voluptate.> 

[3.128] IEIUNIA infirmitatem venientem ex inedia. <et aliter: 'ieiunia' pro macie.> 

[3.129] <IPSA AUTEM MACIE TENVANT ARMENTA ut "fontesque negant et frondibus arcent".> 

[3.130] IAM NOTA VOLUPTAS SOLLICITAT dicendo 'nota' per transitum tetigit rem ab aliis diligenter expressam: nam equae pullae cum primum coeunt, si macrae sunt, et debilitantur et debiles creant, post primum autem partum tenues esse debent. <et aliter: 'primos concubitus' anni redeuntis accipiendum: alioquin contrarium videbitur quod infert 'iam nota voluptas'. ergo 'primos' poetice pro 'primum'. quidam notam voluptatem non coitum, sed desiderium accipi volunt.> 

[3.131] FRONDESQUE NEGANT E. F. A. contra illud "florentesque secant herbas fluviosque ministrant". 

[3.133] CUM GRAVITER TUNSIS GEMIT AREA FRUGIBUS hoc est die medio. hoc autem ad exprimendum diei tempus est positum, non quod equae aestatis tempore coeant. <et aliter: 'tusis' quae tunduntur: non enim cum tusae sunt, sed cum tunduntur, (gemit area.) nec 'graviter tusis', (sed) 'graviter gemit'. et 'tusis' sine 'n' littera legendum.> 

[3.135] NIMIO NE LUXV nimio pingui. et bene rem turpem aperte a Lucretio tractatam vitavit translationibus, quas omnes ab agricultura traxit, ut 'luxu' propter luxuriam segetum. 

[3.136] GENITALI ARVO pro muliebri folliculo, quem vulvam vocant, ut etiam Plinius docet: nam ante folliculus dicebatur. SULCOS OBLIMET claudat meatus. et hoc similiter per translationem dixit: nam legimus supra "et obducto late tenet omnia limo". <et aliter: Lucretius "ne oblimet" pro 'obturet' et 'obcludat'. alibi 'oblimet' terat, perdat: Horatius "rem patris oblimare malum est ubicumque".> 

[3.137] <SITIENS VENEREM quare 'sitiens'? solvit quaestionem * * * alii dictum volunt 'sitiens' libidinis plena.> 

[3.138] <RURSUS CURA PATRUM CADERE 'rursus' hic pro 'contra' significat.> 

[3.139] EXACTIS GRAVIDAE CUM MENSIBUS ERRANT vicinis partui: tunc enim diligentius tractandae sunt, ne abigant. 

[3.140] <NON ILLAS GRAVIBUS 'gravibus' aut epitheton est plaustrorum, aut 'gravibus' onustis dixit. sed poetice 'plaustris iuga ducere', non 'iugis plaustra'.> 

[3.141] SALTV SUPERARE VIAM SIT PASSUS quod solet fieri, cum pascunt pedibus inpeditis. 

[3.142] <CARPERE PRATA FUGA FLUVIOS INNARE R. hoc dicit: innatent fluvios, sed non rapaces: nam infra ait 'saltibus in vacuis pascant et plena secundum flumina'.> 

[3.143] VACVIS magnis. PLENA FLUMINA ne inclinentur ad potum. <et aliter hic 'saltibus', aliter supra "nec saltu superare viam sit passus". 'vacuis' autem 'saltibus' sine maritis dixit.> 

[3.145] <SAXEA PROCUBET V. nove 'saxea umbra' quae saxis fiat. et 'procubet' protendatur.> 

[3.146] EST LUCOS SILARI CIRCA ILICIBUSQUE VIRENTEM PLURIMUS ALBURNUM VOLITANS ordo talis est: circa lucos Silari, fluminis Lucaniae, et Alburnum, eiusdem montem, est plurimus volitans: ac si diceret, est multa musca. 'volitans' autem modo nomen est, non participium. <et aliter: ordo 'est plurimus volitans circa lucos Silari Alburnumque virentem ilicibus'. 'volitans' absolute. Silarus et Alburnus in Lucania sunt montes. Nigidius de animalibus "asilus est musca varia, tabanus, bubus maxime nocens. hic apud Graecos prius muops vocabatur, postea (a) magnitudine incommodi oestrum appellarunt". et hoc est quod ait 'oestrum Grai vertere vocantes', non de latino in graecum, sed de graeco in suam linguam, quae prior fuit.> 

[3.148] OESTRUM GRAI VERTERE VOCANTES 'vertere' ex soni similitudine onomatopoiian fecere: non enim possumus accipere, ex latina lingua mutavere, cum constet graecam primam fuisse. oistros autem graecum est: latine asilus, vulgo tabanus vocatur. CUI NOMEN ASILO ut "cui Remulo cognomen erat". <OESTRUM GRAI VERTERE V. quomodo 'Grai vertere', cum omnia, quae latina sunt, a graeca ratione descendant? solvit quaestionem: Graeci cum myopem primo dixerint, displicuit nomen, quia proprium non erat: oestrum dixerunt, hoc est quia furiam oestrum vocant; dividit enim furia armenta, cum ab eo stimulantur. latine vero hoc animal tabanus dicitur.> 

[3.150] <FURIT MUGITIBUS AETHER poetice convertit: nam cum furor boum sit, aetherem ait furere.> 

[3.151] <SICCI quare 'sicci', cum ripam dixerit? ostendit hunc non esse fluvium, sed rivum, ut alibi "et arentem Xanthi cognomine rivum">. SICCI TANAGRI non multum valentis. Tanager autem fluvius est Lucaniae. <et 'sicci' ad tempus aestatis relatum est: est enim torrens hieme.> et hoc dicit, armentorum mugitu cuncta resonare. 

[3.152] HOC QUONDAM MONSTRO argumentatur ab exemplo, dicens, oestro contra paelicem se defendisse Iunonem. nota autem est fabula, Io, Inachi filiam, a Iove adventu Iunonis esse conversam in vaccam: cui Iuno inmisit oestrum, quo toto orbe fatigata tandem aliquando venit ad Aegyptum, et illic in Isim conversa est. transiit autem per mare angustum, quod Bosphoron appellatum est, nunc Hellespontum nominatur. 

[3.153] <PESTEM MEDITATA IVUENCAE Ionem dicit, Inachi filiam, quam in bovem conversam (Iuno) oestro percussisse dicitur. illa se in mare praecipitavit, (quod) Ionium vocaverunt. et Isis dicitur, quasi sola dea: hoc enim Aegyptiis placet.> PESTEM MEDITATA IVUENCAE vel quam pestem ante excogitaverat: vel 'meditata' inferens et exercens accipiamus: Horatius "horrendamque cultis diluviem meditatur agris", id est infert, exercet; nam et in ipsa meditatione exercitium est. 

[3.154] HUNC QUOQUE id est etiam hoc malum remove. FERVORIBUS ACRIOR INSTAT tunc est acrior. et dicendo tempus ostendit quemadmodum possit evitari. 

[3.155] GRAVIDO PECORI a gravido pecore: nam 'arceo a te' dicimus. 

[3.156] SOLE RECENS ORTO statim, <ut> Sallustius "coria recens detracta veluti glutino adolescebant". 

[3.157] IN VITULOS modo generaliter et de equis et de bubus accipimus. 

[3.158] NOTAS characteres. 

[3.159] PECORI HABENDO SUMMITTERE admissarios facere. <et aliter: id quod habetur: Lucilius in tricesimo "non numquam dabit ipsa aetas quod possit habendo".> 

[3.161] ET CAMPUM HORRENTEM F. I. G. ecbasis poetica: suffecerat enim 'aut scindere terram'. 

[3.162] CETERA PASCUNTUR VIRIDES A. P. H. per hoc intellegimus illa omnia quae dixit animalia domi esse servanda. <et aliter: 'cetera' quae non inuruntur.> 

[3.163] TU QUOS AD STUDIUM locus de bubus domandis. 

[3.164] VIAMQUE INSISTE DOMANDI institue artem domandi. 

[3.165] <DUM MOBILIS AETAS 'mobilis' flexilis. et est duplex lectio: potest enim et sic legi 'iuvenum dum mobilis aetas'.> 

[3.166] CIRCLOS 'circus' est principale, unde fit 'circulus' et per synaeresin 'circlus', sicut 'periculum' et 'periclum', 'saeculum' et 'saeclum'. 

[3.168] <IPSIS E TORQVIBUS APTOS 'aptos' unitos aut conexos: est enim †apta iungi.> 

[3.169] GRADUM CONFERRE pariter incedere. 

[3.170] ROTAE INANES sine pondere. 

[3.173] TEMO AEREUS fortis: sic in quinto "aerea quem obliquum rota transiit", item Horatius "inclusam Danaen turris aenea". 

[3.174] PUBI INDOMITAE hoc ad iuvencos tantum pertinet: nam de equis contra dicturus est, ut "namque ante domandum ingentes tollent animos". <et aliter: utrum, dum quosdam domas, interea indomitis haec praestabis, an, antequam domes, interea?> 

[3.175] VESCAS FRONDES siccas et teneras; nam vescum hoc est proprie: unde et telae aranearum vescae nominantur. <et aliter: 'vescas' teneras et exiles: nam 'vescum' apud antiquos significabat macrum et quasi quod escam non reciperet: Afranius in sororibus "an puer est vescus, inbecillus viribus". sed vide ne 'vescas' appetibiles dixerit: Lucretius certe pro edace posuit, ut "vesco sale saxa peresa".> 

[3.176] FRUMENTA MANV C. S. eis etiam farraginem dabis. <NEC TIBI FETAE MORE PATRUM 'fetae' nostro more: neque enim mulgeri nisi enixae possunt. antiqui enim fetum pro gravido solebant ponere, ut Varro Atacinus "feta feris Libye", et ipse Vergilius "scandit fatalis machina muros feta armis". et 'more patrum' sic intellege, ut dixerit [3.mulgeri]: nec implebunt mulctraria more patrum, qui lac magis reservabant fetibus: alioquin accusabitur ab eo avaritia maiorum, qui sibi omne lac mulgebant. legitur et 'mulgaria', ut Valgius ait "sed nos ante casam tepidi mulgaria lactis et sinum bimi cessamus ponere Bacchi".> 

[3.180] PRAELABI FLUMINA quia, ut supra diximus, circa ripas fluminum agitabatur curule certamen. 

[3.187] <ATQUE HAEC IAM PRIMO DEPULSUS AB UBERE MATRIS non 'primo ubere', sed 'iam primo' quasi unum lege, ut sit 'iam primo audeat depulsus ab ubere matris'.> 

[3.188] INQUE VICEM frenorum scilicet, ne adhuc tenera ora laedantur. <et aliter: Celsus 'inque vicem' sic intellegit, ut sit nonnumquam sine capistris: alii, ut sit in utraque parte ductus facilis.> 

[3.189] INSCIUS AEVI nondum habens ab annis fiduciam. <et aliter: 'etiam' pro 'adhuc'.> 

[3.190] QUARTA AETAS quartus annus: nam aetatem plerumque generaliter dicimus pro anno <et> pro triginta <et> pro centum <et> pro quovis tempore. 

[3.193] SITQUE LABORANTI SIMILIS praeparetur ad futurum laborem. <et aliter: hoc est non vere laboret, ne taedium capiat. ac 'per aperta volans' currens.> 

[3.195] <AEQVORA VIX SUMMA campum planum aequor appellat.> 

[3.196] QUALIS HYPERBOREIS Hyperborei montes sunt Scythiae, dicti, quod supra, id est ultra eos, flat Boreas. dicit autem, sic currat equus, ut ventus. 

[3.197] DIFFERT dissipat. ARIDA autem NUBILA sine pluviis. 

[3.199] HORRESCUNT contremiscunt: Persius "scis comitem horridulum trita donare lacerna", id est trementem. 

[3.201] ILLE VOLAT scilicet ventus. VERRENS trahens. 

[3.202] AD ELEI METAS <'metas' dixit fines,> scilicet circi. Elis autem civitas est Arcadiae, in qua agitabatur curule certamen. et est species pro genere. <et aliter: 'Elei campi' maximi ex omnibus, quod sint pedum septingentorum, cum alii minus.> 

[3.203] SPUMAS AGET ORE CRUENTAS quod est signum equi fortissimi, si velut rubras egerit spumas. 

[3.204] BELGICA ESSEDA Gallicana vehicula: nam Belgi civitas est Galliae, in qua huius vehiculi repertus est usus. <et aliter: 'Belgica' Gallica. 'esseda' autem vehiculi vel currus genus, quo soliti sunt pugnare Galli: Caesar testis est libro ad Ciceronem III "multa milia equitum atque essedariorum habet". hinc et gladiatores essedarii dicuntur, qui curru certant. 'molli' autem mobili dixit, ut "oscilla ex alta suspendunt mollia pinu".> MOLLI COLLO domito, ut "et mollia colla reflectunt". 

[3.208] DURIS PARERE LUPATIS frenis asperrimis. dicta autem lupata a lupinis dentibus, qui inaequales sunt, unde etiam eorum morsus vehementer obest. <et aliter: lupatum freni genus est, quo temperantur ora, quae ductui repugnant.> 

[3.210] CAECI AMORIS latentis <amoris, id est> cupidinis. 

[3.212] RELEGANT removent. 

[3.213] FLUMINA LATA <ideo dixit 'flumina',> ne natatus sit facilis. 

[3.215] VIDENDO dum videtur: gerundi modus a passivo. 

[3.219] IN MAGNA SILVA alii 'Sila' legunt, ut sit mons Lucaniae: quod modo nulla necessitas cogit, ut in Aeneide "ac velut ingenti Sila summove Taburno", ubi utrumque speciale est. 

[3.221] <LAVIT ATER CORPORA SANGVIS hoc ab illa declinatione descendit 'lavo lavis lavit', 'fervo fervis fervit'.> 

[3.222] <VERSAQUE IN OBNIXOS 'versa' infesta: Plautus in Casina "necesse est versis gladiis repugnarier", id est infestis.> 

[3.223] REBOANT resultant, remugiunt. est autem graecum verbum; nam apud Latinos nullum verbum est, quod ante 'o' finalem 'o' habeat, excepto 'inchoo', quod tamen maiores aliter scribebant, aspirationem interponentes duabus vocalibus, et dicebant 'incoho': tria enim tantum habebant nomina, in quibus 'c' litteram sequeretur aspiratio 'sepulchrum' 'Orchus' 'pulcher', e quibus 'pulcher' tantum hodie recipit aspirationem. 

[3.225] EXULAT extra solum suum habitat. 

[3.226] <PLAGASQUE SUPERBI sic positum, ut "et vulnere tardus Vlixi".> 

[3.227] <INULTUS AMORES nunc iuvencam.> 

[3.228] ET STABULA A. R. E. A. Cicero de Catilina "retorquet oculos profecto saepe ad hanc urbem, quam e suis faucibus ereptam esse luget". <'excessit' pro 'excidit'.> 

[3.229] VIRES EXERCET ab incultu <vires vel> robur adquirit. 

[3.230] PERNIX modo perseverans: Horatius "pernicis uxor Apuli". 'pernix' autem perseverans a pernitendo tractum est. <et aliter: legunt et 'pernox'; sed 'pernix' melius, id est pertinax. INSTRATO SAXA CUBILI nota figura, non 'saxis'.> 

[3.231] CARICE ACUTA herba durissima. 

[3.235] <VIRESQUE REFECTAE deest 'est' et 'sunt'.> 

[3.236] OBLITUM iam securum ex ante acta victoria. <et aliter: 'oblitum' quasi exercitationis et virium, quem securitas et amor corruperit, adeo ut nec crederet hostem esse rediturum.> 

[3.237] FLUCTUS UT IN MEDIO C. C. A. P. sic paulatim taurus movetur ad proelium. 

[3.239] IMMANE adverbium est. 

[3.244] AMOR OMNIBUS IDEM in unoquoque genere unus est amor, id est similis: ut puta in lupis unus amor est, id est similis, item in equis et aliis omnibus pro qualitate generis sui: sicut et alibi ait "sopor suus occupat artus", id est ipsis aptus. nam in omnibus animalibus non est amor unus atque idem, sed in singulis generibus pro qualitate naturae. 

[3.245] CATULORUM OBLITA vi scilicet nimii amoris. LEAENA autem graecum est, sicut dracaena: nam nos 'hic' et 'haec leo' dicimus; 'lea' namque usurpatum est, quia in 'o' exeuntia <masculina> feminina ex se non faciunt, ut 'fullo' 'latro' 'leo'. 

[3.247] INFORMES URSI vel magni, vel qui tempore, quo nascuntur, forma carent: dicitur enim quaedam caro nasci, quam mater lambendo in membra componit. 

[3.249] SOLIS desertis. LIBYAE autem IN AGRIS serpentibus plenis. 

[3.250] TOTA TREMOR PERTEMPTET E. C. signatis sermonibus utitur ad vim amoris exaggerandam, dicens et 'tota corpora' et 'pertemptet', id est penitus temptet, cum dicat levem odorem equarum. 

[3.251] NOTAS ODOR ATTULIT AURAS hypallage est pro 'si aurae odorem adportaverint notum'. 

[3.252] FRENA VIRUM <non eos retardant> frena virorum fortium. 

[3.253] RUPESQUE CAVAE A. O. R. ad illud superius respexit "post montem oppositum et trans flumina lata". 

[3.254] <FLUMINA CORREPTOSQUE UNDA TORQUENTIA MONTES (saxa 'montes') appellavit. et est ordo 'flumina torquentia unda correptos montes'.> 

[3.255] SABELLICUS EXACVIT SUS Sabinus: et est species pro genere. dicit autem suem domesticum, quem cicurem vocant; nam de apris supra ait "tunc saevus aper". hoc enim vult probare, non tantum feras, sed et mansueta animalia amore in furorem moveri. 

[3.256] PROSUBIGIT fodit et pedibus inpellit alternis, quod pugnaturi sues facere consuerunt ad adquirendum robur: unde etiam latera et costas terentes durant ea in futura certamina. 

