SERVIUS IN AENEIDA Maurus Servius Honoratus. Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii. Ed. Georgius Thilo and Hermannus Hagen. Leipzig: Teubner, 1881. The National Endowment for the Humanities provided support to Perseus (Tufts University) for entering this text, which is freely distributed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 United States License. NOTE: The Perseus text of Servius’ Aeneid commentary does not distinguish between Servius and Servius Auctus/Servius Danielis/SD. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM PRIMVM COMMENTARIVS. [1.pr] In exponendis auctoribus haec consideranda sunt: poetae vita, titulus operis, qualitas carminis, scribentis intentio, numerus librorum, ordo librorum, explanatio. Vergilii haec vita est. patre Vergilio matre Magia fuit; civis Mantuanus, quae civitas est Venetiae. diversis in locis operam litteris dedit; nam et Cremonae et Mediolani et Neapoli studuit. adeo autem verecundissimus fuit, ut ex moribus cognomen acceperit; nam dictus est Parthenias. omni vita probatus uno tantum morbo laborabat; nam inpatiens libidinis fuit. primum ab hoc distichon factum est in Ballistam latronem “Monte sub hoc lapidum tegitur Ballista sepultus: nocte die tutum carpe viator iter. ” scripsit etiam septem sive octo libros hos: Cirin Aetnam Culicem Priapeia Catalepton Epigrammata Copam Diras. postea ortis bellis civilibus inter Antonium et Augustum, Augustus victor Cremonensium agros, quia pro Antonio senserant, dedit militibus suis. qui cum non sufficerent, his addidit agros Mantuanos, sublatos non propter civium culpam, sed propter vicinitatem Cremonensium: unde ipse in bucolicis “Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae” (9.28). amissis ergo agris Romam venit et usus patrocinio Pollionis et Maecenatis solus agrum quem amiserat meruit. tunc ei proposuit Pollio ut carmen bucolicum scriberet, quod eum constat triennio scripsisse et emendasse. item proposuit Maecenas Georgica, quae scripsit emendavitque septem annis. postea ab Augusto Aeneidem propositam scripsit annis undecim, sed nec emendavit nec edidit: unde eam moriens praecepit incendi. Augustus vero, ne tantum opus periret, Tuccam et Varium hac lege iussit emendare, ut superflua demerent, nihil adderent tamen: unde et semiplenos eius invenimus versiculos, ut “hic cursus fuit” (1.534), et aliquos detractos, ut in principio; nam ab armis non coepit, sed sic “Ille ego, qui quondam gracili modulatus avena carmen, et egressus silvis vicina coegi ut quamvis avido parerent arva colono, gratum opus agricolis, at nunc horrentia Martis arma virumque cano ” et in secundo hos versus constat esse detractos “aut ignibus aegra dedere. iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae servantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio; dant clara incendia lucem erranti passimque oculos per cuncta ferenti. illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros et Danaum poenam et deserti coniugis iras praemetuens, Troiae et patriae communis erinys, abdiderat sese atque aris invisa sedebat. exarsere ignes animo; subit ira cadentem ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. 'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas aspiciet, partoque ibit regina triumpho, coniugiumque domumque patres natosque videbit, Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? non ita. namque etsi nullum memorabile nomen feminea in poena est, habet haec victoria laudem: extinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis laudabor poenas, animumque explesse iuvabit †ultricis famam et cineres satiasse meorum.' talia iactabam et furiata mente ferebar, cum mihi se non ante alias ” * * * titulus est Aeneis, derivativum nomen ab Aenea, ut a Theseo Theseis. sic Iuvenalis “vexatus totiens rauci Theseide Codri” . qualitas carminis patet; nam est metrum heroicum et actus mixtus, ubi et poeta loquitur et alios inducit loquentes. est autem heroicum quod constat ex divinis humanisque personis, continens vera cum fictis; nam Aeneam ad Italiam venisse manifestum est, Venerem vero locutam cum Iove missumve Mercurium constat esse conpositum. est autem stilus grandiloquus, qui constat alto sermone magnisque sententiis. scimus enim tria esse genera dicendi, humile medium grandiloquum. intentio Vergilii haec est, Homerum imitari et Augustum laudare a parentibus; namque est filius Atiae, quae nata est de Iulia, sorore Caesaris, Iulius autem Caesar ab Iulo Aeneae originem ducit, ut confirmat ipse Vergilius a “magno demissum nomen Iulo” . de numero librorum nulla hic quaestio est, licet in aliis inveniatur auctoribus; nam Plautum alii dicunt unam et viginti fabulas scripsisse, alii quadraginta, alii centum. ordo quoque manifestus est, licet quidam superflue dicant secundum primum esse, tertium secundum, et primum tertium, ideo quia primo Ilium concidit, post erravit Aeneas, inde ad Didonis regna pervenit, nescientes hanc esse artem poeticam, ut a mediis incipientes per narrationem prima reddamus et non numquam futura praeoccupemus, ut per vaticinationem: quod etiam Horatius sic praecepit in arte poetica “ut iam nunc dicat iam nunc debentia dici, pleraque differat et praesens in tempus omittat” : unde constat perite fecisse Vergilium. sola superest explanatio, quae in sequenti expositione probabitur. haec quantum ad Aeneidem pertinet dixisse sufficiat, nam bucolicorum et georgicorum alia ratio est. sciendum praeterea est quod, sicut nunc dicturi thema proponimus, ita veteres incipiebant carmen a titulo carminis sui, ut puta “arma virumque cano” , Lucanus “Bella per Emathios” (1.1), Statius “Fraternas acies alternaque regna” . [1.1] ARMA multi varie disserunt cur ab armis Vergilius coeperit, omnes tamen inania sentire manifestum est, cum eum constet aliunde sumpsisse principium, sicut in praemissa eius vita monstratum est. per 'arma' autem bellum significat, et est tropus metonymia. nam arma quibus in bello utimur pro bello posuit, sicut toga qua in pace utimur pro pace ponitur, ut Cicero “cedant arma togae” , id est bellum paci. alii ideo 'arma' hoc loco proprie dicta accipiunt, primo quod fuerint victricia, secundo quod divina, tertio quod prope semper armis virum subiungit, ut “arma virumque ferens” et “arma acri facienda viro” . ARMA VIRUMQUE figura usitata est ut non eo ordine respondeamus quo proposuimus; nam prius de erroribus Aeneae dicit, post de bello. hac autem figura etiam in prosa utimur. sic Cicero in Verrinis “nam sine ullo sumptu nostro coriis, tunicis frumentoque suppeditato maximos exercitus nostros vestivit, aluit, armavit” . non nulli autem hyperbaton putant, ut sit sensus talis 'arma virumque cano, genus unde Latinum Albanique patres atque altae moenia Romae', mox illa revoces 'Troiae qui primus ab oris'; sic enim causa operis declaratur, cur cogentibus fatis in Latium venerit. et est poeticum principium professivum 'arma virumque cano', invocativum 'Musa mihi causas memora', narrativum 'urbs antiqua fuit'. et professivum quattuor modis sumpsit: a duce 'arma