[3.257] ATQUE HINC ATQUE ILLINC V. A. V. D. et a pedum motu et ab attritione costarum. 

[3.258] QUID IVUENIS ne forte occurreret, illa animalia carere ratione, dicit etiam homines gravius in amore moveri. fabula talis est: Leander et Hero, Abydenus et Sestias, fuerunt invicem se amantes. sed Leander natatu ad Hero ire consueverat per fretum Hellesponticum, quod Seston et Abydon civitates interfluit. cum igitur iuvenis oppressi tempestate cadaver ad puellam delatum fuisset, illa se praecipitavit e turri. <et aliter: Leandri nomen occultavit quia cognita erat fabula.> 

[3.261] PORTA CAELI aer nubibus plenus, per quem iter in caelum est. 

[3.262] NEC MISERI POSSUNT R. P. hoc est amor parentum. 

[3.263] <CRUDELI FUNERE VIRGO ita hic 'virgo', quemadmodum ibi de Pasiphae "a virgo infelix".> 

[3.265] INBELLES CERVI licet inbelles, tamen moventur in pugnam. 

[3.266] FUROR INSIGNIS notabilis, praecipuus. 

[3.268] GLAUCI POTNIADES M. M. A. QUADRIGAE Potnia civitas est, de qua fuit Glaucus. qui cum sacra Veneris sperneret, illa irata equabus eius inmisit furorem, quibus utebatur ad currum, et eum morsibus dilaceraverunt. ordo autem talis est 'quo tempore Glauci membra malis absumpserunt Potniades quadrigae'. hoc autem ideo fingitur, quod eis furorem Venus inmiserit, quia dilaniatus est Glaucus, effrenatis nimia cupiditate equabus, cum eas cohiberet a coitu, ut essent velociores. <et aliter: Glaucus, Sisyphi filius, cum ad gymnicum certamen quadrigam duceret, adplicuit ad vicum Boeotiae Potnias et equas potum ad fontem sacrum per ignorantiam duxit, unde qui bibissent in furorem agi solebant. itaque illum equae, furore exagitatae, in ipso certamine curru effudisse ac morsibus laniasse dicuntur.> 

[3.269] TRANS GARGARA TRANSQUE SONANTEM ASCANIUM Gargara pro quibuslibet montibus, sicut Ascanium pro quibuslibet fluminibus posuit, quod et sequentia indicant, <quod dicit> 'superant montes et flumina tranant'. <Ascanius amnis est Mysiae, sed quae in Asia est. de Gargaris supra dictum "et ipsa suas mirantur Gargara messes".> 

[3.273] ORE OMNES VERSAE IN ZEPHYRUM hoc etiam Varro dicit, in Hispania ulteriore verno tempore equas, nimio ardore commotas, contra frigidiores ventos ora patefacere ad sedandum calorem, et eas exinde concipere edereque pullos, licet veloces, diu tamen minime duraturos: nam brevis admodum vitae sunt. <ORE OMNES VERSAE IN ZEPHYRUM 'in' pro 'contra'.> 

[3.274] <EXCEPTANTQUE LEVES AURAS frequentativum fecit ab excipiendo, hoc est crebro excipiunt.> EXCEPTANT frequenter excipiunt. 

[3.278] CAURUM pro 'corum', sicut 'saurex' pro 'sorex', 'caulis' pro 'colis'. 

[3.280] HINC DEMUM HIPPOMANES VERO QUOD N. D. P. scit lectum esse apud Hesiodum, herbam esse quandam, quae hippomanes vocatur, quasi hippou mania: si enim eam comederint equi, furore quatiuntur. unde nunc adiecit 'vero quod nomine dicunt': nam vult illam herbam abusive hippomanes dictam, quod possint equi furere et alia quacumque ratione. re vera autem hippomanes dicit esse virus, defluens ex equarum inguinibus quo tempore feruntur amoris furore, ut sit hippomanes virus natum apo tes manias tes hippou. <ordo 'hinc virus lentum ab inguine destillat, quod vero nomine hippomanes dicunt pastores'. 'vero nomine' quoniam Theocritus herbam dicit nasci in Arcadia, qua gustata equae in libidinem ardescunt, et Theophrastus carunculam in fronte equini pulli. 'hippomanes' apo tes hippou manias, id est ab equae insania, defluens ex equarum inguinibus, quo tempore virus natum apo tes manias tes hippou.> 

[3.281] LENTUM VIRUS <quod dicit, id est> viscidum. 

[3.283] MISCUERUNTQUE H. E. N. I. VERBA exprimit augmenta malitiae novercarum, quae virus herbis, <plus tamen> cantibus herbarum armant venena. 

[3.285] SINGULA DUM CAPTI C. V. A. dum spatiatim cuncta describimus. 

[3.286] <SUPERAT pro 'superest'.> 

[3.287] <LANIGEROS AGITARE GREGES Lucretius contra "buceriaeque greges". 'agitare' aut curare aut pascere.> HIRTASQUE CAPELLAS saetosas, ut "hirsutumque supercilium". 

[3.288] HINC LABOR H. L. F. S. C. ad tuenda inbecilliora animalia. <'colonos' pro pastoribus posuit.> 

[3.290] ET ANGUSTIS HUNC ADDERE R. H. humilem materiam alto sermone decorare: sic illud in quarto est "in tenui labor; at tenuis non gloria". 

[3.291] SED ME PARNASI DESERTA PER ARDVA 'per Parnasi ardua' Heliconem et Cithaeronem, montes musis dicatos. et hoc dicit: scribendi amor rapit me ad opus arduum et a nullo ante descriptum: quod per periphrasin et allegoriam poeticam indicat. 

[3.292] IUGIS per iuga. QUA NULLA PRIORUM C. M. D. O. C. dispono ire ad fontem Castalium per eam viam, per quam nullus ante egit orbitam suam. ordo autem est 'qua nulla priorum orbita Castaliam', <fontem Delphorum,> 'devertitur'. 

[3.293] MOLLI CLIVO id est facili itinere et descensione. hic autem locus totus de Lucretio translatus est. 

[3.294] NUNC VENERANDA PALES dea pabuli invocanda nunc maxime. 

[3.295] STABULIS MOLLIBUS clementioribus et aeris temperati, vel propter plagam australem, vel propter subpositas herbas animalibus. <IN MOLLIBUS nunc tepidis, ut dicimus 'mollis hiemps'.> 

[3.296] <DUM MOX Celsus 'dum mox' pro 'donec' interpretatur; sed, ut puto, 'mox' abundat.> FRONDOSA REDUCITUR AESTAS donec vernum tempus adveniat: nam, ut etiam in primo diximus, ver et aestas, sicut etiam hiemps et autumnus, unum fuerunt secundum rationem hemisphaerii. 

[3.298] <STERNERE SUBTER HUMUM ad pecora respicit, ut sint stramenta, quibus incubent.> 

[3.299] TURPESQUE PODAGRAS respexit ad curam, quae sine pannis et medicaminibus sordidis non fit. 

[3.300] POST HINC cum hoc feceris. et 'post hinc' unum vacat, sicut "primus ibi ante omnes". 

[3.301] FLUVIOS PRAEBERE RECENTES aquam statim haustam: nam si pigram potaverint, statim morbum contrahunt. 

[3.302] STABULA A VENTIS figurate, scilicet ventos non perferentia. HIBERNO SOLI contra plagam meridianam, per quam sol currit per hiemem: quod explanat, dicens 'ad medium conversa diem'. 

[3.304] EXTREMOQUE INRORAT A. A. mense Ianuario, qui est paene ultimus: nam, ut etiam in primo diximus "ut primis extemplo a mensibus anni", a Martio mense inchoabat annus apud maiores. ergo 'extremo anno' extrema parte anni. <et aliter: hic extremum annum sub aquarii sidere collocat, ut, quia primus nascentis anni dies ab urbe condita K. Martiis fuit, inde Februarius ultimus anni habeatur. aquarium autem multi Ganymedem volunt.> 

[3.305] HAEC QUOQUE cum de capellis loquatur, figurate neutro usus est genere: nam integrum erat 'hae quoque non cura nobis leviore tuendae'. sane perite, quoniam scit planam esse ovium utilitatem, eam praeterit et exaggerat meritum capellarum, ut dictis in lucem promat rem per se minus patentem. <et aliter: (HAE QUOQUE) id est capellae. legitur et 'haec': veteribus enim mos fuit, ut neutra femininis iungerentur, unde Terentius "tua nihil refert utrum fecerint", et in Eunucho "haec adornant ut lavent".> 

[3.306] MILESIA VELLERA lanae pretiosissimae: nam Miletus civitas est Asiae, ubi tinguntur lanae optimae: ipse in quarto "Milesia vellera nymphae carpebant", Cicero in Verrem "quid a Milesiis lanae sustulerit". MAGNO autem MUTENTUR ingenti pretio comparentur: nam apud maiores omne mercimonium in permutatione constabat, quod et Gaius Homerico confirmat exemplo. <et aliter: USUS hic utilitas et fructus. VELLERA autem a vellendo dicta.> 

[3.307] TYRIOS INCOCTA RUBORES figurate: quae coquendo Tyrium traxit ruborem, id est migravit in purpuram. 

[3.308] DENSIOR HINC SUBOLES binos enim pariunt capellae plerumque. 

[3.310] <LAETA MAGIS PRESSIS MANABUNT FLUMINA MAMMIS nota mammas pecudum dici. legitur et 'ubera'.> 

[3.311] BARBAS sic de quadrupedibus; nam hominum barbam vocamus. INCANA autem dixit nimium cana. 

[3.312] CINYPHII HIRCI Libyes, a fluvio Cinyphe. <et aliter: CINYPHII Gaetuli, a Cinypho flumine Gaetuliae vel Libyae. 'tondent' autem, pastores, ut sit genetivus singularis 'Cinyphii hirci'.> 

[3.313] MISERIS NAUTIS qui frequenter patiuntur pericula. 'in usum' autem 'castrorum' ideo dixit, quia de ciliciis et poliuntur loricae et teguntur tabulata turrium, ne iactis facibus ignis possit adhaerere. et bene laudat capellas, dicens ciliciorum usum et in mari et in terra prodesse mortalibus, hoc est in duobus elementis concessis hominibus. <et aliter: 'usum in castrorum', quod inde tormenta fiant, itemque cilicia, quae Celsus ait retulisse Varronem ideo sic appellari, quod usus eorum in Cilicia ortus sit.> 

[3.314] PASCUNTUR SILVAS et 'pasco' et 'pascor illam rem' dicimus. <et 'pascuntur' pro 'depascunt'.> SUMMA LYCAEI montis Arcadiae. et est species pro genere. 

[3.317] SUOSQUE DUCUNT educunt fetus proprios et enutriunt: unde et educatos dicimus. 

[3.319] QUO MINOR EST ILLIS CURAE MORTALIS EGESTAS ordo est: igitur omni studio avertes ab eis ventos et glaciem, quo egestas mortalis, id est necessitas mortalitatis, minor est illis curae, hoc est minus ad ipsarum pertinet curam. nam hoc dicit: quanto illae sibi adesse non possunt, tanto eis a te est maior inpendenda diligentia. <et aliter: 'mortalis' mortifera intellegenda. et 'quo minor est' pro 'quo minus est', ut sit sensus: quo minus est illis curae mortifera egestas, si diligens circa eas fueris, necessitas mortalitatis minor est.> 

[3.321] <NEC TOTA CLAUDES id est faenum praebebis tota bruma.> 

[3.322] AT VERO ZEPHYRIS CUM L. V. A. subaudis 'advenerit'. dicit autem ver, quo flaverit Zephyrus, ut "et Zephyro putris se glaeba resolvit". 

[3.324] FRIGIDA RURA CARPAMUS carpere cogamus animalia. et mane oves pasci praecipit secundum morem suae provinciae: nam in aliquibus locis morbum contrahunt, nisi iam siccato rore pascantur. 

[3.325] DUM GRAMINA CANENT Turnus "et matutinis lucentes roribus herbae". 

[3.328] QUERULAE CICADAE canorae: Horatius "sub cantu querulae despice tibiae": aut certe 'querulae' propter illam fabulam, quod Tithonus, maritus Aurorae, post optatam longissimam vitam <diu vivendo> in cicadam dicitur esse conversus. RUMPENT ARBUSTA nimio clamore: Iuvenalis "et assiduo ruptae lectore columnae", Persius "findor, ut Arcadiae pecuaria rudere dicas". <et aliter: 'rumpent' complebunt, ut "illius inmensae ruperunt horrea messes": aut, (ut) in consuetudine est, rumpunt, si vehementer clamant. et exellagmenos dixit 'et arbusta rumpent cantu suo'.> 

[3.330] ILIGNIS CANALIBUS <canalibus> factis ex ilice. sane 'canalis' melius genere feminino, quam masculino proferimus. 

[3.332] SICUBI MAGNA IOVIS ANTIQVO R. Q. quia omnis quercus Iovi est consecrata. quod autem dicit 'Iovis quercus' et 'ilicibus crebris sacra nemus accubet umbra', non re vera consecratos lucos nos dicit petere debere, sed ita densos, quales sunt illi, quos religio defendit: unde apparet Iovis quercum et sacram umbram generalia esse, non specialia epitheta; nam ut diximus, et omnis quercus Iovi est consecrata, et omnis lucus Dianae. 

[3.335] TENUES AQVAS epitheton aquarum est: alibi "aut in aquas tenues dilapsus abibit". <et aliter: id est parvas: cui contrarium est illud "et pingui flumine Nilus".> 

[3.336] AERA VESPER TEMPERAT refrigerat aestatis calorem. 

[3.337] REFICIT recreat. LUNA nox. 

[3.338] LITORAQUE A. R. ACALANTHIDA D. quo tempore sonat per litora alcyon avis, cuius fabulam in primo memoravimus; per dumos vero acalanthis, quam alii lusciniam esse volunt, alii vero carduelim, quae spinis et carduis pascitur, ut inde etiam apud Graecos acalanthis dicta sit ab acanthis, id est spinis, quibus pascitur. 

[3.339] QUID TIBI PASTORES LIBYAE dicit pro qualitate provinciarum diversa esse genera pastionum. 

[3.340] <MAPALIA TECTIS mapalia casae Maurorum, qui in eremo habitare dicuntur, sicut illud Lucani "surgere congesto non culta mapalia culmo". et aliter: 'raris' qui non iunguntur et distantibus locis fiunt.> 

[3.342] SINE ULLIS HOSPITIIS sine stabulis. 

[3.344] ARMENTARIUS AFER abusive: nam de gregibus loquitur. TECTUMQUE LAREMQUE tentoria militum more, ac si casam diceret. <et aliter: OMNIA SECUM ARMENTARIUS AFER AGIT TECTUMQUE LAREMQUE quomodo tectum et larem baiulat pastor? solvitur: 'tectum' dicit tentorium, unde tectum faciat; nunc 'larem' deos dicit penates, id est ignem, unde focum faciat.> 

[3.345] AMYCLAEUMQUE CANEM Lacona. et est species pro genere. Amycla autem civitas est Laconicae, unde est "talis Amyclaei domitus Pollucis habenis Cyllarus". <et aliter: reprehenditur hic, quod Gaetulis sagittas, non lanceas dederit. 'Amyclaeum' non Laconicum, sed pro bono cane accipiendum; item 'Cressamque pharetram' pro bona.> 

[3.346] PATRIIS ACER ROMANUS IN ARMIS genitaliter sibi concessis, ac si diceret 'Martiis'. 

[3.347] INIUSTO SUB FASCE sub magno onere, ut "ego hoc te fasce levabo". magnum autem onus dicit propter arma, alimenta, vestitum. 

[3.348] ANTE EXPECTATUM dicto citius, antequam eius expectetur adventus. et est una pars orationis, id est adverbium. <et aliter: id est ante expectationem, et priusquam expectetur et antequam putetur venire potuisse. 'hosti' autem 'stat' figurate pro 'contra hostem stat': aut> STAT obstat: nam aphaeresis est. 

[3.349] AT NON QUA SCYTHIAE GENTES subaudis 'talis est pastio'. MAEOTIA UNDA Maeotis palus est Scythiae, frigore congelascens. 

[3.350] HISTER fluvius <est> Scythiae, qui et Danubius nominatur. 

[3.351] <QUAQUE REDIT MEDIUM RHODOPE PORRECTA SUB AXEM 'redit' num addita praepositione, ut solet, pro 'it' 'redit', quod ibi flectatur in sinum et quasi redire videatur? hinc annotandum, vetuste 'axem' pro septemtrione positum.> QUOQUE REDIT MEDIUM RHODOPE PORRECTA SUB AXEM qua Rhodope, mons Thraciae, protentus in orientalem plagam, gammoeides reflectitur in septentrionem: nam ideo ait 'redit sub axem': nam axis est septentrio, qui graece hamaxa nominatur. 

[3.354] INFORMIS TERRA nivis superfusione carens varietate formarum nullisque agnoscenda limitibus, inlimitata. 

[3.355] SEPTEMQUE ASSURGIT IN ULNAS crescit in septem ulnas. ulna autem, ut diximus, secundum alios utriusque manus extensio est, secundum alios cubitus: quod magis verum est, quia graece olene dicitur cubitus, unde est leukolenos Here. 

[3.357] PALLENTES HAUD UMQVAM D. V. numquam nubes resolvit: nam pallentes umbrae sunt non ex nocte, sed ex nubibus factae. 

[3.360] CONCRESCUNT SUBITAE C. I. F. CRUSTAE aquae congelascunt fluentes. notandum sane, quia cum 'haec crusta' dicimus feminino genere, lapidis aut ligni aut gelu partem significamus; cum vero 'crustum' dicimus, edulium aliquid significamus, partem panis vel placentae: ipse in septimo "orbem fatalis crusti", Horatius "dant crustula blandi doctores", Iuvenalis "nos colaphum incutimus lambenti crustula servo". 

[3.362] HOSPITA PLAUSTRIS facilis: unde et hospitalis homo dicitur hospiti apte serviens. 

[3.363] AERAQUE DISSILIUNT VULGO passim crepant; nam tam nimio frigore quam calore aera rumpuntur: Persius "findit infantes statuas". VESTESQUE RIGESCUNT durantur, ut frangi potius quam scindi posse videantur. 

[3.364] CAEDUNTQUE SECURIBUS UMIDA VINA etiam vinum naturaliter calidum illic gelatur. intellegimus autem peregrinum: nam illic non nascitur, sicut paulo post ipse docet dicens "fermento atque acidis imitantur vitea sorbis". sane volunt physici vinum non gelare: unde hoc loco aut hyperbole est, aut quia dixit 'umida', aquae mixta intellegamus; ita enim gelare dicuntur. 

[3.365] TOTAE SOLIDAM IN GLACIEM VERTERE L. fossae ad siccandos agros paratae, cum alibi tantum incrustentur, illic usque ad imum gelantur. 

[3.366] STIRIAQUE INPEXIS INDURVIT H. B. stiria, id est gutta. inde fit deminutivum, ut dicamus 'stilla'; inde est et 'destillat', 'stillicidium'. sensus autem duplex est. nam aut hoc dicit: de inpexis barbis pecudum pendens gutta duratur, aut certe de tectis vel arboribus gutta horrida induruit in modum barbarum. <et aliter: stillicidium congelatum stiriam dicit.> 

[3.367] NON SETIUS non segnius quam inchoaverat. <et aliter: 'toto aere' id est a terris ad caelum.> 

[3.368] PRVINIS abusive nivibus: nam pruina est matutini temporis frigus. 

[3.369] CONFERTO coniuncto; cervi enim congregatione gratulantur. 

[3.370] MOLE NOVA nimia nivium magnitudine. 

[3.371] NON CASSIBUS id est retibus. hinc est quod et 'incassum' dicimus, id est sine causa, quasi sine cassibus, sine quibus venatio est inanis. 

[3.374] RUDENTES 'ru' more suo corripuit, ut in septimo "et sera sub nocte rudentum": Persius produxit "findor ut Arcadiae pecuaria rudere dicas". 

[3.376] SPECUBUS artis fuerat 'specibus', quia quarta declinatio 'u' in 'i' vertit et ita facit dativum pluralem, ut 'ab hoc fluctu' 'his fluctibus'; sed quia pinguius sonat et melius, 'specubus' dicimus. unum tamen nomen est, quod aliter non dicimus, ut 'tribubus'. 

[3.379] HIC NOCTEM LUDO DUCUNT quasi perpetuitatem noctis, quippe sub terris locati, ludo concelebrant. 

[3.380] FERMENTO ATQUE A. I. V. S. potionis genus est, quod cervesia nominatur. et consequens est quod dicit, ut vinum, per naturam calidum, in provincia frigida non possit creari. 

[3.381] SEPTEM SUBIECTA TRIONI tmesis est pro 'septemtrioni', <id est septemtrioni subiecta. et 'Hyperboreo' propterea, quia regio, quae septemtrioni subiacet, Hyperborea vocatur ab eo, quod flatus boreae excedat.> 

[3.382] GENS EFFRENA V. saeva, rectorem recusans. RIPHAEO EURO vento Scythico. Riphaei autem montes sunt Scythiae, ut diximus, a perpetuo ventorum flatu nominati: nam rhiphe graece impetus et horme dicitur apo tou rhiptein. <et aliter: 'Euro' pro vento accipere debemus. Riphaei autem montes sunt in eodem tractu.> 

[3.383] PECUDUM FULVIS SAETIS renonibus: nam, ut Sallustius dicit in historiis, vestes de pellibus renones vocantur. 

[3.384] SI TIBI LANITIUM CURAE et 'haec lana' dicimus et 'hoc lanitium', sicut 'fuga' et 'effugium'. quod autem dicit oves lanae causa non debere pinguescere, physicum est; omne enim pingue animal caret pilis: quod hirsutum efficit macies. 

[3.385] LAPPAEQUE TRIBULIQUE A. quibus rebus lana decerpitur. <et aliter: quia laeta pascua solocem lanam faciunt, hoc est minutam, duram atque hirsutam.> 

[3.386] GREGES VILLIS LEGE MOLLIBUS ALBOS lana enim alba pretiosior est, quippe susceptura alium quemlibet colorem. quod autem hic per transitum tangit, in aliis plenius legitur, maritum pecoris et cornu et ungulis et palato album esse debere: alioquin, licet sit candidus lanis, ex eo pullos, id est nigros, creari. <'continuo' hic pro 'perpetuo': semper enim hoc fieri debet.> 

[3.387] ARIES SIT CANDIDUS IPSE bene 'ipse' addidit, quasi qui aut dominus gregis est, aut qui antea pro domino capital dari consueverat: nam apud maiores homicidii poenam noxius arietis damno luebat: quod in regum legibus legitur. 

[3.388] UDO PALATO semper umido: alibi "et udae vocis iter". 

[3.389] REICE 're' aut quasi monosyllabum produxit licenter, aut, ut diximus supra, quia, cum faciat 'reieci', 'i' pro duplici habetur et 're' efficit longam. ideo et in aliis modis praesumit sibi productionem. PULLIS nigris. 

[3.391] MUNERE SIC NIVEO L. S. C. D. mutat fabulam: nam non Pan, sed Endymion amasse dicitur Lunam. qui spretus pavit pecora candidissima et sic eam in suos inlexit amplexus: cuius rei mystici volunt quandam secretam esse rationem. SI CREDERE DIGNUM EST tantum de Luna sacrilegium. <et aliter: (FEFELLIT) id est cepit et fefellit. et bene 'si credere dignum est', quia dicturus erat impie in deam. fabula sic est: Pan cum Lunae amore flagraret, ut illi formosus videretur, niveis velleribus se circumdedit atque ita eam ad rem veneriam illexit. huius opinionis auctor est Nicander: nec poterat esse nisi Graecus.> 

[3.394] <CYTISUM LOTOSQUE FREQUENTES cytisus arbor a Cytiso insula, ubi multa nascitur, dicta; lotos arbor piro similis: utraque pecori bona.> 

[3.395] SALSASQUE F. P. HERBAS ut et multum potantes reddant plurimum lactis, et ipsum lac non sit fatuum, sed habeat salis occultum, id est vix intellegibilem, non statim apparentem saporem. 

[3.398] EXCRETOS validiores: <aut 'excretos' separatos, aut qui excreverint, id est valde creverint. 'prima' autem 'ora' pro 'summa'.> FERRATIS CAPISTRIS <id est> duris. 

[3.401] NOCTE PREMUNT cogunt in caseos. 

[3.402] CALATHIS vasis aereis, in quibus lac vel recens caseus in urbe distrahitur. 

[3.403] AUT PARCO SALE aut modico: aut re vera parco, id est servatorio, quia omne in quod mittitur servat; nam et homo frugi 'parcus' vocatur: aut certe 'parco' dixit pro 'parce', ut sit nomen pro adverbio. 

[3.404] NEC TIBI CURA CANUM FUERIT P. litotes pro 'magna tibi cura sit canum'. POSTREMA vilis. 

[3.405] <VELOCES SPARTAE 'Spartae' pro 'Spartanos'. et 'una' hoc est una cum pecore.> VELOCES SPARTAE C. A. M. in illis velocitas, in his fortitudo laudatur. Sparta autem Laconicae est civitas, Molossia est civitas Epiri. 

[3.406] SERO PINGVI aqua lactis, quae pingues efficit canes. 

[3.407] NOCTURNUM FUREM captantem noctis oportunitatem. fur autem a furvo dictus est, id est nigro; nam noctis utitur tempore: Horatius "quam paene furvae regna Proserpinae": aut certe a graeco venit; nam fur phor vocatur. 

[3.408] HIBEROS abactores; fere enim Hispani omnes acerrimi abactores sunt. <et aliter: Hiberi gens in Ponto; sed magis de Hispanis intellegendum, quorum in latrociniis fama praeponderat.> 

[3.409] ONAGROS agrestes asinos. et est laus canum. 

[3.411] VOLUTABRIS SILUESTRIBUS volutabra loca sunt, in quibus se apri volvunt. 'silvestribus' autem ideo, quia et circa casas esse et in civitatibus possunt. 

[3.414] ODORATAM STABULIS I. C. pro 'odoriferam'. et loquitur de serpentum remediis, qui ingressi tecta animalibus nocent. 

[3.415] AGITARE <in stabulis> persequi. GRAVI NIDORE serpentibus scilicet noxio. galbanum autem species est multis apta medicaminibus. CHELYDROS chelydri dicti quasi chersydri, qui et in aquis et in terris morantur: nam kherson dicimus terram, aquam vero hudor. 

[3.416] AUT MALA TACTV quae et tacta nocet, et est perniciosa dum tangit. vipera autem species serpentis est, quae vi parit; nam corrosis eius lateribus exeunt pulli cum matris interitu: Lucanus "viperei coeunt abrupto corpore nodi". 

[3.417] CAELUMQUE EXTERRITA FUGIT gaudet tectis, ut sunt agathoi daimones, quos latine genios vocant. 

[3.420] FOVIT HUMUM amplexa terram est, in qua posset latere. 

[3.422] TIMIDUM CAPUT <bene dixit 'timidum caput'> cui timet: nam ut dicit Plinius, serpentis caput etiam si cum duobus evaserit digitis, nihilo minus vivit. 

[3.423] AGMINA CAUDAE motus. et hoc dicit: caede serpentem, donec caudae volubilitas conquiescat. 

[3.425] <EST ETIAM ILLE MALUS ordo: ille etiam est malus anguis. et ('convolvens') convolvere solitus. haec autem signa sunt, quibus intellegatur qualis sit hic anguis.> 

[3.426] SQVAMEA CONVOLUENS S. P. T. id est erectus: quod ad expressionem generis serpentis posuit; aliae enim repunt toto corpore, aliae eriguntur corporis parte: Lucanus "et contentus iter cauda sulcare parias". 

[3.428] <RUMPUNTUR ut supra, implentur: aut pro 'erumpunt'.> 

[3.429] UDO VERE alibi "cum ruit imbriferum ver". 

[3.431] INPROBUS insatiabilis. INGLUVIEM ventris capacitatem. <et aliter: Varro ad Ciceronem in libro XXIII. "ingluvies tori", inquit, "sunt circa gulam, qui propter pinguedinem fiunt atque interiectas habent rugas". sed nunc pro gula positum. et 'improbus' hic avidus.> RANIS LOQVACIBUS clamosis. et 'loquacibus' ideo, quia ex hominibus factae sunt, ut dicit Ovidius. 

[3.434] ASPERQUE SITI Sallustius "quod genus siti magis quam alia re accenditur". 

[3.435] <NEC> MIHI <nec> cuicumque, ut "non illa quisquam me nocte per altum ire". 

[3.437] NITIDUSQUE IVUENTA pelle enim deposita redit in aetatem priorem. 

[3.438] CATULOS <catulos> abusive dixit; nam catuli proprie canum sunt. 

[3.440] MORBORUM QUOQUE T. C. ET S. D. tria dicit, signa morborum, causas <et> remedia; sed non servat legitimum ordinem: nam post remedia morborum signa <et causas> commemorat, <quibus signa fiunt et quibus intelleguntur>. 

[3.441] TURPIS SCABIES quae asperum et turpe efficit corpus. 

[3.442] AD VIVUM PERSEDIT medullas et ossa penetravit. 

[3.443] INLOTUS ADHAESIT SUDOR 'lotus' vel 'lautus' dicimus; inde est et 'lautum eo': nam illud ab Horatio satis licenter dictum est "ast ubi me fessum sol acrior ire lavatum admonuit". 

[3.444] <VEPRES vepres hic masculino genere; at Lucretius feminino dixit, ut "illorum spoliis vepres volitantibus auctas".> 

[3.445] DULCIBUS FLUVIIS salsa enim aqua magis pruriginem creat. 

[3.446] UDISQUE ARIES IN GURGITE VILLIS MERSATUR musmonem dicit ducem gregis, quem ita et Varro commemorat. huic autem partem aliquam lanae pastores solent relinquere, unde ait 'udis villis': nam oves semper tonsae lavantur. 

[3.447] SECUNDO AMNI defluenti, cum aqua scilicet. 

[3.448] TRISTI AMURCA amaris olei sordibus <perfundunt.> hoc autem remedium est contra <sordes>, scabiem et laesum vepribus corpus. 

[3.449] VIVAQUE SULPURA dactylicus versus, <quod in fine dactylum habeat>. 

[3.450] IDAEASQUE PICES liquidas, quae in Ida Phrygiae monte nascuntur. <ET PINGUES UNGVINE CERAS omnis sucus, quo ungi potest, unguen dicitur.> 

[3.451] <SCILLAMQUE genus herbae, quod in limitibus agrorum ponitur in Africa. HELLEBOROSQUE GRAVES herba, quae et radicla dicitur, quae animalibus prodest.> SCILLAMQUE ELLEBOROSQUE G. genera herbarum sunt. 

[3.452] PRAESENS FORTUNA efficax, <vel> utilis, <et> profutura. et dicit incidendum esse vulnus, si medicaminibus emolliri minime potuerit. 

[3.454] SUMMUM ULCERIS OS ergo tunc secandum est, cum os habuerit. 

[3.455] <AD VULNERA PASTOR bene 'ad vulnera' pro 'ad facienda vulnera'.> 

[3.456] ET MELIORA DEOS SEDET OMNIA P. maiores enim expugnantes religionem, totum in experientia collocabant: Sallustius "non votis neque suppliciis muliebribus deorum auxilia comparantur: vigilando, laborando prospere omnia cedunt. ubi socordiae tete atque ignaviae tradideris, nequiquam deos implores: irati infestique sunt". 

[3.458] ARTUS DEPASCITUR et 'pasco' et 'pascor' dicimus 'illam rem'. ARIDA FEBRIS quod arida efficit corpora. tamen sciendum, febrem, licet a fervore dicta sit, esse etiam frigidam: unde modo ad diastolen ait aridam. 

[3.459] INCENSOS AESTUS id est febrem. INTER IMA FERIRE P. S. S. V. 'salientem' id est mobilem. dicit autem illam venam esse feriendam, quae super ungulam est animalis, tam lata quam mobilis. 

[3.461] BISALTAE QUO MORE populi Scytharum, qui fugientes equorum sanguine aluntur lacte permixto. <BISALTAE gens Thraciae.> 

[3.462] FUGIT vel re vera fugit, vel pergit celeriter. <et aliter: 'fugit' non hostem, sed quia vivit sic, ut mutet locos.> 

[3.465] CARPENTEM IGNAVIUS neglegentius, sine aviditate. 

[3.468] CULPAM FERRO CONPESCE atqui habere morbum culpa non est. sed hoc dicit, occidendo eam tuam culpam conpesce, id est vita crimen, in quod potes incidere, si, dum uni parcis, fuerit totus grex eius contagione corruptus. 

[3.469] <INCAUTUM VULGUS quod sibi praecavere non possit, ut est apud Sallustium "repente incautos agros invasit", id est quibus praecautum securum non est, ut est "incautum patriasque obtruncat ad aras".> INCAUTUM VULGUS quod se morbosi pecoris contagione abstinere non novit. 

[3.472] TOTA AESTIVA loca posuit pro animalibus. aestiva autem sunt loca umbrosa, quibus per aestatem pecora vitant solis calorem: Statius "et umbrosi patuere aestiva Lycaei". <et aliter: 'aestiva' ipsum gregem in aestivis morantem.> SPEMQUE GREGEMQUE SIMUL agnos cum matribus pariter. 

[3.474] TUNC SCIAT AERIAS ALPES ET N. S. C. sensus hic est: si quis est qui sciat, ista loca qualia tunc fuerint, cum pecoribus erant referta, nunc quoque ea vacantia videat, licet plurimum a pestilentia fluxerit tempus. AERIAS ALPES id est Galliam. et dicendo 'aerias' verbum expressit ex verbo: nam Gallorum lingua alti montes Alpes vocantur. NORICA SIQVIS C. Noricum pars est Illyrici. 

[3.475] ET IAPYDIS A. T. id est Venetiam: nam Iapydia pars est Venetiae, dicta ab Iapydio oppido: Sallustius "primam modo Iapydiam ingressus". huius fluvius est Timavus. unde male quidam 'Iapygis' legunt, cum Iapygia sit Apulia. 

[3.478] HIC QUONDAM MORBO C. M. C. E. T. describit pestilentiam Venetiae, Galliae, Illyrici. nam quodam tempore cum Nilus plus aequo excrevisset et diu permansisset in campis, ex aqua fluminis et calore provinciae diversa et plurima in limo animalia sunt creata, quae, recedente in alveos suos Nilo, et integra et quae semiplena fuerant, putrefacta sunt. exinde corrupto aere nata pestilentia est, quam auster flans primo ex Aegypto ad Atticam provinciam pepulit, mox inde in tractum Venetiae et Illyrici: quae quaqua universa vastavit. hanc autem pestilentiam ordine, quo diximus, plenissime est Lucretius exsecutus. <et aliter: 'morbo caeli', quia corruptus aer morbi causa est, ut ipse "corrupto caeli tractu". et 'tabo' abutitur pro pestilentia.> MISERANDA TEMPESTAS pessima, inferens rem dignam miseratione. 

[3.479] AUTUMNI INCANDVIT AESTV exarsit prima autumni parte, quae semper gravem efficit pestilentiam. ut autem autumnus abundet morbis, facit hoc confine frigoris et caloris: quod licet etiam vernum tempus habeat, caret morbo, quia tunc corpora praecedenti durata sunt frigore, quae autumnus corrumpit, laxiora inveniens post aestatis calorem. 

[3.481] CORRUPITQUE LACUS INFECIT PABULA TABO ordinem secutus est, quem et Lucretius tenuit et Sallustius, primo aerem, inde aquam, post pabula esse corrupta. 

[3.482] NEC VIA MORTIS ERAT SIMPLEX nec moriebantur ex usu, id est secundum naturalem ordinem, non tantum fuga animae, sed etiam corporis resolutione. est autem <hoc> Sallustii, qui ait "ne simplici quidem morte moriebantur". 