virumque cano', ab itinere 'Troiae qui primus ab oris', a bello 'multa quoque et bello passus', a generis successu 'genus unde Latinum'. VIRUM quem non dicit, sed circumstantiis ostendit Aeneam. et bene addidit post 'arma' 'virum', quia arma possunt et aliarum artium instrumenta dici, ut “Cerealiaque arma” . CANO polysemus sermo est. tria enim significat: aliquando laudo, ut “regemque canebant” ; aliquando divino, ut “ipsa canas oro” ; aliquando canto, ut in hoc loco. nam proprie canto significat, quia cantanda sunt carmina. TROIAE Troia regio est Asiae, Ilium civitas Troiae; plerumque tamen usurpant poetae et pro civitate vel regionem vel provinciam ponunt, ut Iuvenalis “et flammis Asiam ferroque cadentem” . Probus ait Troiam Graios et Aiax non debere per unam i scribi. QUI PRIMUS quaerunt multi, cur Aeneam primum ad Italiam venisse dixerit, cum paulo post dicat Antenorem ante adventum Aeneae fundasse civitatem. constat quidem, sed habita temporum ratione peritissime Vergilius dixit. namque illo tempore, quo Aeneas ad Italiam venit, finis erat Italiae usque ad Rubiconem fluvium: cuius rei meminit Lucanus et Gallica certus limes ab Ausoniis disterminat arva colonis. unde apparet Antenorem non ad Italiam venisse, sed ad Galliam cisalpinam, in qua Venetia est. postea vero promotis usque ad Alpes Italiae finibus, novitas creavit errorem. plerique tamen quaestionem hanc volunt ex sequentibus solvi, ut videatur ob hoc addidisse Vergilius 'ad Lavina litora', ne significaret Antenorem. melior tamen est superior expositio. PRIMUS [1.ergo] non ante quem nemo, sed post quem nullus, “tuque o, cui prima furentem fundit equum magno tellus percussa tridenti et hic mihi responsum primus dedit” . vel laudative 'primus', ut “primam qui legibus urbem fundabit, Curibus parvis” . AB ORIS speciem pro genere; nam oras terras generaliter debemus accipere. sane praepositionem mutavit, nam 'ex oris' melius potuit dicere. [1.2] ITALIAM ars quidem hoc exigit, ut nominibus provinciarum praepositiones addamus, civitatum numquam. tamen plerumque perverso ordine lectum est; nam ecce hoc loco detraxit provinciae praepositionem dicens 'Italiam venit' pro ad Italiam venit. Tullius in Verrinis “ea die Verres ad Messanam venit” pro Messanam venit. sane sciendum est usurpari ab auctoribus, ut vel addant vel detrahant praepositiones; namque ait Vergilius “silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti” pro in silvis. ut ergo illic detraxit loco praepositionem, sic hic provinciae. et est figura. Italia autem pars Europae est. Italus enim rex Siculorum profectus de Sicilia venit ad loca, quae sunt iuxta Tiberim, et ex nomine suo appellavit Italiam. ibi autem habitasse Siculos ubi est Laurolavinium, manifestum est, sicut ipse alio loco dicit “Siculi veteresque Sicani et gentes venere Sicanae saepius” . sane 'Italiam' i contra naturam producta est, cum sit natura brevis. FATO PROFUGUS 'fato' ad utrumque pertinet, et quod fugit, et quod ad Italiam venit. et bene addidit 'fato', ne videatur aut causa criminis patriam deseruisse, aut novi imperii cupiditate. profugus autem proprie dicitur qui procul a sedibus suis vagatur, quasi porro fugatus. multi tamen ita definiunt, ut profugos eos dicant qui exclusi necessitate de suis sedibus adhuc vagantur, et simul atque invenerint sedes, non dicantur profugi, sed exules. sed utrumque falsum est. nam et profugus lectus est qui iam sedes locavit, ut in Lucano “profugique a gente vetusta Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis” (4.9), et exul qui adhuc vagatur, ut in Sallustio “qui nullo certo exilio vagabantur” : adeo exilium est ipsa vagatio. quidam hic 'profugus' participium volunt. sane non otiose fato profugum dicit Aeneam, verum ex disciplina Etruscorum. est enim in libro qui inscribitur litterae iuris Etruriae scriptum vocibus Tagae, “eum qui genus a periuris duceret, fato extorrem et profugum esse debere” . porro a Laomedonte periuro genus ducit Aeneas, siquidem alibi ait “satis iam pridem sanguine nostro Laomedonteae luimus periuria Troiae” . LAVINAQUE VENIT LITORA haec civitas tria habuit nomina. nam primum Lavinum dicta est a Lavino, Latini fratre; postea Laurentum a lauro inventa a Latino, dum adepto imperio post fratris mortem civitatem augeret; postea Lavinium a Lavinia, uxore Aeneae. ergo 'Lavina' legendum est, non 'Lavinia', quia post adventum Aeneae Lavinium nomen accepit, et aut Lavinum debuit dicere, sicut dixit, aut Laurentum. quamvis quidam superfluo esse prolepsin velint. sane bene addidit 'Lavina', ut ostenderet ad quam partem Italiae venisset Aeneas, quia et multi alii eo tempore ad Italiam venerant, ut Capys, qui Capuam, Polites, qui Politorium condiderunt. [1.3] LITORA Laurolavinium constat octo milibus a mari remotam. nec nos debet fallere quia dixit 'Lavina litora'. litus enim dicitur terra quoque mari vicina, sicut ipse Vergilius in quarto “cui litus arandum” , cum per naturam litus arari non possit. ergo scire debemus, litus posse et terram dici. Fabius Maximus annalium primo “tum Aeneas aegre patiebatur in eum devenisse agrum, macerrimum litorosissimumque” . MULTUM ILLE 'multille' conlisio est. et 'ille' hoc loco abundat; est enim interposita particula propter metri necessitatem, ut stet versus: nam si detrahas 'ille', stat sensus; 'qui primus' enim ad omnia possumus trahere. sic alio loco “nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra” . est autem archaismos. aut certe 'ille', quia haec particula more antiquo aut nobilitati aut magnitudini dabatur, ut “ac velut ille canum et saucius ille” . ET TERRIS IACTATUS fatigatus est enim apud Thraciam monstro illo, quod e tumulo Polydori sanguis emanavit, apud Cretam pestilentia, apud Strophadas insulas Harpyiis, tempestate vero et in primo et in tertio. iactamur autem in mari fluctibus, fatigamur in terris. et bene duorum elementorum mala uno sermone conplexus est. ET ALTO modo mari, quia navigans Scyllam et Polyphemum effugit, perditus etiam est Orontes, amissus Palinurus et Misenus. altum tamen sciendum est quod et superiorem, ut “Maia genitum demittit ex alto” et inferiorem altitudinem significat; namque mensurae nomen est altitudo. [1.4] VI SUPERUM violentia deorum, secundum Homerum, qui dicit a Iunone rogatos esse deos in odium Troianorum: quod et Vergilius tetigit dicens “vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes” . latenter autem defendit hac ratione Troianos, quod non suo merito eos insequebantur numina, sed Iunonis inpulsu. multi 'vi superum' posse accipi dicunt Irim Aeolum Iuturnam Iunonem, sed melius iudicant, vi quam superi habent. SAEVAE cum a iuvando dicta sit Iuno, quaerunt multi, cur eam dixerit saevam, et putant temporale esse epitheton, quasi saeva circa Troianos, nescientes quod saevam dicebant veteres magnam. sic Ennius “induta fuit saeva stola” . item Vergilius cum ubique pium inducat Aeneam, ait “maternis saevus in armis Aeneas” , id est magnus. MEMOREM IUNONIS OB IRAM constat multa in auctoribus inveniri per contrarium significantia: pro activis passiva, ut “pictis bellantur Amazones armis” ; pro passivis activa, ut “populatque ingentem farris acervum” . et haec varietas vel potius contrarietas invenitur etiam in aliis partibus orationis, ut sit adverbium pro adverbio, ut est “hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto” pro huc; et in participio, ut “et qua vectus Abas” pro qua vehebatur; et in nomine, ut 'memorem Iunonis ob iram' non quae meminerat, sed quae in memoria erat. de his autem haec tantum quae lecta sunt ponimus nec ad eorum exemplum alia formamus. sane memor apud veteres non tantum dicebatur ho memnemenos, sed etiam ho mnemon. et hoc per confusionem verbi et nominis; nam 'memorem' est verbi significatio, cum non sit nomen. [1.5] MULTA QUOQUE ET BELLO PASSUS hoc ad posteriores sex pertinet libros. sane duas coniunctiones separatas naturaliter nemo coniungit. sed hoc plerumque a poetis causa metri fit. ergo hic una vacat, sicut alio loco “dixitque et proelia voce diremit” . Sallustius “tyrannumque et Cinnam” . BELLO PASSUS contra Turnum. DUM CONDERET URBEM tres hic sunt significationes. aut enim Troiam dicit, quam ut primum in Italiam venit, fecit Aeneas, de qua ait “castrorum in morem pinnis atque aggere cingit” et alio loco Mercurius “nec te Troia capit” —Troiam autem dici quam primum fecit Aeneas, et Livius in primo et Cato in originibus testantur—dum enim haec fieret, ab agrestibus propter vulneratum cervum regium mota sunt bella: aut Laurolavinium, et significat 'dum' donec; tam diu enim dimicavit quam diu ad tempus faciendae civitatis veniret, id est donec Turnus occumberet: aut Romam, et est sensus dummodo conderet urbem. [1.aut Troiam aut Laurolavinium aut Romam significat.] [1.6] INFERRETQUE DEOS LATIO Latium duplex est, unum a Tiberi usque ad Fundos, aliud inde usque ad Vulturnum. denique ipse dixit “veteresque Latini” ideo quia scit esse etiam novos, id est a Fundis usque ad Vulturnum. Latium autem dictum est, quod illic Saturnus latuerit. Saufeius Latium dictum ait, quod ibi latuerant incolae, qui quoniam in cavis montium vel occultis caventes sibi a feris beluis vel a valentioribus vel a tempestatibus habitaverint Cascei vocati sunt, quos posteri Aborigines cognominarunt, quoniam †aliis ortos esse recognoscebant. ex quibus Latinos etiam dictos. INFERRETQUE DEOS LATIO hoc est in Latium. et est figura usitata apud Vergilium. quod enim per accusativum cum praepositione dicimus ille per dativum ponit sine praepositione, sicut alibi “it clamor caelo” pro in caelum. 'deos' vero utrum penates, ut “talibus attonitus visis et voce deorum” , an se et Ascanium et posteros suos, de quibus dictum est “dis genite et geniture deos” ? GENUS UNDE LATINUM si iam fuerunt Latini et iam Latium dicebatur, contrarium est quod dicit ab Aenea Latinos originem ducere. prima est iucunda absolutio, ut 'unde' non referas ad personam, sed ad locum; namque 'unde' adverbium est de loco, non de ductu a persona. tamen Cato in originibus hoc dicit, cuius auctoritatem Sallustius sequitur in bello Catilinae, “primo Italiam tenuisse quosdam qui appellabantur Aborigines. hos postea adventu Aeneae Phrygibus iunctos Latinos uno nomine nuncupatos” . ergo descendunt Latini non tantum a Troianis, sed etiam ab Aboriginibus. est autem vera expositio haec. novimus quod victi victorum nomen accipiunt. potuit ergo victore Aenea perire nomen Latinum. sed volens sibi favorem Latii conciliare nomen Latinum non solum illis non sustulit, sed etiam Troianis inposuit. merito ergo illi tribuit quod in ipso fuerat ut posset perire. unde et ipse inducit in duodecimo libro rogantem Iunonem, ne pereat nomen Latinum. item in execratione Didonis legimus “nec cum se sub leges pacis iniquae tradiderit” ; iniqua enim pax est in qua nomen amittit ille qui vicit. sed veteres 'unde' etiam ad personam adplicabant, ita ut ad omne genus, ad omnem numerum iungerent, ut hoc loco 'genus unde Latinum' masculino generi et numero singulari iunxit, alibi genus femininum et numerum pluralem refert, ut “nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus unde est” , sicut 'hinc' particulam, cum sit loci adverbium, Terentius vetuste ad personam transtulit “sed eccum Syrum incedere video: hinc iam scibo quid siet” . [1.7] ALBANIQUE PATRES Albam ab Ascanio conditam constat, sed a quo incertum est, utrum a Creusae an a Laviniae filio: de qua re etiam Livius dubitat. hanc autem cum evertisset Tullus Hostilius, omnes nobiles familias Romam transtulit. et sciendum bene hunc ordinem semper servare Vergilium, ut ante dicat Latium, inde Albam, post Romam. quod et hoc loco fecit et in quinto libro, ut “priscos docuit celebrare Latinos” et deinde “Albani docuere suos, nunc maxima porro accepit Roma et patrium servavit honorem” . item in septimo libro “mos erat Hesperio in Latio quem protinus urbes Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum Roma colit” . ATQUE ALTAE MOENIA ROMAE aut propter gloriam, aut propter aedificia ingentia, aut quia in montibus est posita. [1.8] MUSA MIHI CAUSAS MEMORA 'mihi' longa hic, alibi brevis, ut “mihique haec edissere vera roganti” . sane in tres partes dividunt poetae carmen suum: proponunt invocant narrant. plerumque tamen duas res faciunt et ipsam propositionem miscent invocationi, quod in utroque opere Homerus fecit; namque hoc melius est. Lucanus tamen ipsum ordinem invertit; primo enim proposuit, inde narravit, postea invocavit, ut est “nec si te pectore vates accipio” (1.63). sane observandum est, ut non in omnibus carminibus numen aliquod invocetur, nisi cum aliquid ultra humanam possibilitatem requirimus. hinc in arte poetica Horatius “nec deus intersit nisi dignus vindice nodus inciderit” . bene ergo invocat Vergilius, non enim poterat per se iram numinis nosse. item in nono libro nisi adderet “Iuno vires animumque ministrat” , quis crederet Turnum evasisse de castris? †et hic MUSA non addidit menin aeide thea. sed 'musa mihi causas memora' pro adesto, ut memores. sane musas multi novem, multi septem dixerunt. his Numa aediculam aeneam brevem fecerat, quam postea de caelo tactam et in aede Honoris et Virtutis conlocatam Fulvius Nobilior in aedem Herculis transtulit, unde aedes Herculis et Musarum appellatur. has alii virgines perhibent; nam ideo et porcam eis sacrificari aiunt, quod multum pariat. alii eis etiam filios dant, Orpheum Linum sirenas. alii has octo, ut Athenis visuntur, alii quattuor dicunt, alias Boeotias, alias Atthidas, alias Siculas. has musas Siculus Epicharmus non musas, sed homonoousas dicit. QUO NUMINE LAESO 'quo' in quo, in qua causa. et est septimus casus et communis elocutio; dicimus enim 'quo te laesi'. est et alia expositio. namque Iuno multa habet numina: est Curitis, quae utitur curru et hasta, ut est “hic illius arma, hic currus fuit” ; est Lucina, quae partibus praeest, ut “Iuno Lucina fer opem” ; est regina, ut “quae divum incedo regina” ; sunt et alia eius numina. merito ergo dubitat quod eius laeserit numen Aeneas. alii tamen dicunt separandum esse, ut de odio Iunonis non dubitet, quaerat autem quod aliud numen est laesum. QUO NUMINE LAESO ideo trahitur in ambiguitatem et requirit in quo Iunonis numen laesit Aeneas, quia in ipsum certa non erant odia, sed in gentem propter causas paulo post dicendas. alii 'numen' voluntatem accipiunt. 