[3.483] IGNEA V. O. A. SITIS fervidus calor: ab eo quod praecedit id quod sequitur. <MISEROS ADDUXERAT ARTUS 'adduxerat' pro 'contraxerat'.> 

[3.484] <RURSUS ABUNDABAT hic 'rursus' positum pro 'contra', ut supra "rursus cura patrum cadere et succedere matrum incipit".> FLUVIDUS LIQVOR umor sordidus. 

[3.485] OSSA etiam ossa. et per hyperbolen totum hominem significat. 

[3.486] IN HONORE DEUM MEDIO in sacrificiis, ut "haud equidem tali me dignor honore". 

[3.487] LANEA id est infula; nam non stat versus, si 'lanea vitta' dixeris. 

[3.488] <INTER CUNCTANTES CECIDIT (inter) dubitantes sacerdotes (cecidit) animal, quod ad sacrificium ducebatur.> 

[3.489] MACTAVERAT ANTE SACERDOS eius scilicet mortem praeveniens. 

[3.490] <INDE ab hac causa, quia morbus universa confuderit.> ARDENT ALTARIA FIBRIS quia, ut dicit Plinius Secundus, morbosa caro non coquitur. 

[3.491] NEC RESPONSA P. C. R. VATES colligi enim nisi ex sana victima futura non possunt. 

[3.492] SUPPOSITI T. S. CULTRI sic in sexto "supponunt alii cultros", id est iugulant hostias. dicendo autem 'suppositi' feriendi genus ostendit: nam interdum ab inferiore parte, interdum desuper feriebantur. 

[3.493] SUMMAQUE IEIUNA SANIE I. H. <'ieiuna sanie' sicca et exigua.> signatis usus est verbis nimisque libratis. 

[3.494] VULGO ubique, passim et catervatim. IN LAETIS autem HERBIS ideo, ne eos fame perisse putaremus. 

[3.496] HINC CANIBUS BLANDIS etiam blandis canibus rabies ex pestilentia nascitur. QUATIT AEGROS T. A. S. proprie, nam tussis commovet corpora. 

[3.497] FAUCIBUS ANGIT OBESIS tumentibus. 'angit' autem bene ait; nam angina dicitur porcorum morbus, qui occupat fauces: Plautus "vellem me in anginam verti, ut huic aniculae fauces praeoccuparem". 

[3.498] <ATQUE INMEMOR HERBAE 'herbae' pro 'herbarum', ut ipse "inmemor herbarum quos est mirata iuvenca" et rursum "carpit enim vires paulatim uritque videndo femina nec nemorum patitur meminisse nec herbae". ergo (ut) hic vel amore vel miraculo carminis oblivionem herbae factam dicit, ita illic occupatione morbi. quidam volunt ideo dictum 'studiorum atque inmemor herbae', quod antiqui in pratis certamina exhibere consueverant. [3.reliqua grammatici legunt.]> 

[3.500] CREBRA FERIT <pro> 'crebro': nomen pro adverbio. INCERTUS IBIDEM SUDOR inrationabilis, sine labore, cuius causa non apparet. 

[3.501] MORITURIS FRIGIDUS frigidus sudor mortis futurae signum est. et 'morituris frigidus' pleonasmos est. 

[3.502] TRACTANTI DURA RESISTIT rigida est nec cohaeret digitis. <et aliter: figuratum est 'resistit hanc rem' pro 'huic rei'.> 

[3.504] COEPIT CRUDESCERE MORBUS validior fieri, ut "deiecta crudescit pugna Camilla". et iam dat signa morbi validioris. 

[3.507] <TENDUNT pro 'tenduntur': aut tendunt se, aut equi tendunt.> 

[3.508] OBSESSAS FAUCES id est clausas. ASPERA LINGVA scilicet ex nimia siccitate. 

[3.509] PROFVIT INSERTO LATICES I. C. non semper, sed aliquando: nam hoc solum est, quod aut a morbo liberat, aut commovet in furorem. 

[3.511] MOX ERAT HOC IPSUM EXITIO quod saluti esse putabatur. et hoc est, quod paulo post dicturus est "quaesitaeque nocent artes". FURIISQUE REFECTI quia languentia corpora in vires quodammodo excitat furor et facit ea in exitium convalescere. 

[3.513] DI MELIORA PIIS E. Q. H. I. per parenthesin in exsecrationem hostium hanc retorquet insaniam. <ERROREMQUE 'errorem' hic pro furore posuit.> 

[3.514] <DISCISSOS NUDIS ut foeditatem exprimeret, adiecit 'nudis'.> 

[3.515] FUMANS SUB VOMERE TAURUS per hoc ostendit, etiam fortes tauros repente morbo concidere; nemo enim pestilentem ad aratra ducit iuvencum. 

[3.517] EXTREMOSQUE CIET GEMITUS ultimum gemit. sane 'ciet' modo 'dat' significat, sicut in tertio de Andromache "lacrimasque ciebat", cum 'ciere' proprie sit alteri aliquid commovere. <IT TRISTIS ARATOR morte iuvenci tristem dixit esse agricolam.> 

[3.518] FRATERNA MORTE IVUENCUM consortis interitu. et ex affectu dictum est rustici. 

[3.521] MOVERE ANIMUM in suum desiderium inlicere. 

[3.522] PURIOR ELECTRO C. P. A. nam sicut electrum defaecatius est metallis omnibus, ita et currens aqua ceteris purior. <(ELECTRO) quod a nobis sucinum appellatur, electrum vocant Graeci.> 

[3.523] <URGET INERTES id est urget et inertes facit.> 

[3.524] AD TERRAMQUE FLVIT D. P. CERVIX Lucanus "fessumque caput se ferre recusat". 

[3.525] QUID LABOR AUT BENEFACTA IUVANT si neutrum mortem repellit, nec corporis exercitium nec mentis religio: nam si generalis est sententia, secundum Epicureos contra religionem est; si autem tantum ad bovem refertur, hoc dicit: quid ei prodest labore suo aluisse mortales? 

[3.526] ATQVI NON MASSICA B. M. vina pretiosa a Massico, monte Campaniae. et per transitum tangit illa quae dicunt physici, morbos venire ex cibi et potus nimietate vel mutatione, ex nimiis vigiliis et multa sollicitudine, dicitque etiam sine his nasci aegritudinem: nam in animalibus cum nihil horum sit, tamen aegritudinem cernimus. 

[3.527] EPULAE REPOSTAE <'repostae' saepius appostae,> aut abundantes, aut variae. 

[3.528] SIMPLICIS HERBAE propter varietates epularum dixit 'simplicis herbae'. 

[3.530] NEC SOMNOS ABRUMPIT C. S. ex cura enim nimia vigiliae procreantur. 

[3.532] <(QUAESITAS AD SACRA BOVES IUNONIS) manifestum est a Cydippe, Argivae Iunonis sacerdote, hoc tractum, quae, cum boves deessent, filios suos Clebin et Bitonem plaustro subiunxit et sic ad templum deducta est, quod fas non erat illam venire sine plaustro: nam apparet ad sacra Iunonis boves in illis regionibus defuisse, in quibus pestilentiam fuisse demonstrat. 'inparibus' autem non simile iugum ferentibus, cum alter maior esset, alter minor.> ET URIS INPARIBUS DUCTOS A. A. D. C. bubus agrestibus et ipsis inaequalibus: nam uri agrestes boves sunt, ut diximus supra. et hoc poetice dicit. ceterum veritas haec est. cum mos esset, sacerdotem Argivam iunctis bubus ire ad templa Iunonis, et sollemni die boves non invenirentur—pestilentia enim quae per Atticam, ut diximus, transierat, universa consumpserat—, duo sacerdotis filii, Cleobis et Bito, matrem, subeuntes iugum, ad templa duxere. tum Iuno, probans eorum religionem, obtulit matri, ut quod vellet posceret filiis: illa pia responsione ait, ut quod sciret dea utile mortalibus, ipsa praestaret. altero itaque die sacerdotis iuvenes reperti sunt mortui: ex quo probatum est, nihil esse morte praestantius. quod Herodotus apud Graecos plenissime commemorat in prima historia. 'donaria' autem proprie loca sunt, in quibus dona reponuntur deorum, abusive templa: nam ita et pulvinaria pro templis ponimus, cum sint proprie lectuli, qui sterni in templis plerisque [3.supervenientibus] consuerunt. 

[3.534] AEGRE difficulter. RIMANTUR in rimas agunt. 

[3.535] IPSIS UNGVIBUS hyperbolicos, id est manibus. 

[3.538] NOCTURNUS OBAMBULAT insidiatur. quod autem ait 'nocturnus', figurate rem temporis ad personam transtulit. 

[3.539] CURA DOMAT id est pestilentiae. TIMIDI DAMMAE mutavit genus, ut vitaret homoeoteleuton: Horatius "et superiecto pavidae natarunt aequore dammae". dicendo autem dammas et cervos errare cum canibus, duo ostendit, et hos timoris et illos ferocitatis oblitos. 

[3.543] FUGIUNT IN FLUMINA PHOCAE quasi timentes marinam pestilentiam. 

[3.546] IPSIS AVIBUS suis quodammodo, quae alarum velocitate supergredi aerem poterant pestilentem. 

[3.548] <REFERT prodest.> 

[3.550] PHILLYRIDES CHIRON medicinae inventor, Saturni et Philyrae filius. <et aliter: moraliter. quoniam mali homines aut ad medicos aut ad divinos confugiunt, ut aut ope humana aut divina adiuventur, ideo Chironem pro medico, Melampodem pro divino posuit. alii hunc expiationes scientem dicunt. Chiron autem Saturni et Philyrae filius fuit, adeo medicinae peritus, ut etiam Aesculapium docuisse dicatur.> AMYTHAONIUSQUE MELAMPUS Amythaonis filius, kathartes, id est purgator: nam <et> Proetidas ipse purgavit lustrationibus, quas invenerat. hoc autem dicit, convalescente morbo nec medicinam prodesse nec religionem. 

[3.552] <PALLIDA TISIPHONE Tisiphonen hic non unam furiarum debemus accipere, sed pestilentiam, cui eleganter poeta hoc nomen dedit. AGIT ANTE id est ante se.> 

[3.555] ARENTESQUE SONANT RIPAE vult pestilentiam etiam elementa sentire: sic in tertio "arebant herbae et victum seges aegra negabat"; nam segetem pro terra posuit. 

[3.559] NAM NEQUE ERAT CORIIS USUS quippe morbo putrefactis. 

[3.560] AUT UNDIS ABOLERE POTEST A. V. F. nec lavari, nec coqui poterant. caro enim, corrupta morbo, quendam habet mucorem, qui non potest ablui, quoniam omne possidet corpus; item igni superposita aut putrefit aut durescit, nam non coquitur. 

[3.564] ARDENTES PAPULAE id est carbunculi. INMUNDUS SUDOR morbus peducularis, qui est phtheiriasis. 

[3.566] SACER IGNIS quem Graeci hieran noson vocant. 






GEORGICON LIBER IV



[4.1] PROTINUS AERII MELLIS CAELESTIA DONA EXEQVAR rhetorice dicturus de minoribus rebus magna promittit, ut et levem materiam sublevet et attentum faciat auditorem. sane perite, quoniam scit breve esse opus hoc de apibus et intra paucos versus posse consumi, usus est translationibus ad dilatandam materiam, dicens apes habere reges, praetoria, urbes et populos. sane sciendum, ut supra diximus, ultimam partem huius libri esse mutatam: nam laudes Galli habuit locus ille, qui nunc Orphei continet fabulam, quae inserta est, postquam irato Augusto Gallus occisus est. PROTINUS deinceps, exinde, etiam floreum agrum exsequar, sicut sum ceteros exsecutus. AERII MELLIS nam mel ex rore colligitur, qui utique defluit ex aere: unde est et 'caelestia dona', id est munus deorum. antea enim mel inveniebatur in foliis, ut "mellaque decussit foliis". <et aliter: sive quod Iuppiter melle nutritus sit in insula Creta: sive quod in aere concipiatur: nam, ut ait Cornelius Celsus, apes ex floribus ceras faciunt, ex rore matutino mel.> 

[4.2] HANC ETIAM sicut superiores. 

[4.3] ADMIRANDA TIBI L. S. R. audies ex rebus levibus digna stupore esse in apibus et proceres et tanta certamina. 

[4.5] MORES quia castae sunt, ut "illum adeo placuisse apibus mirabere morem"; ET STUDIA ut "tantus amor laudum et generandi gloria mellis"; ET POPULOS, ut "ut binae regum facies, ita corpora plebis"; PROELIA DICAM, ut "erumpunt portis, concurritur aethere in alto". 

[4.6] IN TENVI LABOR AT TENVIS N. G. conpensatio est laboris, quod magnam dat gloriam, si fuerit materia exilis ornata. 

[4.7] NUMINA LAEVA prospera, ut "intonuit laevum". <et aliter: 'laeva' hic in bono posuit, ut "intonuit laevum"; alibi autem in malo ponit cum dicit "saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset, de caelo tactas memini praedicere quercus". VOCATUS pro 'invocatus': vel quia poetae in tutela eius sunt, vel quia pater est Aristaei, qui primus invenit, unde apes fieri possent.> VOCATUS APOLLO aut quasi poeta Apollinem invocat: aut quasi pastoralem deum: nam Apollo nomios dicitur. 

[4.8] PRINCIPIO SEDES APIBUS STATIOQUE P. dicit, ubi alvearia ponenda sunt: in qua re satis perite et ea quae abesse debent, ne noceant apibus, et ea quae adesse, ut possint prodesse, commemorat. sane quoniam supra ait 'magnanimosque duces', ideo intulit modo 'sedes statioque', quam translationem diligenter reservat. <et aliter: kata tou autou 'sedes statioque petenda' intellegendum, etiamsi aliud a sedendo, aliud a stando dicitur.> 

[4.10] HAEDIQUE PETULCI <luxuriosi,> lascivi, exultantes. et petulci dicti ab appetendo, unde et meretrices petulcas vocamus. 

[4.13] PICTI TERGA picta terga habentes. PINGVIBUS A STABULIS plenis, sicut inanes res tenues nominamus e contrario. 

[4.14] MEROPESQUE A. V. <meropes rustici barbaros appellant. et 'aliae' id est ceterae. et aliter:> dicendo 'aliaeque volucres' ostendit aves esse etiam meropes. sunt autem virides <earum pennae,> et vocantur apiastrae, quia apes comedunt. 

[4.15] ET MANIBUS PROCNE P. S. C. nomen posuit pro nomine; nam Philomela in hirundinem versa est: pro qua Procnen vel quasi sororem posuit, vel quasi eam, quae fuerat illius sceleris causa; nam ipsa Tereum miserat ad adducendam sororem. 

[4.17] DULCEM NIDIS INMITIBUS ESCAM id est crudelibus pullis, qui apium morte nutriuntur. <et aliter: 'inmitibus nidis' temporale epitheton est: ideo enim 'inmitibus', quia apibus vescantur.> 

[4.19] <ADSINT praesentes sint.> ET TENVIS FUGIENS P. G. R. suspendendum 'tenuis', ne incipiant esse duo epitheta; quod apud Latinos constat esse vitiosum. 

[4.21] <UT CUM PRIMA 'prima' hic pro 'primum', nomen pro adverbio.> 

[4.22] VERE SUO sibi grato et aptissimo. 

[4.23] DECEDERE RIPA CALORI ut aestus possint aquarum vicinitate vitare. <et aliter: id est vitare calorem et frigida loca appetere. ergo 'decedere' composite dixit pro simpliciter 'cedere', ut in bucolicis "nec serae meminit decedere nocti".> 

[4.25] <IN MEDIUM SEV STABIT INERS SEV PROFLUET V. 'in medium' non ad umorem rettulit, sed absolute dicit. et inertem hic pro otioso posuit, ut in bucolicis "libertas quae sera tamen respexit inertem": quae vox ponitur pro ignavo, ut "spumantemque dari pecora inter inertia votis optat aprum", et pro eo, qui sine arte sit, ut apud Lucilium in tertio decimo "ut perhibetur iners, ars in quo non erit ulla".> IN MEDIUM ordo est 'in medium transversas salices et grandia conice saxa'. 

[4.27] PONTIBUS UT CREBRIS veluti pontibus; nam non sunt pontes. 

[4.28] SI FORTE MORANTES tarde remeantes ex pascuis. 

[4.29] NEPTUNO INMERSERIT deum pro aquis posuit. 

[4.31] GRAVITER S. C. THYMBRAE herbae genus est abundantis in Phrygia. 'graviter' autem modo 'bene et multum' significat, alias 'male', ut "aut ubi odor caeni gravis", item "grave olentis Averni". <thymbre est, quam cunilam vocamus.> 

[4.32] <INRIGVUMQUE 'irriguum' qui irrigat, alias qui irrigatur.> VIOLARIA loca, ubi nascuntur violae. 

[4.37] UTRAQUE VIS APIBUS PARITER METUENDA tam caloris quam frigoris. quod licet utrumque aequali modo metuendum sit, tamen dissimiliter nocet: nam calore liquefacta defluunt mella, quae si fuerint frigore condurata, constrictas apes interimunt. 

[4.39] SPIRAMENTA exitus: alibi "saevi spiracula Ditis". FUCOQUE genus est herbae, unde tinguitur vestis. fucum autem et flores pro cera posuit, quam ex his colligunt rebus. <et aliter: fucus est genus cerae, qua pro glutine abutuntur: Graeci propolin vocant. alii sic: 'fuco' pro medicamento posuit: Plautus in Poenulo "vitia corporis fuco occulunt". sed vide ne de galbano dicat, quod separatim solent laborare propter remedia, quibus adversus animalia utuntur sibi infesta: unde ipse alibi adversus colubros hoc dicit adhiberi. 'oras' autem alveariorum.> 

[4.40] HAEC IPSA AD MUNERA ad officia coangustandarum cavernarum. <et aliter: hic 'gluten'; Sallustius autem "hic glutino adolescebat". 'munera' utrum officia, an quod illis munera conferat et alveos earum communiat. 'lentius' autem tenacius.> 

[4.41] ET VISCO ET PHRYGIAE S. P. L. I. ordo est: servant gluten, quod est lentius et visco et Phrygiae Idae pice. 'servant' autem mire ait: nam pilas quasdam in alvearibus faciunt, de quibus postea cerea tecta componunt. 

[4.42] SI VERA EST FAMA si credendum est, apes posse terras effodere. 

[4.45] E LEVI RIMOSA CUBILIA LIMO alii 'et levi' legunt. unus tamen sensus est; nam hoc dicit: quod illae nimio labore perficiunt, tu e levi ungue rimosa cubilia circumfovens limo, etiam raras frondes superinice. quod ideo fit, ne vel limus crepet, vel cavernae aut sole penetrentur aut frigore. 

[4.47] TAXUM SINE venenatam arborem: ipse in bucolicis "sic tua Cyrneas fugiant examina taxos"; mel enim exinde pessimum gignitur. <et aliter: ('propius tectis') ut "propius stabulis armenta tenerent", et alibi "vota metu duplicant matres, propiusque periclo it timor".> 

[4.48] RUBENTES CANCROS odore enim ipso pereunt. 'rubentes' autem, cum uruntur, non qui per naturam sunt huius coloris. ALTAE NEV CREDE PALUDI ne facile mergantur. 

[4.49] <AUT UBI ODOR CAENI GRAVIS ordo est 'odor gravis', quia et levis dicitur, ut Sallustius "apud Corduenos amomum et alii leves odores gignuntur".> 

[4.50] VOCISQUE OFFENSA R. I. resonat echo repercussa: quam apes vehementer horrere manifestum est. <et aliter: quae graece ekho, latine imago dicitur: Cicero Tusculanarum tertio "resonat tamquam imago". hic autem sonus facit eas fugere.> 

[4.51] PULSAM HIEMEM SOL A. E. S. T. secundum physicos, qui dicunt quo tempore hic hiems est aestatem esse sub terris, et versa vice <cum hic aestas, illic> hiemem. quod etiam Lucretius exsequitur, et trahit in argumentum putealem aquam, quae aestate frigidissima est, hieme vero tepidior. <et aliter: 'egit' pro 'persequitur'.> 

[4.54] METUNT FLORES secant: unde et messores dicti sunt. sane 'meto metis' praeteritum perfectum 'messui' facit. <ET FLUMINA LIBANT hic 'libant' degustant, alibi defundunt, ut "pateras libate Iovi".> 

[4.55] HINC ex floribus scilicet, ex quibus primo mel, mox pullos efficiunt. NESCIO QUA DULCEDINE L. quadam arcana ratione naturae. 

[4.57] MELLA TENACIA FIGUNT quia, cum inversi sint favi, mel tamen inde non funditur. unde ait 'tenacia', quae in resupinatis favis cohaerent. 

[4.58] CAVEIS alvearibus. <et 'hinc' pro 'dehinc'.> 

[4.59] AESTATEM LIQVIDAM per ver serenum. <et aliter: 'nare' pro 'volare', ut apud Ennium in primo "transnavit cita per teneras caliginis auras". proprietas tamen vocis aptior est natantibus, quam volantibus.> 

[4.61] CONTEMPLATOR pro 'intuere': nam tempus futurum pro praesenti posuit ab imperativo modo. AQVAS DULCES ET FRONDEA SEMPER T. P. propter hoc ait supra "et tenuis fugiens per gramina rivus palmaque vestibulum a. i. o. inumbret". 

[4.63] TRITA MELISPHYLLA Varro hanc herbam apiastrum dicit in primo libro operis rustici. <et aliter: melisphylla herba est, quam, ut ait Varro, alii apiastrum, alii mellinam appellant. 'cerinthae' autem a Cerintho urbe Boeotiae, in qua plurima nascitur. 'ignobile' autem non omnibus notum.> CERINTHAE IGNOBILE G. vile, ubique nascens. 

[4.64] MATRIS CYMBALA quae in eius tutela sunt ideo, quod similia sunt hemicycliis caeli, quibus cingitur terra, quae est mater deorum. 

[4.66] MORE SUO naturali ratione, cuius causa non redditur. quis enim novit cur aeris sono redeant in alvearia? licet ipse paulo post dicat "crepitantiaque aera secutae Dictaeo caeli regem pavere sub antro". <sed hoc poeticum est.> 

[4.67] <SIN AUTEM AD PUGNAM EXIERINT longior solito parenthesis: est enim ordo 'sin autem ad pugnam exierint, motus animorum atque haec certamina tanta pulveris exigui iactu compressa quiescent'.> 

[4.68] INCESSIT ingruit, invasit: alibi "incessi muros, ignes ad tecta volare". et 'incessit regibus' figuratum est; nam 'incessit reges' dicimus. 

[4.69] TREPIDANTIA BELLO C. alacritate pugnandi, non timore: alibi "exultantiaque haurit corda pavor pulsans". 

[4.70] MORANTES tarde incedentes. 

[4.72] FRACTOS conlisos. 

[4.73] TREPIDAE COEUNT festinant inter se in alvearibus. PENNISQUE CORUSCANT quemadmodum scuta milites commovent. <et aliter: splendent.> 

[4.76] VOCANT HOSTEM provocant. 

[4.77] VER NACTAE SUDUM serenum post pluvias, ut "per sudum rutilare vident". <et aliter: 'sudum' est serenum subhumidum. proprie autem 'sudum' pars serena inter nubes, quasi semiudum.> CAMPOSQUE PATENTES aerem purum et liquidum, non nubibus clausum. et ita aer campus est apum, ut mare navium solum: ipse in quinto "subtrahiturque solum". 

[4.79] GLOMERANTUR IN ORBEM more bellantum. 

[4.80] NON DENSIOR AERE GRANDO in aliis enim bellis victi tantum pereunt, in certamine apum etiam victrices; nam dicturus est "animasque in vulnere ponunt". 

[4.81] TANTUM GLANDIS erit nominativus 'haec glans'. 

[4.83] INGENTES ANIMOS A. I. P. V. Statius "maior in exiguo regnabat corpore virtus", Homerus mikros men een demas, alla makhetes. 

[4.87] PULUERIS EXIGVI IACTV quia cum pulverem viderint, sperant tempestatem futuram, quae eis plurimum nocet. 

[4.88] <VERUM UBI DUCTORES ACIE REVOCAVERIS AMBOS legitur et 'ambo'. revocari autem apes vel lacte vel aqua mulsa, Plinius dicit.> 

[4.89] <DETERIOR QUI VISUS modo quare 'deterior', si ille servatur, qui malus est? solvitur: 'deterior' minus bonus, ut et "tristior et lacrimis oculos suffusa nitentes">. DETERIOR QUI VISUS 'peior' a malo dicitur, 'deterior' a meliore. PRODIGUS non mella conficiens, sed mella consumens. ideo autem regem solum praecipit occidendum, quia eo amisso suus dissipatur exercitus: nam "ut binae regum facies ita corpora plebis". 

[4.90] <DEDE NECI MELIOR VACVA SINE 'vacua' hic ad aemulum refertur, ut "sola domo maeret vacua", in qua maritus non erat.> 

[4.91] SQVALENTIBUS splendentibus: quod a squamis venit, ut "squamis auroque trilicem"; nam <si> a squalore <est>, sordidum significat, ut "squalentem barbam". 

[4.97] TERRAM SPVIT ORE V. aut in terram: aut re vera terram, propter pulverem. 

[4.99] PARIBUS LITA CORPORA GUTTIS similibus, id est aureis <guttis> habentes distincta corpora: nam 'lita' est inlita, distincta. <et aliter: ordo est 'ardentes auro corpora et paribus guttis lita'.> 

[4.100] POTIOR SUBOLES scilicet ad mella procreanda. CAELI TEMPORE CERTO et cum oriuntur pliades et cum occidunt, id est verno et autumno. <et aliter: ut "caeli menses et sidera serva" et "inde ubi quarta sitim caeli collegerit hora".> 

[4.101] DULCIA MELLA non est superfluum epitheton; nam ideo ait 'dulcia', quia sunt etiam amara, ut Corsicana, sicut in bucolicis diximus. 

[4.102] LIQVIDA defaecata, sine sordibus: non, quae fluunt; nam mala sunt. DURUM BACCHI D. S. apta mulso. bene autem ait 'durum saporem', quia maiores vina asperrima mellis dulcedine temperabant. 

[4.104] FRIGIDA TECTA melle vacua, inoperosa; contra "fervet opus". <econtra Terentius "nimirum hi homines frigent".> 

[4.105] INSTABILES ANIMOS suadentes inanem vagandi licentiam. 

[4.107] QUISQVAM subaudis 'militum': aut certe quisquam de exercitu. 

[4.108] (ALTUM IRE ITER A. C. A. V. S.) aut ludendo altum volare, aut in bella procedere. 

[4.109] CROCEIS FLORIBUS tam odoris optimi quam coloris: non enim dicit illic crocum solum esse debere. <CROCEIS H. F. H. ipse alibi "sertisque recentibus halant", id est olent.> 

[4.110] <ET CUSTOS FURUM hic 'custos' pro 'observator et prohibitor': aliter 'hortorum custos'.> FALCE SALIGNA facta de salice, quasi in simulacro ligneo. 

[4.111] HELLESPONTIACI S. T. P. non dicit Priapum illic esse debere, sed praecipit tales esse hortos, ut mereantur deum habere custodem. hic autem Priapus fuit de Lampsaco civitate Hellesponti, de qua pulsus est propter virilis membri magnitudinem. post in numerum deorum receptus, meruit esse numen hortorum. de hoc Horatius "nam fures dextra coercet obscenoque ruber porrectus ab inguine palus; ast inportunas volucres in vertice harundo terret fixa". dicitur autem praeesse hortis propter eorum fecunditatem: nam cum alia terra semel aliquid creet, horti numquam sine fructu sunt. <et aliter: quoniam in Lampsaco, civitate Hellesponti, nutritus est. hunc Liberi et Veneris volunt filium, hortis et vineis custodem.> 

[4.112] IPSE THYMUM diligens rusticus et cultor hortorum. <et aliter: legitur et 'tinos'. est autem laurus silvestris caerulea baca.> 

[4.115] INRIGET IMBRES id est aquas: Iuvenalis "in tenues plantas facili diffunditur haustu". <et aliter: 'irrigare' ergo duobus modis dicimus, ut "irriguo nihil est elutius horto" et "irriguumque bibant violaria fontem". IMBRES quomodo 'imbres inriget', cum terra aqua inrigetur? solvitur: bene dixit; inrigat enim qui mittit et cui mittit: alibi "at Venus Ascanio placidam per membra quietem inrigat".> 

[4.117] VELA TRAHAM ET T. F. A. P. illam allegoriam respicit, qua est usus in primo "ades et primi lege litoris oram", item "pelagoque volans da vela patenti". 

[4.118] PINGUES HORTOS fecundos. 

[4.119] BIFERIQUE ROSARIA PAESTI Paestum oppidum Calabriae est, in quo uno anno bis nascitur rosa. <et aliter: Paestum urbs Lucaniae. haec civitas Posidonia dicitur et est in agro Sallentino, colonia Tarentinorum.> 

[4.122] CRESCERET IN VENTREM CUCUMIS in curvaturam. ideo autem sic, quia 'per herbam'; nam rectus crescit, si pendeat. sane 'hic cucumis' 'huius cucumis' declinatur, sicut 'agilis', secundum idoneos: nam neoterici 'huius cucumeris' dixerunt, sicut 'pulvis pulveris'. SERA COMANTEM NARCISSUM sero flores habentem. 

[4.123] <AUT FLEXI 'flexi' pro 'flexibilis'. et 'vimen' pro caule positum.> 

[4.125] NAMQUE SUB OEBALIAE MEMINI M. T. A. Q. N. V. F. C. G. Oebalia ipsa est Laconica: unde de Castore et Polluce ait Statius "Oebalidae fratres". Galaesus vero fluvius est Calabriae, qui iuxta civitatem labitur Tarentinam, in qua se hortos optimos vidisse commemorat. Oebaliae autem turres ait, quas condiderant hi qui de Oebalia venerant: nam, ut etiam in tertio Aeneidis diximus, Lacones, diu bello attriti ab Atheniensibus et inopiam timentes virorum, praeceperunt ut virgines <eorum> cum quibuscumque concumberent: quo facto cum post victoriam iuvenes de incertis parentibus nati erubescerent originem suam—nam et Partheniatae appellabantur—, duce Phalanto, octavo ab Hercule, navigiis profecti, venerunt ad oppidum Calabriae, quod Taras Neptuni filius condiderat, et id auctum habitaverunt. <et aliter: Oebaliam arcem Tarentinam dicit a Lacedaemonio Oebalo, longe petito epitheto, quia Lacedaemonii duce Phalanto Tarentum condiderunt.> 

[4.127] CORYCIUM VIDISSE SENEM Cilica: Corycos enim civitas est Ciliciae, in qua antrum illud famosum est, paene ab omnibus celebratum. et per transitum tangit historiam memoratam a Suetonio. Pompeius enim victis piratis Cilicibus partim ibidem in Graecia, partim in Calabria agros dedit: unde Lucanus "an melius fient piratae, magne, coloni?" male autem quidam 'Corycium' proprium esse adserunt nomen, cum sit appellativum eius, qui more Corycio hortos excoluit: quod etiam Plinii testimonio conprobatur. VIDISSE SENEM ordo est 'memini vidisse'. dicimus autem et 'memini videre': Terentius "memini videre, quo aequior sum Pamphilo, si se illam in somnis". RELICTI deserti atque contempti; quis enim agrum non sperneret nulli rei aptum, non vitibus aut frumentis vel pascuis? <et aliter: 'Corycium' autem Cilica, a monte et civitate Ciliciae Coryco. alii Corycium non natione, sed peritia, quod haec gens studiose hortos colat. et sic dictum est, ut "Arcades ambo".> 

[4.129] <OPPORTUNA SEGES 'seges' pro 'terra'.> 

[4.130] RARUM HOLUS id est panctile. <RARUM pro praecipuo et summo.> 

[4.131] VESCUMQUE PAPAVER <'vescum' tria significat: minutum, edule, multum. et aliter:> quo vescimur: nam et aliud lethaeum, quo non utimur; nam "vescas salicum frondes" aliter dictum est. 

[4.132] REGUM AEQVABAT OPES ANIMIS bene 'animis', non potestate, quia regum more cibis non conparatis utebatur. 

[4.134] <CARPERE POMA 'carpere' pro 'carpebat', infinitum pro indicativo.> 

[4.135] FRIGORE SAXA RUMPERET unus enim est, ut diximus, effectus et caloris et frigoris. 

[4.136] GLACIE CURSUS F. A. mira varietas: nam supra ait "concrescunt subitae currenti in flumine crustae". 

[4.138] AESTATEM INCREPITANS SERAM tarde venientem, cum ille iam eius carperet fructus. 

[4.139] ERGO APIBUS FETIS IDEM ne sine causa hortos descripsisse videretur. <et aliter: 'fetis' non sic dixit quasi pariant, sed quasi studiose examinare parantibus.> 

[4.141] ILLI TILIAE ATQUE UBERRIMA PINUS 'illi uberrima' scilicet: nam per naturam et tiliae et pinus steriles esse dicuntur. <et aliter: subaudiendum 'abundare'. ipsius autem manu duplex fuit scriptura, 'pinus' et 'tinus'. UBERRIMA hic pro 'plurima': fructum enim tinus nullum fert, sed multa semina facit.> 

[4.144] SERAS maiores: quod nimiae difficultatis est. IN VERSUM in ordinem, ut "triplici pubes quam Dardana versu inpellunt". DISTULIT transtulit: nam mutavit praepositionem. <et aliter: in diversum locum tulit, quasi disposuit. et 'seras' hic vetulas et magnas: Sallustius in II. "serum bellum in angustiis fore" pro 'magnum'.> 

[4.145] <EDURAMQUE PIRUM 'e' praepositio adimit significationem et adicit: hic ergo 'eduram' nimium duram.> EDURAM nimium duram, validam. SPINOS IAM PRUNA FERENTES prunorum arbor spinus vocatur genere masculino; nam sentes has spinas dicimus. 

[4.147] SPATIIS INIQVIS angustis, ut "spatioque subit Sergestus iniquo". et dicit se carminis brevitate constrictum hortos plenius non posse describere. 

[4.148] ALIIS Gargilium Martialem significat. 

[4.149] NATURAS APIBUS QUAS IUPPITER I. ADDIDIT 'naturas' pro moribus posuit. 'addidit' autem aut dedit, aut re vera addidit: necesse enim est, eas etiam ante habuisse mores aliquos proprios. 

[4.150] PRO QUA MERCEDE ordo est 'expediam naturas apium, quae canoros C. s. c. a. s. D. r. c. p. s. antro: pro qua mercede', id est gratia vel labore, 'solae communes natos consortia tecta u. h.': nam, ut etiam Donatus dicit, tragicum est et ultra carmen georgicum, si accipiamus, 'pro qua mercede' exclamationem esse, ut sit, pro quanta hoc mercede fecerunt! scilicet ut Iovem alerent, quem Ops Saturni uxor Curetibus, Corybantibus et Idaeis Dactylis custodiendum dedit in monte Cretae Dictaeo, ne eum Saturnus consumeret, ut filios omnes solebat. quod ideo fingitur, quia Saturnus, ut diximus, temporum deus est, quae in se revolvuntur in aeternum. tunc itaque apes, aeris sonum secutae, Iovem melle aluisse dicuntur: pro qua re eis postea praestitit Iuppiter, ut haberent liberos sine ullo concubitu. 

[4.153] SOLAE COMMUNES NATOS C. T. V. H. Plato in libris, quos peri politeias scripsit, dicit amori rei publicae esse nihil praeponendum. omnes praeterea et uxores et liberos ita nos tamquam communes habere debere, ut caritas sit, non libido confusa, quod praeceptum nullum dicit praeter apes servare potuisse. 