'laeso' autem dicendo ipso verbo ostendit, etiamsi fuisset, levissimam culpam fuisse; non enim dixit 'violato' aut 'iniuriam passo'. [1.9] QUIDVE DOLENS bene philosophice dubitavit. dicunt enim quidam ad deos nihil pertinere. VOLVERE CASUS id est casibus volvi. et est figura hypallage, quae fit quotienscumque per contrarium verba intelleguntur. sic alibi “dare classibus austros” , cum ventis naves demus, non navibus ventos. item “animumque labantem inpulit” , hoc est inpellendo fecit labantem. [1.10] INSIGNEM PIETATE VIRUM quia patrem et deos penates de Troia sustulit. et hic ostendit merito se invocasse musam. nam si iustus est Aeneas, cur odio deorum laborat? [1.11] TANTAENE ANIMIS CAELESTIBUS IRAE hic iam non de qua litate iracundiae, sed de quantitate quaerit; nimia etenim ira est quae pietatis non habet considerationem. et hoc quidem secundum Stoicos dicit, [1.sed miratur, cur tantum] nam Epicurei dicunt deos humana penitus non curare. 'tantaene' quasi exclamatio est mirantis, cum es ipsa narratione sententiam trahentes nostram personam interponimus, ut “'tanton' placuit concurrere motu” . non nulli 'tantaene' legunt, ut interrogatio sit potius quam exclamatio. ANIMIS CAELESTIBUS dis superis, nam apud inferos constat esse iracundiam, ubi sunt Furiae. 'animis' vero tois thumois. [1.12] URBS ANTIQUA FUIT urbs dicta ab orbe, quod antiquae civitates in orbem fiebant; vel ab urvo, parte aratri, quo muri designabantur. et 'antiqua' autem et 'fuit' bene dixit, namque et ante septuaginta annos urbis Romae condita erat, et eam deleverat Scipio Aemilianus. quae autem nunc est postea a Romanis est condita: unde antiquam accipe et ad conparationem istius quae nunc est, et Roma antiquiorem. alii 'antiqua' nobilis, 'fuit' autem pro 'erat' accipiunt. TYRII TENVERE COLONI deest 'quam', vel ut alii volunt 'hanc': amant namque antiqui per epexegesin dicere quod nos interposito pronomine exprimimus. item “est locus Hesperiam Grai cognomine dicunt” deest 'quem'. 'coloni' autem dicuntur cultores advenae, et hos de Tyro constat venisse qui Carthaginem condiderunt. sane veteres colonias ita definiunt: colonia est coetus eorum hominum qui universi deducti sunt in locum certum aedificiis munitum, quem certo iure obtinerent. alii: colonia est quae Graece apoikia vocatur; dicta autem est a colendo; est autem pars civium aut sociorum missa, ubi rem publicam habeant ex consensu suae civitatis, aut publico eius populi unde profecta est consilio. hae autem coloniae sunt quae ex consensu publico, non ex secessione sunt conditae. [1.13] ITALIAM CONTRA constat tria latera habere Italiam, superi maris, inferi, Alpium: unde tollendi erroris causa adiecit 'contra Tiberina ostia', quae in infero mari sunt. aut certe [1.ideo] 'Italiam contra' quasi de aemula dictum accipiamus, ut non tantum situ quantum et animis contra. Ostiam vero ideo veteres consecratam esse voluerunt, sicut Tiberim, ut si quid bello navali ageretur, id auspicato fieret ex maritima et effata urbe, ut ubique coniunctum auspici, ut Tiberis, cum colonia esset. LONGE valde. Sallustius “longe alia mihi mens est patres conscripti” . aut certe 'maxime' vel 'praecipue', ut sit Carthago praecipue posita contra Tiberina ostia. Cicero pro Rabirio “et cum universo populo Romano, tum vero equestri ordini longe carissimus” . 'Tiberina' autem pro Tiberis posuit. quidam sane ita volunt iungi, non 'longe ostia', sed 'longe dives', id est valde dives. [1.14] DIVES OPUM modo tantum dives dicimus, antiqui adiungebant cuius rei, ut “dives equum, dives pictai vestis et auri” iungentes tantum genetivo casui. STUDIISQUE ASPERRIMA BELLI causam ostendit mirabilem, dicens hos esse et bellicosos et divites, cum otiosa semper sit opulentia. iure ergo hanc diligit Iuno et vult orbis regna sortiri. quae res odia eius in Troianos exagitat. et bene 'studiis', non 'studio', quia ter rebellavit contra populum Romanum. [1.15] FERTUR dicitur. et ingenti arte Vergilius, ne in rebus fabulosis aperte utatur poetarum licentia, quasi opinionem sequitur et per transitum poetico utitur more. vel certe 'fertur' creditur. MAGIS pro valde. [1.16] POSTHABITA non contempta, sed in secundis habita; namque in superiore versu dixit 'magis', ut etiam originali loco servetur adfectio. SAMO sic Iuvenalis “et Samia genetrix quae delectatur harena” . COLUISSE SAMO deest 'etiam', ut esset 'posthabita etiam Samo'. 'coluisse' autem, quia veteres colere dicebant etiam cum maior minorem diligeret, ut “ille colit terras” . Plautus in Poenulo “Iuppiter qui genus colis alisque hominum” (Poen. 1187). HIC ILLIUS ARMA figura creberrima adverbium pro adverbio posuit, praesentis loci pro absentis; debuit enim dicere 'illic'. ARMA instructam armis Iunonem in alio loco ipse testatur, ut “ferro accincta vocat” . [1.17] CURRUS aut vere currum quo secundum Homerum in bello utitur, aut thensam significat, qua deorum simulacra portantur. thensa autem cum aspiratione scribitur apo tou theiou, id est a re divina. aut certe illud 'currus' quod ait “ductos alta ad donaria currus” . habere enim Iunonem currus certum est. sic autem esse etiam in sacris Tiburtibus constat, ubi sic precantur “Iuno curitis tuo curru clipeoque tuere meos curiae vernulas” . sane HIC ILLIUS ARMA, HIC CURRUS FUIT quotienscumque nomina pluralis et singularis numeri conectuntur, respondemus viciniori, ut ecce hoc loco currui, non armis respondit. eadem et in diversis generibus est observatio, ut magis vicino, sive masculinum sit sive femininum respondeamus, ut puta 'vir et mulier magna ad me venit'. si autem plurali numero velimus uti, ad masculinum transeamus necesse est, ut 'vir et mulier magni ad me venerunt'. sane 'fuit' pro fuerat. GENTIBUS pro gentium, dativum pro genetivo. [1.18] SIQUA 'qua' vacat et est ornatus causa positum, ut 'que' 'tandem' 'gentium' 'locorum' et reliqua, ut “dixitque et proelia voce diremit” . IAM TUM ex quo constituta est a Tyriis colonis. TENDITQUE FOVETQUE figurate dixit. non enim iam regnum fovet, sed tendit et fovet, ut regnum esse possit. et bene 'tendit', tamquam contra verum, 'fovet' autem tamquam inbecillam adversus Troianorum conatus. PROGENIEM vel Romanos, vel ut quidam volunt Scipionem, qui Carthaginem diruit. [1.19] DUCI ductum iri. infinitivi modi a passivo tempus praesens pro futuro posuit, verbum pro verbo, ut supra ostensum est. [1.20] AVDIERAT a Iove aut a Fatis. non enim omnia numina habent divinandi facultatem; denique ne ipse quidem Apollo sua sponte divinat, ut est “quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo praedixit” . et perite 'audierat'; in Ennio enim inducitur Iuppiter promittens Romanis excidium Carthaginis. AVDIERAT] bene audierat quasi de incertis rebus, ut et timeret et speraret omnia pro sua voluntate posse mutari. TYRIAS ARCES Carthaginem dicit, quam Tyrii condiderunt. 