[4.154] MAGNIS LEGIBUS <id est> aeternis, numquam mutabilibus. isdem enim legibus semper utuntur, nec eas, ut homines, saepe commutant. 

[4.155] NOVERE PENATES carissima habent, ut "hic inter flumina nota", id est cara. 

[4.157] IN MEDIUM QUAESITA REPONUNT quaesita et parta in commune conservant: ipse alibi "in medium quaerebant". 

[4.158] VICTV victui. <et aliter: id est victui, ut "venatu invigilant pueri".> FOEDERE PACTO ut vicissim in alvearibus vel in agris laborent. 

[4.160] NARCISSI LACRIMAM narcissi umorem. quod autem ait 'narcissi lacrimam', allusit ad fabulam, quia, ut diximus, de puero est conversus in florem. 

[4.161] PRIMA FAVIS PONUNT FUNDAMINA id est propolin collocant, duriorem ceram, quae ferro vix potest frangi: quam colligunt de gummi arborum <et> lapidibus rasis, unde paulo post dicit "saepe etiam duris errando in cotibus alas attrivere". TENACES CERAS mella retinentes. 

[4.162] ADULTOS E. F. educendo adultos faciunt. 

[4.165] CECIDIT CUSTODIA SORTI ex sorte, nam adverbium est: quod traxit a militia; legimus enim "partibus aequabat iustis aut sorte trahebat". 

[4.166] <INQUE VICEM 'vicem' divisit; nam ordo est 'invicemque'. et AQVAS hic pluvias.> 

[4.168] <IGNAVUM FUCOS PECUS A PRAESEPIBUS ARCENT fucus est similis apibus, (dictus) eo quo sit apibus nocens, quod cum ipse nihil gignat, aliena consumit. Plinius (in XI.) historiae naturalis quasi inperfectas apes dicit et habere aculeum negat. 'pecus' autem vetuste, quia omnia animalia pecora dicebant.> 

[4.169] <FERVIT OPUS iuxta declinationem saepe dictam 'fervo fervis fervit'. hinc est "fervere Leucaten". FRAGRANTIA id est redolentia: aut 'thymo fragrantia'.> 

[4.170] <AC VELUTI LENTIS C. F. M. 'fulmina properant' vetuste ait, ut Plautus "properant prandium", et Ennius "festinant diem". et aliter:> AC VELUTI LENTIS CYCLOPES F. M. C. P. comparatio ad festinationem pertinens solam. 

[4.171] <TAURINIS FOLLIBUS Plautus "quam folles taurini habent, cum liquescunt petrae, ferrum ubi fit".> 

[4.175] <IN NUMERUM id est in ordinem. VERSANTQUE TENACI FORCIPE FERRUM conpositum nomen ex formo et capiendum: formum enim veteres calidum dixerunt.> 

[4.177] CECROPIAS Athenienses, a rege Cecrope Atticae, ubi optima mella nascuntur. <et aliter: 'Cecropias' hic Atticas, quia Cecrops in Attica regnavit.> INNATUS insitus. URGET premit. 

[4.178] <(MUNERE) QUAMQUE SUO recte, ut labore suo quaerant, non aliena diripiant.> GRANDAEVIS OPPIDA CURAE sicut senes muros tuentur nec in bella prorumpunt. 

[4.179] DAEDALA TECTA ingeniosa, ut "daedala Circe". 

[4.182] CROCUMQUE RUBENTEM Sallustius in historiis ait "in qua crocum gignitur": genere neutro secundum artem usus est; hic poetice masculino, referens se ad puerum, qui in hunc florem dicitur esse conversus. 

[4.183] FERRUGINEOS HYACINTHOS ferruginei, id est nigri, coloris: <ipse enim dixerat "sunt et vaccinia nigra"; qui enim graece hyacinthus, latine vaccinium dicitur.> 

[4.187] CORPORA CURANT se reficiunt, ut "fessique et equos et corpora curant". sane 'curare corpus' si de hominibus dicamus, et cibo et lavacro intellegimus vel alterutro; si de apibus, tantum cibo accipimus. 

[4.188] <FIT SONITUS MUSSANTQUE ORAS 'mussant' hic murmurant: quae vox ponitur et in tacendi significatione, ut apud Ennium in XUII. "non possunt mussare boni, qui factam labore enixi militiam peperere", interdum et pro dubitare, ut "mussat rex ipse Latinus", "quos generos vocet". 'mussant' autem murmurant: Ennius in X. sic ait "aspectabat virtutem legionis sive spectans si mussaret dubitaretque denique causam pugnandi fieret aut duri labores".> 

[4.190] SOPOR SUUS ipsis aptus: <nam ideo 'suus', quia altum dormiunt pro natura mellis, ut ipse alibi "melle soporatam et medicatis frugibus offam". sed melius 'suus somnus' pro exiguitate corpusculi sui.> 

[4.192] AUT CREDUNT CAELO scilicet suos volatus. 

[4.193] AQVANTUR aquam hauriunt ex vicino. 

[4.195] INSTABILES fluctuantes. <(CUMBAE INSTABILES) FLUCTV IACTANTE id est iactante fluctu instabiles ne sint.> 

[4.198] CONCUBITV concubitui: nam 'indulgeo illi' dicimus. <et aliter: 'concubitu' dativus casus est, ut supra "victu invigilant". NEC CORPORA SEGNES IN VENEREM S. in libidinem non> resolvuntur: Persius "ille in Venerem putris". 

[4.199] NIXIBUS <EDUNT 'nixibus'> partubus, <a nitendo>: unde et 'enixa' dicimus. 

[4.200] <VERUM IPSAE E FOLIIS apes, ut Plinius ait, gallinarum more incubant et vermiculos creant. sed rectius videtur ut ne hoc quidem sciant, si concubitus nescierunt.> 

[4.201] <QUIRITES audaciter 'Quirites', cum proprie Romani sint.> 

[4.202] <REFIGUNT id est sufficiunt, ut suffectus dicitur magistratus.> REFIGUNT figunt. 

[4.204] SUB FASCE sub onere, ut "iniusto sub fasce viam dum carpit". 

[4.205] TANTUS AMOR FLORUM ET G. G. M. supra de equis "tantus amor laudum, tantae est victoria curae". 

[4.208] AT GENUS INMORTALE M. gens manet, scilicet per successionem: <ideo inmortale genus. et alibi: AT potest abundare coniunctio; est enim ordo: ergo ipsas quamvis angustus terminus aevi excipiat, genus inmortale manet.> 

[4.209] DOMUS familia, ut "da propriam Thymbraee domum". 

[4.211] MEDUS HYDASPES fluvius Mediae. de his autem gentibus dixit Sallustius "adeo illis ingenita est sanctitas regii nominis": quas <gentes> tamen apes dicit amore circa regem superare Vergilius. <MEDUS HYDASPES civitas Medorum. et aliter: apud omnes satis constat Hydaspen flumen Indiae esse, non Mediae; sed potest videri poeta Hydaspen Medum dixisse iure belli, quod Medi duce Alexandro vicerint Porum Indorum regem, et eum in suam redegerint potestatem. oritur autem Hydaspes ex Caucaso et miscetur Indo.> 

[4.212] OBSERVANT venerantur. alias 'observare' est callide advertere: Terentius "observes filium, quid agat, quid cum illo consilii captet". 

[4.214] DIRIPUERE IPSAE quae etiam ipsae <animas> colligendo melli inpendere consuerunt, ut "ultroque animam sub fasce dedere", <ipsae diripiunt eadem mella.> 

[4.216] STIPANTQUE FREQUENTES quasi quodam satellitio ambiunt. 

[4.217] SAEPE ATTOLLUNT UMERIS aetate scilicet fessum. 

[4.218] PULCHRAM MORTEM gloriosam, quippe quae pro rege suscipitur. traxit autem hoc de Celtiberorum more, qui, ut in Sallustio legimus, se regibus devovent et post eos vitam refutant. 

[4.219] <HIS QUIDAM SIGNIS ATQUE HAEC EXEMPLA SECUTI Pythagorae sectam versat, quam et stoici sequuntur. et quidam accusant, quod, cum sit Epicureus, alienam sectam usurpare videtur. sed ego puto simpliciter referri sententias philosophorum: neque enim statim Epicureus debet videri, si libertate poetica ait "illo Vergilium me tempore dulcis alebat Parthenope, studiis florentem ignobilis oti". HIS QUIDAM SIGNIS ATQUE HAEC EXEMPLA SECUTI E. A. P. D.> MENTIS locum hunc plenius est exsecutus in sexto, quem hoc loco breviter colligit, ut probet etiam apes partem habere divinitatis. namque omnia animalia ex quattuor elementis et divino spiritu constare manifestum est: trahunt enim a terra carnem, ab aqua umorem, ab aere anhelitum, ab igne fervorem, a divino spiritu ingenium. quod quia est in apibus, sicut etiam in hominibus, -namque metuunt, cupiunt, dolent gaudentque: quae probantur ex his quae faciunt; dimicant enim, colligunt flores, provident pluvias—fateamur necesse est, etiam apes partem habere divinitatis. ut autem hoc exemplis, id est rebus similibus, conprobaret, Lucretium secutus est, qui dicit ea, quae inter se probare non possumus, a similibus conprobanda: ventum namque docet esse corporalem, non quod eum tenere vel cernere possumus, sed quod eius similis atque aquae effectus est, quam corporalem esse manifestum est. 

[4.220] HAUSTUS AETHERIOS divinos spiritus. 

[4.221] DEUM NAMQUE IRE PER OMNES T. T. M. ipse in sexto "caelum ac terras" cetera "spiritus intus alit", Lucanus "Iuppiter est quodcumque vides, quodcumque moveris". 

[4.223] HINC PECUDES A. 'hinc', id est ex deo, ex divino spiritu, sumunt omnia, cum nasci coeperint, vitam: ceterum <corpus> ex quattuor elementis est, ut diximus. <et aliter: more suo pecudes et armenta divisit, ut alibi "quae cura boum, qui cultus habendo sit pecori".> 

[4.224] <VITAS id est animas.> 

[4.225] SCILICET HUC REDDI D. A. R. R. sine dubio etiam cuncta dissolvi et redire rursus in originem suam necesse est. <et aliter: 'huc' id est unde sumptae sunt animae. et 'omnia' pro 'omnes'.> 

[4.226] LOCUM MORTI id est perditioni: nihil enim est, quod perire funditus possit, cum sit to pan, id est omne, in quod redeunt universa resoluta. res autem haec, quae mors vocatur, non est mors, quippe quae nihil perire facit, sed resolutio: unde mire a plerisque interitus dicta est, quasi interveniens et mixtarum rerum conexionem resolvens: <Lucretius> "continuo hoc mors est illius, quod fuit ante". <et aliter: 'nec morti esse locum' pro 'nec mori'. 'sideris' quoque pro 'siderum'. et 'in numerum' id est in modum. et 'alto succedere caelo' ut ipsa sidera.> 

[4.228] <SIQVANDO SEDEM AUGUSTAM S. M. T. R. aliter 'sedem relines', aliter 'mella'. et utrum relines thesauros, an relines servata in thesauris?> SIQVANDO SEDEM AUGUSTAM id est alvearia. et proprie augustum est tectum augurio consecratum, abusive nobile, quasi maiestatis plenum. 

[4.229] THESAURIS repositionibus, ac si diceret 'apothecis'. SPARSUS pro 'spargens': participium est pro participio. 

[4.230] <ORE FAVE FUMOSQUE MANV quia odores malos oderunt: ideo 'prius haustu sparsus aquarum'. 'ore fave' cum religione ac silentio accede: in XUI. Ennius "hic insidiantes vigilant, partim requiescunt tecti gladiis sub scutis ore faventes". ponitur eadem vox et pro 'velle': apud eundem Ennium in XUI. "matronae moeros complent spectare faventes", id est volentes.> ORE FOVE ipsos haustus scilicet. et hoc dicit: spargendo aquam imitare pluviam, fumum etiam praefer: quibus rebus cum territae illae discesserint, inpune poteris mella colligere. alii 'ore fave' legunt, ut sit 'tace': etiam ipse in quinto "ore favete omnes"; Horatius "favete linguis". FUMOS SEQVACES quippe apium persecutores, ut "Maleaeque sequacibus undis". 

[4.231] BIS GRAVIDOS COGUNT FETUS gemina est fecunditas mellis. <et aliter: 'flores' emendatum fuit. et bene 'gravidos flores', quod ex his omnia generant.> DUO TEMPORA MESSIS id est fructus: Iuvenalis "veram deprendere messem si libet". 

[4.232] TAYGETE SIMUL OS T. O. H. PLEIAS Taygete una est de pliadibus septem. ut autem etiam supra diximus, bis mel praecipit colligendum, orientibus pliadibus, id est verno, item cum occidunt, autumnali scilicet tempore. 

[4.233] OCEANI AMNES Homeri est par' Okeanoio rhoaon. 'amnes' autem bene ait, quia in morem fluminis eius fluenta reditura prorumpunt. 

[4.234] AUT EADEM SIDUS F. V. PISCIS AQVOSI australem piscem significat, qui aquarii undam ore suscipit—unde etiam 'aquosi' addidit—: tunc enim hic piscis oritur, quo tempore <tendere in occasum pliades coeperunt: nam ideo ait 'fugiens'>. 

[4.235] TRISTIOR vel propter occasum, vel propter propinquantem iam hiemis asperitatem. 

[4.236] ILLIS IRA MODUM SUPRA EST excedunt modum: nam cum suo irascuntur interitu. 

[4.237] SPICULA CAECA brevia, quae possunt latere. 

[4.238] IN VULNERE PONUNT non suo, sed a se illato. et amphibolicos dictum est, ut "cum Turni iniuria Matrem admonuit", quam inferebat scilicet, non quam <patiebatur: Sallustius "iniuria validiorum", scilicet quam> inferebant validiores. 

[4.239] <SIN DURAM METUES HIEMEM PARCESQUE F. 'duram' gravem. 'parces' id est parces alimento illis futuro.> 

[4.240] RES MISERABERE FRACTAS id est afflictas. 

[4.241] SUFFIRE THYMO fumigare, ut exinde inimica illis animalia fugiant. CERASQUE RECIDERE INANES <dum sine melle sunt cerae>. sane hoc dicit: si nihil habuerint in alvearibus, vel te tollente vel exedentibus pravis animalibus, apibus minutatim incisam ceram ministra; stiliones vero et cetera thymi fumo ab eis repelle. 

[4.242] IGNOTUS ignobilis vel ex inproviso veniens. ADEDIT consumit. 

[4.243] LUCIFUGIS BLATTIS per noctem vagantibus. 

[4.244] INMUNISQUE S. <ALIENA AD PABULA F. bene dixit 'inmunis fucus'> a labore scilicet, ventri tantum indulgens. <et aliter: 'inmunis' otiosus, piger et qui munere non fungitur.> 

[4.245] <AUT ASPER CRABRO INPARIBUS SE INMISCVIT ARMIS quia validiores sunt, quam [4.sint] apes. et aliter:> INPARIBUS ARMIS inaequali consilio; nam quod apes laborant, iste consumit: alibi "et quaerere conscius arma", id est consilium. 

[4.247] FORIBUS SUSPENDIT ARANEA CASSES Vergilius quidem confundit; tamen sciendum, maiores animal ipsum masculino genere appellasse 'hic araneus', retia vero quae faciunt, feminino. ideo autem ait 'Minervae invisa', quod ab ea in hoc animal puella Lydia commutata est, cum deam lanificio provocasset inferior. <et aliter: invisam Minervae ex illa fabula dixit, quia videtur aranea, quondam virgo, Minervam lanificii subtilitate provocasse: a qua victa conversa est in hoc genus animalis, quod aranea texit.> 

[4.250] <HORREA spatia alveariorum.> 

[4.252] VITA TULIT <id est> vitae longitudo, morborum creatrix: sic in bucolicis "o Lycida, vivi pervenimus". <et aliter: longa parenthesis usque ad illum versum 'hic iam galbaneos suadebo incendere odores'.> 

[4.254] ALIUS COLOR id est pallidus, quia dixit supra "ardentes auro et paribus lita corpora guttis". 

[4.256] FUNERA DUCUNT cum exequiali scilicet pompa. et 'ducere' proprie funerum est: Persius "Nerio iam tertia ducitur uxor". 

[4.257] PEDIBUS CONEXAE hinc multi apes dictas volunt, quod se pedibus invicem tenent: licet crebrior sit illa opinio, quod sine pedibus primo esse dicuntur, ut "trunca pedum primo". 

[4.258] <AUT INTUS CLAUSIS ut in luctu homines solent.> 

[4.260] TRACTIM sine intermissione, iugiter. 

[4.261] FRIGIDUS UT QUONDAM S. I. A. tres conparationes singulis impletae versiculis de Homero translatae sunt, quas ille binis versibus posuit. 

[4.264] HIC IAM id est cum huc processerit morbus, galbanus incendenda est, non, ut supra, thymus; mel etiam in alvearia, medicatum tamen, inferendum, non, ut supra, cerae inanes. 

[4.265] <INFERRE CANALIBUS ULTRO Varro divinarum libro VI. "canales eas dispescit †templa" feminino genere canales dixit.> 

[4.267] GALLAE SAPOREM multi pilas cyparissi accipiunt. 

[4.271] EST ETIAM FLOS IN PRATIS plene hanc herbam, ut etiam supra arborem felicis mali, exsequitur: nam dicit ubi creetur, qualis sit, quid possit. 

[4.273] <INGENTEM TOLLIT DE CAESPITE SILVAM 'de caespite' non de terra, sed de radice.> 

[4.274] AUREUS IPSE flos scilicet. 

[4.275] VIOLAE SUBLUCET PURPURA NIGRAE mire ait 'sublucet', ut ostendat purpurei coloris folia quodam virore esse perfusa. 

[4.277] TONSIS IN VALLIBUS non silvosis, unde contra est "intonsi montes". 

[4.278] PROPE FLUMINA MELLAE Mella fluvius Galliae est, iuxta quem haec herba plurima nascitur; unde et amella dicitur, sicut etiam populi habitantes iuxta Lemannum fluvium Alemanni dicuntur: Lucanus "deseruere cavo tentoria fixa Lemanno". <et aliter: Mella amnis in Gallia cisalpina, vicinus Brixiae, oritur ex monte Brenno.> 

[4.281] SED SIQUEM PROLES SUBITO DEFECERIT OMNIS miro usus est ordine; nam primo ait quemadmodum animalia apibus inimica pellenda sint, deinde quibus medicaminibus morbo possint carere; nunc dicit penitus amissae qua possint ratione reparari. 

[4.283] ARCADII MAGISTRI Aristaei. <MAGISTRI Aristaeum dicit, Apollinis et Cyrenes filium, qui primus invenit, quemadmodum apes possint reparari.> 

[4.284] CAESIS IVUENCIS verberibus occisis. bono autem sermone usus est: nam 'caedi' interdum occidi, interdum verberari significat. 

[4.285] INSINCERUS CRVOR vitiatus, corruptus: nam ideo verberantur, ut ex putrefacto cruore vermes creentur, unde apes sunt. <TULERIT pro 'genuerit', ut alibi "si duo praeterea tales Idaea tulisset terra viros".> 

[4.286] ALTIUS OMNEM EXPEDIAM P. R. A. O. F. contra in Aeneide "sed summa sequar fastigia rerum". sane sciendum, Plinium dicere de bubus apes, de equis crabrones, de mulis fucos, de asinis vespas creari. 

[4.287] PELLAEI CANOPI Canopus civitas est iuxta Alexandriam, quam Alexander condidit instar chlamydis suae: qui fuit de civitate Macedoniae, quae Pella nominatur. Canopus autem dicta est quasi Canobus, a Canobo Menelai gubernatore illic sepulto. <et aliter: 'Pellaei Canopi' ideo dixit, quoniam Macedones Alexandriam condiderunt; est autem Macedoniae civitas Pella, patria Alexandri, a quo dicta Alexandria est. a qua urbe XII. milia passuum distans vicus est Canopus, a Canobo, Menelai gubernatore, ita appellatus. longo autem epitheto 'Pellaei Canopi' sic usus est, ut alibi "Tyrios et Agenoris urbem" et "Assaraci domum", Romam.> 

[4.289] FASELIS brevibus naviculis, quibus utuntur cum stagnaverit Nilus. 

[4.291] NIGRA FECUNDAT H. novum enim semper limum trahit, qui efficit fecunditatem: unde et Nilus dictus est quasi nean ilun trahens; nam antea Nilus latine Melo dicebatur. 

[4.293] <(USQUE COLORATIS AMNIS) DEVEXUS AB INDIS Terentius "ex Aethiopia usque [4.in] haec est", Sallustius item "quem trans stagnum omnis usque ad flumen". hic ergo 'usque' e loco est, non in locum, ut ipse "Italiam longe prospexit ab usque Pachyno".> 

[4.294] IACIT SALUTEM <'iacit' pro 'habet'. et> ponit apium reparandarum salutem: Cicero "iacta sunt fundamenta defensionis meae". 

[4.295] IPSOS CONTRACTUS A. V. ad sustinendum tantum et coartandum bovis cadaver. 

[4.296] ANGUSTIQUE IMBRICE TECTI licet et 'hic imbrex' lectum sit, melius tamen secundum Plautum 'haec imbrex' dicimus, namque ait "fregisti imbrices meas, dum te dignam sectaris simiam". 

[4.298] <QUATTVOR A VENTIS 'quattuor' eos accipiendum, quos Homerus notavit: Eurum, Zephyrum, Boream, Notum. omnes autem venti praeter enchorios, id est regionales, sunt duodecim: Subsolanus, Eurus, Phoenix, Notus, Libonotus, Zephyrus, Argestes, Thrascias, Aparctias, Boreas, Circius, [4.Zephyrus.]> OBLIQVA LUCE FENESTRAS quae ex obliquo lumen infundunt, ut in horreis videmus. 

[4.301] MULTA RELUCTANTI <pro> 'multum': nomen est pro adverbio. 

[4.303] RAMEA FRAGMENTA fracta de ramis, id est ramorum fragmina. dicimus autem et 'hic ramus' et 'hoc ramale': Persius "ut ramale vetus". <et aliter: id est posteaquam subiecerunt ramea fragmenta.> CASIASQUE RECENTES statim carptas. 

[4.305] <ZEPHYRIS (PRIMUM IMPELLENTIBUS UNDAS) vult hoc sub occasum hiemis fieri.> 

[4.308] TENERIS TEPEFACTUS IN OSSIBUS UMOR utpote bimi vituli, in quo plurimum ferventis est sanguinis. 

[4.309] MODIS ANIMALIA MIRIS et quod ex cadavere nascuntur animalia, et quod apes ex vermibus procreantur. 

[4.310] TRUNCA PEDUM P. id est sine pedibus. et bene addidit 'primo': nam postea tam pennas quam pedes accipiunt. 

[4.311] PENNIS MISCENTUR inter se pennarum levitate conveniunt. 

[4.314] <PRIMA LEVES INEUNT 'leves' nunc ad armaturam.> 

[4.315] EXTUDIT studiose repperit. 

[4.316] INGRESSUS exordium. <HOMINUM> EXPERIENTIA <CEPIT 'experientia'> nullo docente ars per usum reperta. <et aliter: id est unde sagacitas hominum hos ingressus cepit?> 

[4.317] PASTOR ARISTAEUS Aristaeus filius fuit Apollinis et Cyrenes, filiae Penei, fluminis Thessaliae. qui cum Eurydicen nympham, uxorem Orphei, vitiare voluisset, et illa fugiens a serpente fuisset occisa, nympharum iracundia cunctis <apibus et> animalibus perditis matris imploravit auxilium. <PENEIA TEMPE quia per ea Peneus fluit.> 

[4.319] EXTREMI AMNIS <'extremi' dixit> id est summi, unde nascitur. <et> sic dicimus 'pro supreme Iuppiter', <id est summe. et aliter: extremum caput sic dixit, ut "tu sanguinis ultimus auctor", id est primus>. 

[4.321] MATER CYRENE MATER invidiosum est nomine parentes vocare, unde est paulo post "et te crudelem nomine dicit": sic in duodecimo in desperatione ait "ruitque inplorans nomine Turnum". GURGITIS HUIUS id est Penei fluminis. 

[4.324] INVISUM FATIS GENVISTI si natus ex diis, invisus est fatis: sic in primo Aeneidis "nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem", item "quis te, nate dea, per tanta pericula casus insequitur?" 

[4.326] VITAE MORTALIS HONOREM bene arare, bene pascere, apes etiam habere: nam in ingenti honore fuit rusticitas: alibi "non ullus aratro dignus honos". 

[4.327] CUSTODIA SOLLERS diligens et perita industria. 

[4.328] TE MATRE RELINQVO ac si diceret: sub ea perdo usum laboris, sub qua augere debueram. <et aliter: 'relinquo' pro 'amitto'.> 

[4.329] FELICES fertiles. 

[4.330] FER infer. INTERFICE MESSES secundum Pythagoram, qui animam habere dicit cuncta crescentia: unde alibi "aret ager vitio moriens". 

[4.332] TAEDIA LAUDIS taedium est angor mentis et animi, non corporis valetudo. 

[4.333] SONITUM THALAMO S. F. A. S. cur non etiam vocem audivit? scilicet quia in ima fluminis parte erat, lanificiis occupata. 

[4.334] MILESIA VELLERA pretiosa: Cicero "nam quid a Milesiis lanae publice abstulerit?" 

[4.335] HYALI SATURO F. C. <'hyali' pro> hyalino, vitreo, viridi, nymphis apto. 'saturo' autem largo, abundanti: aut certe Tarentino, a Satureio oppido: iuxta Tarentum enim sunt baphia, in quibus tinguitur lana. <et aliter: id est vitreo colore. et 'saturo' ebrio, ac per hoc, presso colore, ut in consuetudine dicimus. ('fucata') meracius tincta, quae pingius lucent. alibi 'Saturo' Tarentino, quia ibi ager Saturus sit, dicitur: ipse alibi "et Saturi petito longinqua Tarenti". sed non placet, ut aquatiles lanificae Tarentinam purpuram carpant.> 

[4.336] DRYMOQUE XANTHOQUE hae sunt, ut multi volunt, de quibus ait Iuno "sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae"; sed magis poetice conficta nomina accipiamus. sane mira varietate usus est: nam ne continuatio nominum posset creare fastidium, in aliis habitum, in aliis commemorat virginitatem, in aliis pulchritudinem. 

[4.341] PICTIS INCINCTAE PELLIBUS A. nebridas habentes. sed hic venatricum est habitus, quem ideo nymphis dat, quia multas eas legimus ex venatricibus factas, ut "et tandem positis velox Arethusa sagittis". notanda autem figura honestissima, facta ex repetitione sermonis, ut 'Oceanitides ambae', 'ambae auro', 'incinctae ambae'. 

[4.343] <ET TANDEM POSITIS VELOX ARETHUSA S. id est tandem virginitate deposita.> 

[4.344] CURAM INANEM definitio est amoris. 

[4.345] VULCANI MARTISQUE secundum Donatum hic distinguendum est, ut 'dolos' ad Vulcanum, 'furta dulcia', id est adulterium, referamus ad Martem: scimus enim quod Sole indicante Mars cum Venere <deprehensus est et> per artem Vulcani est religatus catenis. 

[4.346] AQUE CHAO et a Chao narrabat crebros amores deorum. 

[4.349] <VITREISQUE SEDILIBUS ergo vellera similia esse debent, ubi perlucidus et caeruleus est color.> 

[4.351] SUMMA PLACIDUM C. E. V. mire veritatem per transitum tetigit; namque Arethusae fons dulcia fluenta inter medios habet fluctus. 

[4.353] CYRENE SOROR propter similitudinem potestatis ait 'soror': nam Cyrene Thessaliae, Arethusa vero de Elide. TUA MAXIMA CURA quem plurimum diligis. 

[4.354] PENEI GENITORIS AD UNDAM aut tui: aut honoris est, ut "Thybri pater". 

[4.356] NOVA FORMIDINE magna ut "Pollio et ipse facit nova carmina". 

[4.357] FAS ILLI LIMINA D. T. utroque enim parente deo nascebatur: <ideo 'fas tangere' ait.> 

[4.362] <GENITRICIS ET HUMIDA REGNA aequora. 'genitricis' matris.> 

[4.363] SPELUNCISQUE LACUS CLAUSOS L. S. I. 'mirans' per omnia subaudimus. lacus autem dicit fontium et fluviorum receptacula. haec autem non sunt per poeticam licentiam dicta, sed ex Aegyptiis tracta sunt sacris: <nam certis diebus, in sacris> Nili, pueri de sacris parentibus nati a sacerdotibus nymphis dabantur. qui cum adolevissent, redditi narrabant lucos esse sub terris et inmensam aquam omnia continentem, ex qua cuncta procreantur: unde est illud secundum Thaleta "Oceanumque patrem rerum". 

[4.366] PHASINQUE fluvius Colchidis. LYCUM fluvius Asiae. <et aliter: 'diversa locis' pro 'diversis locis'. Phasis amnis in Colchide, Lycus in Syria, Enipeus in Thessalia. 'saxosusque sonans' non ut duo intellegendum, saxosus et sonans, sed ob saxa sonans. Hypanis autem Scythiae, Caicus Mysiae, Eridanus Galliae cisalpinae, qui et Padus dicitur.> 

[4.367] ENIPEUS Thessaliae fluvius. Tiberis et Anio Italiae sunt fluvii. 

[4.369] SAXOSUMQUE SONANS HYPANIS Ponti fluvius. et 'saxosum' legendum, non 'saxosus', ne sint duo epitheta: quod apud Latinos vitiosum est. MYSUSQUE CAICUS qui per Mysiam labitur. 

[4.371] ERIDANUS fluvius Italiae, qui et Padus vocatur. 

[4.372] PURPUREUM autem nigrum ex altitudine accipimus: nam Padus non in rubrum mare, sed iuxta Ravennam in Adriaticum cadit. et 'purpureum' graecum est epitheton: Homerus eis hala porphuroessan: unde apparet Victorinum hoc loco errasse, qui 'purpureum mare' rubrum esse dixit, quod est iuxta Indiam. <'purpureum' altum et per hoc nigrum, tropice. legitur et 'influit'.> 

[4.374] FLETUS INANES his enim movebatur rebus, quarum erat facilis reparatio; <ideo 'inanes' dixit. et aliter: 'inanes' pro levibus et quibus succurri posset>. 

[4.375] DANT ORDINE FONTES rite, secundum morem epularum. 

[4.376] MANTELIA quibus manus tergunt. <TONSISQUE FERUNT MANTELIA huius singulare 'mantelum': Plautus in Captivis "nec his sycophantiis nec fucis ullum mantelum obviam est". Lucilius autem mantela dicit mappas: "mantela merumque".> 

[4.377] PLENA REPONUNT POCULA iterant <vel> saepe offerunt. 

[4.378] PANCHAEIS ADOLESCUNT I. A. id est ture, Arabicis odoribus. 'adolescunt' autem pro 'incenduntur' kat' euphemismon ponitur. <et aliter: hic vim habet frequentationis. et 'Panchaeis adolescunt' id est Panchaeis odoribus incenduntur arae.> 

[4.379] MAEONII BACCHI Lydii vini. CARCHESIA autem poculorum sunt genera. <ET MATER CAPE MAEONII CARCHESIA B. ideo ponitur ('carchesia) Bacchi', quia Baccho, id est vino, impleri solent. ceterum nymphis libari vino pontifices negant. et sane mox ita dictum evidenter apparuit, cum ait 'ter liquido ardentem perfudit nectare Vestam'. 'Maeonii' Lydii. quae nunc Lydia, olim Maeonia vocabatur. in hac regione mons est Tmolus, ferax boni vini. LIBEMUS sacrificemus. SORORES aut inter se, aut suas. et Oceanum patrem rerum secundum physicos dixit, qui aiunt omnium rerum elementum aquam esse: in quibus Thales primus. CENTUM QUAE SILVAS CENTUM QUAE FLUMINA SERVANT pro 'incolunt et obtinent', ut ipse alibi "servantem ripas alta non vidit in herba".> 

[4.380] OCEANO LIBEMUS AIT quasi nympha Oceano sacrificat. 

[4.381] OCEANUMQUE PATREM secundum Thaleta, ut diximus supra. 

[4.382] CENTUM QUAE SILVAS C. Q. F. S. aut ducentas esse dicit, aut finitus est pro infinito. 

[4.383] PERFUDIT NECTARE VESTAM id est in ignem vinum purissimum fudit: post quod quia magis flamma convaluit, bonum omen ostendit. <et aliter: ('Vestam') pro igni. et vide superius (eum) de aqua sensisse, non de vino.> 

[4.386] <EST IN CARPATHIO NEPTUNI GURGITE VATES 'Carpathio' Aegyptio: Carpathos enim insula est Aegypti, vel, ut Pompeius dicit, insula Rhodiorum. alii sic: Carpathium mare inter Rhodum et Alexandriam, quod †obesse dicitur a Carpatho insula, ut Lucilius "Carpathium mare transvectus cenabis Rhodi". et aliter:> EST IN CARPATHIO NEPTUNI G. V. C. P. Carpathos insula est contra Aegyptum, a qua vicinum pelagus Carpathium appellatum est. hic aliquando regnavit Proteus, relicta Pallene, civitate Thessaliae, ad quam tamen reversus est postea: quod ostendit hoc loco, dicens "patriamque revisit Pallenen". 

[4.387] MAGNUM QUI PISCIBUS AEQVOR <ET IUNCTO BIPEDUM CURRV METITUR E.> equi enim marini prima parte equi sunt, postrema resolvuntur in pisces. <et aliter: eosdem et pisces et equos dicit.> 

[4.390] <PALLENEN hoc ideo dixit, quia Proteus, antequam in Aegyptum commigraret, Thraciae fuit incola, ubi habuit uxorem Toronen, filios Telegonum et Polygonum. qui cum advenas luctari secum adigerent et excruciarent, ad postremum victi et interempti ab Hercule animum patris perculerunt. quapropter cum taedio praesentium rerum vellet solum vertere, Neptunus illic subter mare specum fecit, per quam in Aegyptum commeasse dicitur. Pallene autem est chersonesus in Thracia, cuius in faucibus Torone est oppidum, ab uxore Protei cognominatum. Emathiae, id est Macedoniae, propterea meminit hoc loco, quia contermina est Thraciae. alii sic: Pallene insula secundum Thermodontem, dicta a Pallene, Sithonis filia: quae nunc Chersonesus vocatur. hanc Proteus quondam, propter Busiridis crudelitatem relicta Aegypto, petiit.> 

[4.391] <GRANDAEVUS NEREUS Nereus Ponti et Terrae filius, deus maris. huius et Doridos filiae Nereides.> 

[4.392] QUAE SINT QUAE FUERINT Q. M. V. T. Homerus hos ede ta t' eonta ta t' essomena pro t' eonta. 

[4.393] ITA NEPTUNO VISUM EST ubi deest ratio, sic loquitur: nam ita et in tertio dixit "visum superis", cum praemisisset "inmeritam". 

[4.394] ARMENTA ET TURPES PHOCAS magnas, ut "cui turpe caput". phocae sunt boves marini. <et aliter: hic truces, ut "cui turpe caput", vel potius enormes.> 

[4.396] EXPEDIAT MORBI C. E. Q. S. duo enim ista requiruntur in oraculis, causa mali et remedium. 