'arces' autem ab eo quod est arceo dictae, quia inde hostes arcentur, id est prohibentur; et arcus, genus teli, quod huius ministerio sagittae arceant hostem. sane per confusionem verbi et nominis dictum est; nam 'arces' est verbum, arceo arces, cum non sit nomen. OLIM quandoque. et tria tempora significat: praeteritum, ut “olim arbos, nunc artificis manus aere decoro inclusit patribusque dedit gestare Latinis” ; praesens, ut “tumidis quod fluctibus olim tunditur” ; futurum, ut “nunc olim quocumque dabunt se tempore vires” . [1.21] HINC POPULUM LATE REGEM a Romanis. laudat autem eorum imperium dicendo 'populum regem'. LATE REGEM pro late regnaturum, nomen pro participio. quidam hoc demokratikos intellegunt. et 'hinc populum late regem belloque superbum venturum excidio Libyae sic volvere parcas' in Probi adpuncti sunt et adnotatum “hi duo si eximantur, nihilo minus sensus integer erit” . sed Vergilius amat aliud agens exire in laudes populi Romani. SUPERBUM nobilem, ut “ceciditque superbum Ilium” . BELLOQUE SUPERBUM] id est eminentem, gloriosum. [1.22] VENTURUM futurum, ut “idem venturos tollemus in astra nepotes” . VENTURUM EXCIDIO ad excidium. nota figura. LIBYAE Carthaginis. et provinciam pro civitate posuit. dicta autem Libya vel quod inde libs fiat, hoc est africus, vel ut Varro ait, quasi LIPIUIA, id est egens pluviae. sic Sallustius “caelo terraque penuria aquarum” . VOLVERE PARCAS aut a filo traxit 'volvere' aut a libro; una enim loquitur, altera scribit, alia fila deducit. et dictae sunt parcae kata antiphrasin, quod nulli parcant, sicut lucus a non lucendo, bellum a nulla re bella. nomina parcarum Clotho Lachesis Atropos. [1.23] ID METVENS bis idem. archaismos. sane de futuro timor est, odium de praeteritis. metuebat ergo Carthagini, odium autem habebat propter causas sequentes. et est de utroque exemplum “conveniunt quibus aut odium crudele tyranni aut metus acer erat” . VETERIS BELLI quantum ad Vergilium pertinet, antiqui; si ad Iunonem referas, diu id est per decennium gesti. tunc autem ad personam referendum est, cum ipsa loquitur; quod si nulla persona sit, ad poetam refertur. nunc ergo 'veteris' ex persona poetae intellegendum. sic ipse in alio loco “mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum flagrantesque dei vultus” partem ad se rettulit, partem ad Tyrios, qui deum eum esse nesciebant. SATURNIA antonomasia est, non epitheton; quae fit quotiens pro proprio nomine ponitur quod potest esse cum proprio nomine et epitheton dici. 'Saturnia' autem nomen quasi ad crudelitatem aptum posuit; Vergilius enim ubicumque Iovi vel Iunoni Saturni nomen adiungit, causas eis crudelitatis adnectit, ut “nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis” . et alibi “es germana Iovis Saturnique altera proles: irarum tantos volvis sub pectore fluctus” . [1.24] PRIMA atqui Hercules prior contra Troianos pugnavit: unde modo 'prima' princeps accipienda est. nam poeta plerumque significationem nominum dat participiis, vel contra, ut “volventibus annis” , significat enim volubilibus. hac licentia et in hoc nomine usus est, ut primam pro principe poneret. PRIMA inter primos; alii pro olim; alii 'prima' simpliciter, postea enim alii dii interesse coeperunt; alii 'prima' non ordine, sed voluntate. aliter “primusque Machaon” ; ibi enim in primis intellegitur. AD TROIAM 'ad' et 'apud' accusativae sunt praepositiones, sed 'apud' semper in loco significat, 'ad' et in loco et ad locum, ut “ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est, et Cicero decem fiscos ad senatorem quendam relictos” , item “ad Marcum Laecam te habitare velle dixisti” . CARIS ARGIS illic enim eam coli omnibus notum est. Argos autem in numero singulari generis neutri est, ut Horatius “aptum dicet equis Argos ditesque Mycenas” , in plurali numero masculini, ut hi Argi. ceterum derivatio nominis Argivos facit, non Argos. [1.25] NECDUM ETIAM adverbium temporis. quis ante hunc? CAVSAE IRARUM nunc de praeteritis loquitur. non nulli tamen †pro causa et dolore dictum accipiunt. SAEVI autem DOLORES quod saevire faciant. [1.26] ALTA MENTE REPOSTUM secreta, recondita. 'repostum' autem syncope est; unam enim de medio syllabam tulit. sed cum omnes sermones aut integri sint aut pathos habeant, hi qui pathos habent ita ut lecti sunt debent poni: quod etiam Maro fecit, nam “repostos” et “porgite” de Ennio transtulit: integris autem et ipsis utimur et eorum exemplo aliis. [1.27] IVDICIUM PARIDIS nota fabula est de malo aureo, Paridem pro Venere contra Iunonem Minervamque iudicasse de forma. et bene 'iudicium Paridis', non favor, ne re vera videatur offensa. sic enim agit poeta, ut et Iuno causas irascendi habeat, et tamen in Aenea nulla sit culpa. SPRETAEQUE INIVRIA FORMAE epexegesis est, hoc enim fuit iudicium Paridis: ut 'que' particula vacet, sicut illo loco “dixitque et proelia voce diremit” . licet multi separent dicentes aliud esse; numquam enim coniunctio ponitur nisi inter duas res. et 'spretae formae' referunt ad Antigonam, Laomedontis filiam, quam a Iunone propter formae adrogantiam in ciconiam constat esse conversam. [1.28] ET GENUS INVISUM propter Dardanum Electrae paelicis filium. RAPTI stuprati, ut est “rapta Garamantide nympha” . item “et raptas sine more Sabinas” . vel certe quod ad caelum raptus sit a Iove per aquilam, ut “sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis” . GANYMEDIS HONORES Troi, regis Troianorum, filii. 'honores' autem dixit vel propter ministerium poculorum, quod exhibuit diis remota Hebe, Iunonis filia, vel quod inter sidera conlocatus aquarii nomen accepit. ergo irascitur Iuno quod non ob hoc tantum raptus sit, ut pocula ministraret, sed quod ideo violatus sit, ut divinos honores consequeretur. aut 'honores' propter formam, ut “et laetos oculis adflarat honores” . sane hic Ganymedes Latine Catamitus dicitur, licet Theodotius, qui Iliacas res perscripsit, hunc fuisse Belin Chaldaeum dicat et Laomedonti praedixisse, tunc perituram et civitatem et regnum Troianum, cum de monte Metios sponte fuisset saxum elapsum: quod cum evenisset, postea Ilium esse dirutam. [1.29] HIS ACCENSA SUPER 'his super' aut de his, aut super metum Carthaginis his quoque accensa. [1.30] TROAS bona oeconomia ostendit, totum genus Troianorum invisum fuisse Iunoni, quia inlaturus est Minervam ob unius hominis delictum etiam eos quos amaverat perdidisse. RELLIQUIAS ut stet versus geminavit l, nam in prosa reliquias dicimus. 