[4.397] SINE VI NON ULLA D. P. ne eum speraret posse precibus flecti. <PRAECEPTA responsa.> 

[4.399] DOLI CIRCUM HAEC DEMUM F. I. circa vincula novissime eius desinent doli, id est formarum varietas: cuius figmenti physicam volunt esse rationem, quia habet homo in se libidinem, stultitiam, ferocitatem, dolum. quae dum in eo vigent, pars illa quae vicina est divinitati, id est prudentia, non apparet: quae tunc potest suas vires tenere, cum fuerint illa religata, id est cum quis caruerit omnibus vitiis. unde sacerdotem hunc dicit tunc posse vaticinari et suscipere divinitatem, cum religata in eo fuerit <ignea> cupiditas, silvestris asperitas, lapsus animi, aquarum mobilitati similis. <FRANGENTUR INANES secundum haec, id est cum se victum viderit. et 'inanes doli' non quia inanes sunt, sed inanes eos facies, si adhibueris vim.> 

[4.400] MEDIOS CUM SOL ACCENDERIT AESTUS fere enim numina tunc videntur: Lucanus "medio cum Phoebus in axe est aut caelum nox atra tenet, tunc ipse sacerdos accessum dominumque timet deprendere luci". 

[4.401] <CUM SITIUNT HERBAE quando siccantur.> 

[4.402] IN SECRETA SENIS D. fere omnes dii marini senes sunt: albent enim eorum capita spumis aquarum. 

[4.403] <SE RECIPIT Proteum dicit.> 

[4.405] <TUM VARIAE INLUDENT SPECIES id est facies.> 

[4.406] ATRA TIGRIS id est saeva. 

[4.411] TANTO NATE MAGIS alii legunt 'tam tu nate magis'. 

[4.414] LIQVIDUM AMBROSIAE D. O. unxit eum, quo posset esse videndi numinis capax <et habere licentiam>. 

[4.415] <CORPUS PERDUXIT prius 'unxit'.> 

[4.417] HABILIS vegetabilis. SPECUS INGENS in singulari numero 'hoc specus', in plurali 'hi specus' dicimus. 

[4.418] <EXESI vacui.> 

[4.420] DEPRENSIS periclitantibus. <et aliter 'olim' pro 'aliquando'. et 'deprensis' verbum proprie nauticum, cum tempestate occupantur: sic alibi "Argolicove mari deprensus".> 

[4.421] TEGIT tegere consuevit: nam tunc illic non erat. OBICE obiectione. et melius 'hic obex', quam 'haec obex' dicimus. 

[4.422] <HIC IVUENEM Aristaeum.> AVERSUM LUMINE paululum obliquum a lumine. et sciendum, Proteum temporalem suscipere divinitatem; alioquin potuit etiam Aristaeum cum Cyrene scire latitantem. 

[4.424] IAM RAPIDUS hic distinguendum propter duo epitheta. SIRIUS autem stella est in ore canis, per quam nimios aestus accipimus. SITIENTES INDOS populos subsolanos. <et aliter: 'Sirius' stella in ore canis. hac oriente maximi calores et ex his graves morbi: ideoque Romae omnibus annis sacrum canarium fit per publicos sacerdotes. 'medium' autem 'orbem' ideo dixit, quoniam in medio mundo terra est et in hac omnis aqua, quam sidera in alimentum trahunt, maxime meridiano tempore, quo ardentissimus sol est. et 'hauserat' hic pro 'tenuerat'; ut ibi "simul hausit dextera". alii sic: ordo 'torrens Indos Sirius ardebat'; Sirius enim a poetis et pro sole ponitur: ab aliquo eorum canicula intellegitur. 'ardebat caelo' siccabat. 'hauserat' invaserat.> 

[4.426] CAVA FLUMINA alta: Lucanus "deseruere cavo tentoria fixa Lemanno". 

[4.433] <VESPER non vesper, sed pastores tempore eius admoniti.> 

[4.436] <CUIUS ARISTAEO QUONIAM 'quoniam' pro postquam: Pacuvius "quoniam ille interiit, imperium Calefo transmissum est".> 

[4.437] VIX DEFESSA S. P. C. M. aviditatem exprimit tenere cupientis, unde eum contra matris praeceptum cito in Proteum fecisse impetum dicit: per quod incontinentes animos hominum docet poeta. 

[4.442] <FALLACIA VICTUS legitur et 'pellacia', id est fraus, ut "pellacis Vlixi", et Lucretius "subdola cum ridet penitus pellacia ponti".> 

[4.443] HOMINIS ORE humana scilicet voce. 

[4.444] NAM QUIS TE IVUENUM C. id est 'quisnam'. hodie enim 'nam' particula postponitur, antea praeponebatur: Terentius in Phormione "nam quae est haec anus, a fratre agressa meo?" <et aliter: ordo 'quisnam'. 'confidentissime' pro audacissime: confidentiam enim veteres pro inpudenti audacia dicebant, ut Terentius "o ingentem confidentiam".> 

[4.446] PROTEV vocativus graecus <est>, ut 'Orpheu'. FALLERE CUIQVAM alii 'quicquam' legunt. hoc autem dicit: cum omnia noveris, desine adventus mei causam velle cognoscere. 

[4.447] DEUM PRAECEPTA propter matrem †hoc nomen. 

[4.449] <VI DENIQUE MULTA hoc loco suscipit numen.> 

[4.451] GRAVITER FRENDENS cum ingenti tumultu; <grandem sonitum dentibus reddens. et aliter: ('fatis') hoc est ad fata proferenda>. 

[4.452] NON TE NULLIUS id est non humilis, magni. <bene dixit 'non te nullius': haec enim numina non humiles sunt, sed magni. et significat Tisiphonen, id est mortis ultricem: nam ideo Tisiphone dicta est, quasi [4.ulturae] mortis ultio, quae dicitur graece tisis phonou. et aliter: Asper 'non nullius', inquit, id est non levis numinis; significat autem nympharum (iram), non, ut quidam volunt, Orphei manium.> 

[4.453] <MAGNA LUIS id est magnum scelus. et aliter:> MAGNA LUIS COMMISSA TIBI id est magnorum scelerum est ista persolutio. et alii ita distingunt, ut sit 'a te commissa'; alii 'tibi has miserabilis Orpheus'. non humile autem numen dicit Tisiphonen, id est mortis ultricem: nam ideo Tisiphone dicta est, quasi cui cura est tisis phonou, id est mortis ultio. 

[4.454] HAUDQVAQVAM OB MERITUM P. id est non tales quales mereris: nam eius uxoris causa mortis fuisti. inferret autem digna supplicia, nisi fata prohiberent: quibus faventibus ira numinum minora infert, licet maiora non possit. 

[4.457] MORITURA PUELLA merito non vidit, quippe moritura, <serpentem>. 

[4.458] SERVANTEM RIPAS tenentem, ut "tantas servabat filia sedes". <et aliter: 'servantem' hic obtinentem.> 

[4.459] AT CHORUS AEQVALIS DRYADUM ergo et Eurydice dryas. et bono conpendio eius praetermisit interitum. SUPREMOS MONTES <hic 'supremos' longe positos implerunt. et 'supremos montes' bene dixit> summos, ut "pro supreme Iuppiter". Rhodope mons Thraciae, sicut Pangaea. 

[4.461] RHESI MAVORTIA TELLUS quam postea Rhesus tenuit. et est prolepsis ex persona poetae: quo enim tempore Orpheus fuit, Rhesus necdum regnabat in Thracia. <et aliter: 'Pangaea' Thraciae montes. Rhesus dux Thracum. et est prolepsis, quia Orpheus Rheso antiquior est. idcirco autem Thracia 'Mavortia tellus' dicitur, quia in divisione terrae Marti cessit.> 

[4.462] <ATQUE GETAE Gothi.> HEBRUS fluvius Thraciae gelidissimus. ACTIAS ORITHYIA Atheniensis nympha, quam Boreas in suum matrimonium rapuit. <et aliter: 'Orithyia', Erechthei et Praxitheae filia, ab Aquilone in Thraciam rapta, Zetum et Calain filios edidit. 'Actias' autem ideo dicta, quod Atheniensis fuit. quidam volunt Attiken primo vocitatam Aktiken, quia sit litoralis.> 

[4.463] CAVA TESTUDINE periphrasis citharae, cuius usus repertus est hoc modo: cum regrediens Nilus in suos meatus varia in terris reliquisset animalia, relicta etiam testudo est. quae cum putrefacta esset et nervi eius remansissent extenti intra corium, percussa a Mercurio sonitum dedit. ex cuius imitatione cithara est composita. AEGRUM AMOREM maestum, deceptum. 

[4.464] SOLO IN LITORE deserto, in quo sine uxore morabatur. 

[4.466] TAENARIAS ETIAM FAUCES Taenarus Laconicae promuntorium est circa finem Maleae, ubi inferorum dicitur esse descensus. <et aliter: in Taenaro enim, promuntorio Laconicae, demonstratur alta quaedam vorago, per quam emersisse Hercules ab inferis dicitur, cum duceret Cerberum.> 

[4.468] MANESQUE ADIIT REGEMQ. T. haec omnia ad laudem pertinent citharae, qua fretus ista superavit. 

[4.469] NESCIAQUE HUMANIS P. M. C. ad exitum futurae rei respexit, non ad principium: nam primo meruit Eurydicen. 

[4.470] EREBI DE SEDIBUS IMIS de interioribus tenebris inferorum. 

[4.478] <(COCYTI) Cocytus fluvius inferorum. et aliter: Cocytus amnis apud inferos, ex Styge profluens, apo tou kokuein, quod est gemere et flere.> 

[4.479] <STYX palus apud inferos.> 

[4.481] INPLEXAE involutae, inplicitae, empeplegmenai. 

[4.482] <EUMENIDES TENVITQUE id est tacuit.> 

[4.483] VENTO ROTA CONSTITIT deest 'cum'. et hoc dicit: cum vento suo rota constitit, id est cum causa volubilitatis quievit. <et aliter: 'vento' pro adventu significat, ut sit septimus casus: aut 'ventu' verbum gerundi est—nam intellegi debet adventu—: fit enim gerundi sic 'ventum ventu': ipse alibi "et pacem Troiano ab rege petendum". quidam sic: 'vento' audiendum 'consistente', ut est illud "cum placidum ventis staret mare".> 

[4.487] INCAUTUM AMANTEM epitheton amantis est. 

[4.488] IGNOSCENDA QUIDEM S. S. I. M. participium sine verbi origine: non enim facit 'ignoscor', sicut nec 'triumphor', 'regnor'. <et aliter: 'ignoscenda' participium passivum sine substantia verbi: Terentius "culpam conmeritam non ego, sed ea quae sit ignoscenda".> 

[4.489] EURYDICENQUE SUAM IAM alii legunt 'iam luce sub ipsa'. 

[4.490] VICTUSQUE ANIMI sic hoc dixit, ut "o praestans animi iuvenis". RESPEXIT id est commisit in legem <sibi datam>. 

[4.492] TERQUE FRAGOR AUDITUS AVERNI quasi exultarent umbrae reditu Eurydices: Lucanus in Orpheo dicit factum strepitum redeunte Eurydice ob hoc, quia "gaudent a luce relictam Eurydicen, iterum sperantes Orphea manes". 

[4.494] ITERUM CRUDELIA RETRO FATA VOCANT Ovidius "bis rapitur vixitque <tibi> semel". 

[4.495] NATANTIA LUMINA in mortem reducta. 

[4.497] INVALIDAS PALMAS in umbrae tenuitatem redactas. HEV NON TUA quia supra dixit "Eurydicenque suam iam". 

[4.499] FUGIT DIVERSA <id est> per diversa. 

[4.501] PRAETEREA postea, ut "et quisquam numen Iunonis adoret praeterea?" <et aliter: 'praeterea' ultra.> 

[4.502] AMPLIUS OBIECTAM P. T. P. mysticum est: dicitur enim bis eandem umbram evocari non licere. 

[4.506] EX ORDINE sine intermissione. 

[4.507] DESERTI asperi, inculti. Strymon autem fluvius est Thraciae, circa quem ad extinguendum amoris morabatur calorem. <et aliter: (AERIA) quae sit vicina astris. Strymon autem amnis est finiens Thraciam, sed hic pro Hebro positus.> 

[4.508] HAEC talia qualia ipse commemorat. 

[4.510] PHILOMELA pro quavis ave: nam species est pro genere. <et aliter: luscinia.> 

[4.513] FLET NOCTEM iugi nocte, continua. 'flet' oduretai. 

[4.514] <INTEGRAT renovat.> 

[4.516] TANAINQUE NIVALEM fluvium Scythiae. <et aliter: Tanais fluvius, qui dividit Asiam ab Europa. est autem Scythiae.> 

[4.517] NUMQVAM VIDVATA PRVINIS semper nivibus plena. 

[4.519] CICONUM QUO MUNERE MATRES nuptiali scilicet. Cicones autem Thraces mulieres sunt, quae ab Orpheo spretae carpsere eum per Liberi sacra simulata. <et aliter: Cicones, gens Thraciae, a Cicone, Apollinis filio, dicti. Orpheus autem quoniam post mortem Eurydices omnes feminas fastidiit, translato in pueros amore, discerptus est. Asper 'quo munere' ob quam rem vult accipi. potest et 'spretae quo munere' id est matrimonii.> 

[4.520] <NOCTURNIQUE ORGIA quia sacra eius nocte celebrantur: ex quo Nyctelius est cognominatus. 'nocturnique orgia' pro 'nocturna orgia', ut "udae vocis iter".> 

[4.522] <CAPUT A CERVICE REVULSUM constat caput Orphei in Hebrum proiectum et fluctus in Lesbum insulam detulisse. Hebrus autem fluvius in Thracia est, qui ex fontibus Rhodopae montis prolabitur, dictus ab Hebro, Boreae fratre: quem nunc Oeagrium dicit ab Oeagro, rege Thraciae, Orphei patre. et aliter:> MARMOREA CAPUT A CERVICE REVULSUM id est pulchra. sane alludit ad id quod dicit Ovidius, quia cum caput eius delatum ad ripam <serpens> mordere voluisset, est conversus in lapidem. 

[4.523] OEAGRIUS HEBRUS Oeagrus fluvius est, pater Orphei, de quo Hebrus nascitur, unde eum appellavit Oeagrium. 

[4.529] AT NON CYRENE deest 'territa est', quod ex sequentibus datur intellegi. <et aliter: discessit.> 

[4.534] PETENS PACEM beneficium, benivolentiam. FACILES NAPAEAS exorabiles nymphas, ad ignoscendum paratas. sane sciendum, easdem esse napaeas, quae et dryades sunt: nam supra ait "at chorus aequalis dryadum". <et aliter: 'napaeas' nemorum nymphas: napas enim Graeci dicunt nemora. et 'faciles' hic pro placabiles.> 

[4.539] INTACTA CERVICE indomitas. et dicit (ita) animalium sacrificium esse faciendum, ut tantum occidantur hostiae. 

[4.540] <AD DELUBRA DEARUM ad templa.> 

[4.541] <DEMITTE CRVOREM 'sacrifica' modo.> 

[4.544] <INFERIAS ORPHEI ut irarum obliviscatur.> ORPHEI dativus est graecus. LETHAEA PAPAVERA agrestia. 

[4.546] PLACATAM EURYDICEN V. V. C. hypallage pro 'veneratam placabis'. <et (aliter:) 'placatam' placabilem.> 

[4.547] FACESSIT facit: frequentativum est pro principali: aut certe ideo 'facessit', quia plures hostias immolavit. 

[4.553] SUBITUM AC DICTV MIRABILE MONSTRUM res enim haec ex inproviso venit, ut apes ex bubus erumperent, quia praecepta Cyrenes tantum ad placandum numina pertinebant. notandum sane, quia ex hoc eventu illa ars inventa est, quam supra memoravit, et melior facta per industriam. 

[4.555] STRIDERE APES UTERO ET R. E. C. haec verba et secundae sunt coniugationis et tertiae, nunc tamen tertiae. 

[4.557] UVAM DEMITTERE RAMIS in morem uvae, id est botryonis, defluere: quod Graeci botrudon dicunt. 

[4.558] HAEC SUPER ARVORUM CULTV primum librum per hoc significat; per pecora autem tertium et quartum, quia et apes pecora sunt; per arbores secundum. et hoc dicit: haec ego, id est georgica, scripsi, dum Caesar in oriente pugnaret. 

[4.560] EUPHRATEN orientis fluvium. FULMINAT fortiter facit. <et aliter: Euphrates flumen, quod dividit Mesopotamiam a Syria et Cappadocia.> VICTORQUE VOLENTIS PER POPULOS D. I. unum virtutis est, aliud iustitiae: nam vincere virtutis est; <non invitis vero, sed> volentibus imperare iustitiae. 

[4.561] VIAMQUE AFFECTAT OLYMPO praeparat sibi divinos honores. <et aliter: 'affectat' pro 'intendit', ut apud Plautum "ut me deponas vino, eam affectas viam" et apud Terentium "nam disciplina est isdem munerarier ancillas, qui ad dominas affectant viam".> 

[4.563] <PARTHENOPE Lutatius libro IV. dicit, Cumanos incolas a parentibus digressos Parthenopen urbem constituisse, dictam a Parthenope sirena, cuius corpus etiam (illic sepultum sit.) postquam ob locorum ubertatem amoenitatemque magis coepta sit frequentari, veritos (Cumanos), ne Cumae omnino desererentur, inisse consilium Parthenopen diruendi. postea tamen pestilentia affectos ex responso oraculi urbem restituisse sacraque Parthenopes cum magna religione suscepisse, nomen autem Neapoli ob recentem institutionem imposuisse.> PARTHENOPE id est Neapolis, quae primo ex corpore unius sirenis illic <sepultae> Parthenope est appellata. STUDIIS FLORENTEM IGNOBILIS OTI id est artis poeticae, quam otium ignobile appellavit, nequid de se videretur arrogans dicere. 

[4.564] CARMINA QUI LUSI PASTORUM qui etiam bucolica scripsi, audax aetate iuvenili: nam, ut diximus supra, viginti octo annorum <bucolica scripsit>. et bene breviter a se scriptarum rerum exsecutus est titulum. <et aliter: quidam 'audax' propterea dictum volunt, quod in duabus eclogis, quae sunt in bucolicis, occulte invectus sit in Augustum propter agros. et 'carmina lusi' figurate. 'Tityre te patulae cecini sub t. f.' primum librum praeter hunc significat.>