'relliquias' autem 'Danaum' dupliciter et a Troianis et a Graecis dici possunt, ut “et nostro sequitur de vulnere sanguis” . ATQUE INMITIS ACHILLI bene secundum Homerum segregat duces a populo. sic Aeneas in secundo post omnium casum Priami separavit interitum, ut “forsitan et Priami fuerint quae fata requiras” . inmitem autem dixit etiam circa extinctum crudelem. et ideo intulit Achillem praecipue, quod Aeneas cum Achille congressus sit et ut in quinto ait Neptuni beneficio liberatus. ACHILLI propter homoioteleuton detraxit s litteram, quae plerumque pro sibilo habetur non solum necessitatis, sed etiam euphoniae causa: nam alibi ipse ait “nec equis adspirat Achillis” : ut Sallustius “a principio urbis ad bellum Persi Macedonicum” . detrahitur autem tertiae declinationis genetivo. sane apud Sigeum Achillis statua fuisse dicitur, quae in lanna, id est in extima auris parte elenchum more femineo habuerit. hic apud Cretam insulam pemptus vocatus est, ut veteres auctores tradunt. [1.31] ARCEBAT prohibebat. significat autem et 'continet'. Ennius “qui fulmine claro omnia per sonitus arcet” , id est continet. [1.32] ACTI FATIS] nulla Iunonis invidia est. ACTI FATIS si odio Iunonis fatigabantur, quo modo dicit 'acti fatis'? sed hoc ipsum Iunonis odium fatale est. laborat enim Vergilius nihil Troianorum meritis, sed omnia fatis adscribere. est et alter sensus; nam fatum voluntatem legimus, ut “fatis Iunonis iniquae” , id est voluntate, ut hic intellegamus, agebantur fatis Iunonis, id est voluntate. vel 'fatis' pro malis, ut “nate Iliacis exercite fatis” . MARIA OMNIA CIRCUM in fine accentum ponimus contra morem Latinum: sed corruptio hoc facit; namque praepositio postposita corrupta est sine dubio. [1.33] MOLIS difficultatis. in sequentibus proprie “miratur molem Aeneas” . ROMANAM CONDERE GENTEM latenter ostendit hinc odium Iunonis Aeneam pertulisse, quod Romanae gentis auctor extabat. [1.34] VIX hoc loco mox significat vel statim. E CONSPECTU ut adhuc de Sicilia possent videri. et ut Homerus omisit initia belli Troiani, sic hic non ab initio coepit erroris. [1.35] LAETI vel alacres et veloces, ut est “et laetus eois Eurus equis” , item “et virgea laetus pabula” , id est festinus, cum intentione; vel re vera laeti, quamquam incongruum sit post Anchisae mortem. sed et interitus senum minus doletur, et 'magis laetos' intellegendum est, ut sit causa maior iracundiae. sic enim et in septimo Iuno irascitur, ubi “laetum Aenean Siculo prospexit ab usque Pachyno” . vel 'laeti' prothumoi, ut “omnisque iuventus laeta” . SALIS maris secundum Homerum. salem autem quo utimur singulari numero tantum dicimus; cum iocos significamus pluralem tantum ponimus numerum, ut Lucanus “non soliti lusere sales” (2.368). aliquando autem etiam urbanitatem per singularem numerum significamus, ut Terentius “qui habet salem, quod in te est” , id est quae res in te est, masculini enim generis est, non neutri: et neutra triptota sunt, nec ab hoc accusativo nominativus esse potest 'hoc salem'. [1.36] SUB PECTORE pro in pectore. VULNUS de praeterito dolorem dixit, de futuro metum, ad utrumque 'vulnus' rettulit. [1.37] HAEC SECUM subaudimus locuta est, deest enim. et hoc fictum est, ut superius diximus. unde enim hoc sciret poeta? bene autem inpatientiam doloris ostendit detrahendo ei solatia, ut in quarto solam inducit Didonem “en quid ago?” HAEC SECUM] quia vehementior adfectus est sine conscio, ut “et casum insontis mecum indignabar amici” et “crudelia secum fata Lyci” . e contrario “quicum partiri curas” . MENE 'ne' non vacat, significat enim ergo et est coniunctio rationalis. INCEPTO DESISTERE tolerabilius enim est non inchoare, quam incepta deserere, ut Terentius “verum si incipias, neque pertendas naviter” . et 'mene' sic habet emphasin, ut “ast ego, quae divum incedo regina” . VICTAM sic et in septimo “vincor ab Aenea” . se victam pronuntiat velut victam. alii iratam tradunt. [1.38] NEC POSSE ITALIA detraxit more suo praepositionem provinciae; non enim dixit 'de Italia', sed 'Italia'. TEUCRORUM quia Teucer et Scamandrus Creta profecti Troiam venerunt. facta ascensione hospitio a Dardano accepti de advenis cives facti, quia Batiam, Teucri filiam, Dardanus sibi iunxit et populares suos socero cognomines fecit. AVERTERE id est in perpetuum. REGEM hoc est, quia †nihil amisit, rex est. et mire Aeneam noluit nominare. honorantur enim minores a maioribus si suo nomine fuerint nominati, ut “Aeole, namque tibi” . contra contumelia est si maiores a minoribus suo nomine nominantur, ut “Iunonis gravis ira” . et “pacem te poscimus omnes Turne” . et bene 'regem' invidiose; non enim dixit Troianos, sed unum hominem Troianum. [1.39] QUIPPE VETOR FATIS re vera, inquit, fata me prohibent. ergo Iuno ignorat vim fatorum. sed hoc non possumus dicere, quia superius lectum est “si qua fata sinant et audierat” . hoc ergo est. omnis res hominum aut ex nostra voluntate descendit, ut puta sedere surgere; aut ex fati necessitate, ut nasci mori; aut ex deorum voluntate, ut navigare vel honoribus frui. nunc de navigatione agitur; et bene invidiose, quasi etiam huius rei potestatem ei possint fata detrahere. est et alter sensus latens, ut speret se reginam contra exulum fata posse aliquid, si Minervae numen inferius valuit contra fata victorum. PALLASNE Minerva apo tou pallein to doru, id est ab hastae concussione; vel quod Pallantem gigantem occiderit. sane opportune hic Aiacis naufragium ad exemplum adfert, cum de naufragio Aeneae cogitat. et cum bellum meditatur, belli exemplum adfert “Mars perdere gentem inmanem Lapithum valuit” . 'ne' autem coniunctio expletiva videtur. an aliter? EXURERE exuri dicitur de quo nihil superest, ut “quid memorem exustas Erycino in litore classes?” CLASSEM ad invidiam posuit, ut pro una navi classem dicat. sic Venus “navibus infandum amissis” , cum Orontes solus perisset. aut re vera unam navem significat, ut Horatius “me vel extremos Numidarum in agros classe releget” . classis enim dicta est apo ton kalon, id est a lignis, unde et calones dicuntur qui ligna militibus portant, et kalopodia. [1.40] ARGIVUM quasi et illud contra fata. et 'Argivum' pro Argivorum; videtur autem specie accusativi singularis pro genetivo plurali usus. et bene 'Argivum' quasi quos ipsa Iuno amat, ut supra “pro caris gesserat Argis” . POTVIT ad illud refertur quod superius dixit 'nec posse'. et invidiose potentiam Minervae exaggerat, quae uno tempore et exurere potuit et submergere. [1.41] UNIUS OB NOXAM in istis sermonibus unius illius ipsius naturaliter media producitur syllaba, sed cum opus est corripitur hac excusatione: nam quotiens vocalem longam vocalis sequitur, ei vires detrahit, ut est “insulae Ionio in magno et sub Ilio alto” . et ob hoc mutant accentum; in Latino enim sermone cum paenultima corripitur, antepaenultima habet accentum, ut hoc loco 'unius ob noxam' et contra “navibus infandum amissis unius ob iram prodimur” . NOXAM pro 'noxiam'. et hoc interest inter noxam et noxiam, quod noxia culpa est, noxa autem poena. quidam noxa quae nocuit, noxia id quod nocitum accipiunt. sane latenter tangit historiam; dicitur enim Minerva in tantum ob vitiatam Cassandram in templo suo solius Aiacis poena non fuisse contenta, ut postea per oraculum de eius regno quotannis unam nobilem puellam iusserit Ilium sibi ad sacrificium mitti, et quod est amplius, de ea tribu, de qua Aiax fuerat, sicut Annaeus Placidus refert. FURIAS amorem, ut in bucolicis “seu quicumque furor” . alii sic accipiunt, quasi illum in furore deliquisse dicat, Troianos scientes. OILI Oilei. et non vacat; nam et duo Aiaces fuerunt, et ambo furuerunt, sed ira armorum Telamonius, hic amore, qui Cassandram in templo Minervae capto Ilio stupravit. et est graeca figura, si dicamus 'Aeneas Anchisae' et subaudiamus filius. hac autem figura utimur circa patres et circa maritos tantum, ut Vergilius “Deiphobe Glauci” , id est filia, et “Hectoris Andromache” , id est uxor. sane hic Aiax, Oilei filius a multis historicis Graecis tertiam manum dicitur post tergum habuisse quod ideo dicitur fictum, quia sic celeriter utebatur in proelio manibus, ut tertiam habere putaretur. [1.42] IPSA bene ipsa; dulcis enim est propria manu quaesita vindicta: unde plus dolet Iuno alienis se viribus niti, ut Aeoli vel inferorum, sicut ipsa “flectere si nequeo superos, Acheronta movebo” . RAPIDUM velocem, ut est “cum rapidus sol nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas” item “rapidive potentia solis” . [1.sed] cum Varro divinarum quinto quattuor diis fulmina adsignet, inter quos et Minervae, quaeritur, cur Minerva Iovis fulmen miserit. antiqui Iovis solius putaverunt esse fulmen, nec id unum esse, ut testantur Etrusci libri de fulguratura, in quibus duodecim genera fulminum scripta sunt, ita ut est Iovis Iunonis Minervae, sic quoque aliorum: nam de Iunonis fulmine Accius ait “praefervido fulgore ardor iniectus Iunonis dextra ingenti incidit” . quare tum non posuit Minervam misisse fulmen suum? sed multi dicunt, habere quidem Minervam ut Iovem et Iunonem fulmen, sed non tantum valere, ut vindictam suam possit implere, nisi usa esset Iovis fulmine: unde merito queritur Iuno, Minervam, cum de numero minorum sit qui fulmen habent, usam tamen Iovis fulmine. IACULATA in libris Etruscorum lectum est iactus fulminum manubias dici et certa esse numina possidentia fulminum iactus, ut Iovem Vulcanum Minervam. cavendum ergo est, ne aliis hoc numinibus demus. et 'iaculata' pro iaculans, participium passivum pro activo. E NUBIBUS secundum physicos qui dicunt conlisione nubium fulmen creari. et indignatur Iuno, quod, cum nubes suae sint, pariter eis Minerva ac Iovis fulmine usa sit, cum sibi neutrum prosit. [1.43] DISIECITQUE quidam volunt fulminum genera quattuor esse: unum quod dicitur dissiciens idemque fragosum, alterum transfigens, tertium corripiens, quartum infigens: quas omnes species more suo in unius fulguris descriptione attigit dicens primum 'disiecitque rates', secundum 'illum expirantem transfixo pectore', tertium 'turbine corripuit', quartum 'scopuloque infixit acuto'. RATES abusive naves; nam proprie rates sunt conexae invicem trabes. Varro ad Ciceronem “ratis dicta navis longa propter remos, quod hi supra aquam sublati dextra et sinistra duas rates efficere videntur. ratis enim, unde hoc translatum, ubi plures mali aut trabes iuncti aqua ducuntur. hinc naviculae cum remis ratariae dicuntur” . [1.44] ILLUM auctorem scilicet criminis. EXPIRANTEM FLAMMAS non animam dicit 'flammas', sed cum anima fulminis flammas vomentem. et ut superius pleno nomini adiecit 'opum', id est “dives opum” , sic hic verbo; cum enim plenum sit 'expirantem', addidit 'flammas', ut alio loco 'animas', ut “confixi expirant animas” . alii 'expirantem' anhelantem accipiunt. Probus et 'tempore' legit, ut ipse “liquefacto tempora plumbo” . sed qui legunt 'pectore' de Accio translatum adfirmant, qui ait in Clytemestra de Aiace “in pectore fulmen inchoatum flammam ostentabat Iovis” . qui 'tempore' legunt de topica historia tractum dicunt; nam Ardeae in templo Castoris et Pollucis in laeva intrantibus post forem Capaneos pictus est fulmen per utraque tempora traiectus. et singulare nomen pro plurali. totius autem Italiae curiosissimum fuisse Vergilium multifariam apparet. [1.45] TURBINE volubilitate ventorum. SCOPULO saxo eminenti. 'scopulus' autem aut a speculando dictus est, aut a tegimento navium, apo tou skepazein. contigerunt autem ista circa Caphereum montem Euboeae. INFIXIT Cornutus ait 'inflixit' verius, quod sit vehementius. [1.46] AST EGO nunc conparat singula. et ne leve esset quod dixerat 'ego', addidit 'deorum regina'; sic Sallustius “vos autem, hoc est populus Romanus” . DIVUM autem pro divorum, sicut 'Argivum'. INCEDO incedere proprie est nobilium personarum, hoc est cum aliqua dignitate ambulare, ut “regina ad templum forma pulcherrima Dido incessit et aut iaculo incedit melior” , Sallustius “sed incedunt per ora vestra magnifici” . [1.47] ET SOROR ET CONIVNX physici Iovem aetherem, id est ignem volunt intellegi, Iunonem vero aerem, et quoniam tenuitate haec elementa paria sunt, dixerunt esse germana. sed quoniam Iuno, hoc est aer, subiectus est igni, id est Iovi, iure superposito elemento mariti traditum nomen est. Iovem autem a iuvando dixerunt; nulla enim res sic fovet omnia, quemadmodum calor. TOT ANNOS licenter in istis elocutionibus et accusativo et ablativo utimur. dicimus enim et 'tota nocte legi' et 'totam noctem legi'. honestior tamen elocutio est per accusativum. sane 'tot annos' continuationem significat, 'tot annis' autem intervallum. [1.48] ET QUISQUAM non Troianorum, sed omnium generaliter. IVNONIS autem pro 'meum', nomen pro pronomine. [1.49] PRAETEREA postea, ut “praeterea vidit, nec portitor Orci amplius obiectam passus transire paludem” . SUPPLEX breviter utrumque dixit; aut enim suscipiuntur vota precibus, aut honore redduntur. et ostendere vult, non solum non sibi supplicandum, sed nec simplici veneratione dignam futuram. [1.50] TALIA FLAMMATO quod superius intermiserat nunc reddidit. nam dixerat superius 'haec secum' et modo ait 'volutans', id est cogitans. multi sane 'talia volutans' talia revolutans accipiunt. [1.51] NIMBORUM nimbi nunc ventos significant, plerumque nubes vel pluvias: ergo prout locus fuerit intellegamus. proprie tamen nimbi vocantur repentinae et praecipites pluviae; nam pluvias dicimus lentas et iuges. et figurate 'patriam, loca'; unum enim varietas ipsa significat. LOCA FETA nunc plena, ut alio loco “feta armis” . sciendum est autem fetam dici et gravidam et partu liberatam, ut “fecerat et viridi fetam Mavortis in antro” ; enixam autem eam fuisse lac, quod pueris praebebatur, ostendit. item fetam gravidam illo loco ostendit, “non insueta graves temptabunt pabula fetas” . ergo quia feta medius sermo est, bene hoc loco epitheto discrevit, dicens 'graves fetas', ut bonum facinus et malum facinus dicimus, bonum venenum et malum venenum. AVSTRIS figura est celebrata apud Vergilium: et est species pro genere. legerat apud Ennium “furentibus ventis” , sed quasi asperum fugit et posuit 'austris' pro ventis. [1.52] AEOLIAM VENIT novem insulae, quae sunt post fretum Siciliae, appellantur Aeoliae ab Aeolo rege, Hippotae filio, licet habeant et propria nomina. unde et Vergilius ait “Aeoliam Liparen” . poetae quidem fingunt hunc regem esse ventorum, sed ut Varro dicit, rex fuit insularum, ex quarum nebulis et fumo Vulcaniae insulae praedicens futura flabra ventorum inperitis visus est ventos sua potestate retinere. AEOLIAM VENIT in Aeoliam. detraxit , ut “Italiam fato” . Aeolus Hippotae sive Iovis sive Neptuni filius. qui cum immineret bellum, quo Tyrrhenus, Lipari frater, Peloponnesum vastare proposuisset, missus ab Agamemnone, ut freta tueretur, pervenit ad Liparum, qui supra dictas insulas regebat imperio, factaque amicitia Cyanam filiam eius in matrimonium sumpsit et Strongulam insulam in qua maneret accepit. HIC illic, ut superius “hic currus fuit” . VASTO ANTRO physica ratione hoc fingit poeta. naturale enim est ut loca concava plena sint ventis. sane 'vasto' pro desolato veteres ponebant. Ennius Iphigenia “quae nunc abs te viduae et vastae virgines sunt” . ponebant et pro magno. Clodius commentariorum “vasta: inania magna” . [1.53] LUCTANTES elaborantes egredi vel inter se saevientes. SONORAS graves sonis, et est tempestatis epitheton. ordo autem talis est, Aeolus ventos et tempestates sonoras vasto antro premit. quidam 'sonoras' semper strepentes tradunt, ut “fluminibusque sonoris” ; nam sonorum est quidquid sine intermissione sonum servat, sonans vero quod ad tempus auditur. male autem quidam accipiunt 'sonoras' pro sonantes, cum sit proprium 'sonoras', ut thalassa te ekheessa. aliud est enim ekhousa, id est sonans. [1.54] AC VINCLIS ET CARCERE FRENAT translatio est per poeticam licentiam facta. carcer autem est undecumque prohibemur exire, dictus quasi arcer ab arcendo. locum autem, in quo servantur noxii, carcerem dicimus numero tantum singulari; unde vero erumpunt quadrigae, carceres dicimus numero tantum plurali, licet plerumque usurpet poeta, ut est “ruuntque effusi carcere currus” . alii vinclis carceris tradunt, ut “quam ferro excisam crebrisque bipennibus instant” . [1.55] ILLI INDIGNANTES hic aperte ostendit, quid sit 'luctantes'. MAGNO CUM MURMURE MONTIS non circum montis claustra, sed cum magno montis murmure fremebant. et est maior sensus: sic fremebant, ut etiam antra possent sonare. CUM MURMURE MONTIS] sic dixit Pacuvius “murmur maris” , quia ventos murmur sequitur, ut ipse alibi “magno misceri murmure pontum” . [1.56] CIRCUM FREMUNT quidam hoc loco 'fremunt' id est imperia recusant intellegunt, ut apud Cassium in annalium secundo “ne quis regnum occuparet, si plebs nostra fremere imperia coepisset” , id est recusare. ita et hic ostendit ventos imperia recusantes. non numquam 'fremere' velle significat, ut “arma amens fremit, arma toro tectisque requirit” . CELSA ARCE secundum quod superius diximus. venti enim melius deprehenduntur ex alto. SEDET non otiatur, sed curat; apud antiquos enim 'sedet' considerat significabat, ut alio loco ait “Turnus sacrata valle sedebat” . [1.57] MOLLITQUE ANIMOS id est ventos apo ton anemon, ut ipse alibi “quantum ignes animaeque valent” et Horatius “inpellunt animae lintea Thraciae” . 'mollit' autem ideo dixit, ut per transitum ostenderet, vitia naturae nulla ratione mutari, sed mitigari aliquatenus posse. [1.58] MARIA AC TERRAS CAELUMQUE PROFUNDUM atqui quattuor elementa sunt, terra aqua aer aether. sed hoc loco rite praetermisit aetherem, quia venti non turbant superiora, ut ait Lucanus “pacem summa tenent” (2.273), sed aut terras aut maria aut aerem. nam caelum hoc loco pro aere posuit, ut Lucretius “in hoc caelo qui dicitur aer” . 'profundum' autem et sublime dicitur [1.et profundum mare], ut 'supremum' altum “pro supreme Iuppiter” , postremum. potest et ad maria et ad terras referri. quidam 'profundum' in profundum accipiunt, alii pro funditus. et sicut hic 'profundum' in altitudinem, sic alibi fastigia de infima parte “forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras” . [1.59] FERANT auferant; et est aphaeresis. RAPIDI veloces, ut supra. VERRANTQUE verrere est trahere, a rete, quod verriculum dicitur. est autem principalitas verbi verro verris, praeteritum versi, unde et fit participium versus, hinc alibi “et versa pulvis inscribitur hasta” , id est tracta. [1.60] SPELUNCIS ATRIS vel tenebrosis, vel magnis. [1.61] ID METVENS timens. ergo Iuppiter timet, non sibi, sed elementis, ne turbentur eruptione ventorum, ut si bellorum tempore dicas virum fortem timere, non sibi, sed liberis suis. HOC METVENS] providens cavens. MOLEMQUE ET MONTES id est molem montis. et est figura, ut una res in duas dividatur, metri causa interposita coniunctione, ut alio loco “pateris libamus et auro” , id est pateris aureis. [1.62] FOEDERE modo lege, alias pace, quae fit inter dimicantes. foedus autem dictum vel a fetialibus, id est sacerdotibus per quos fiunt foedera, vel a porca foede, hoc est lapidibus occisa, ut ipse “et caesa iungebant foedera porca” . [1.63] ET PREMERE ET LAXAS SCIRET DARE IVSSUS HABENAS permansit in translatione, ut “vinclis et carcere frenat” . 'iussus' autem ob hoc posuit, quia suo nihil facit imperio. nam tolle hoc, et maior est omnibus diis, si ad eius voluntatem possunt elementa confundi: ut ipse “Aeolus mihi iussa capessere fas est” . simul ventorum ostenditur vis, quibus parum fuerat montem superponi, nisi et regem acciperent, qui ipse quoque alieno pareret imperio. ET PREMERE E. L. S. D. I. H.] alioquin Iunoni obsequi non posset. alii 'iussus' ita intellegunt, non cum iuberetur eum hoc facere, sed ita administrare, ut etiam iussus erat, secundum desiderium temporum. [1.64] AD apud quem, ut supra. [1.65] AEOLE rhetoricum est in omni petitione haec observare, ut possit praestare qui petitur, ut sit possibilitas, ut sit res iusta quae petitur, ut habeat modum petitio, ut sequatur remuneratio. et sciendum est secundum hunc ordinem omnes petitiones formare Vergilium, ut in hoc loco possibilitas est 'et mulcere dedit fluctus et tollere vento'. iusta petitio est 'gens inimica mihi'; omne enim quod contra inimicos petimus iustum est. modus petitionis est 'et dissice corpora ponto'. remuneratio 'sunt mihi bis septem praestanti c. n.' AEOLE INCUTE VIM VENTIS ordo ipse est. et est figura parenthesis. inter parenthesin et ellipsin hoc interest, quod parenthesis es quotiens remota de medio sententia integer sermo perdurat; plenum namque est 'Aeole incute vim ventis'. item “Aeneas rapidum ad naves praemittit Achatem” . ellipsis autem est quotiens remotis interpositis deest aliquid, ut est “quos ego— post mihi non simili poena” ; deest enim 'adfligam'. AEOLE] sane antiqui quotiens a minoribus beneficium petebant, a nomine incipiebant, et erat honoratius si nomen ipsius ante praeferrent. DIVUM PATER ATQUE HOMINUM REX Iuppiter. et periphrasis est, id est circumlocutio. 'pater' autem a Vergilio ad eminentiam ponitur, ut “pater Aeneas” et “pater Appenninus” . [1.66] ET MULCERE DEDIT FLUCTUS ET TOLLERE VENTO aliud pendet ex alio; nam qui potest mulcere, potest et tollere, id est erigere in tempestatem. 'mulcere' autem delenire. hinc mulsum quod dulcedine animos nostros permulceat. alii 'mulcere' mitigare, mollire vel fovere. [1.67] GENS sermo hic et nationem significat et familiam, sed nunc ad utrumque potest referri. nam aut ad familiam Aeneae aut ad Troianam gentem refertur. TYRRHENUM] Tyrrhenus cum fratre Lydo regnum ea indulgentia tenuit, ut ingens frequentia populi his contingeret: quae causa summam rerum fecit inopiam, nullo patriam relinquente aut volente peregrinari, quia tanta bonitas erat in regibus. consilium igitur habuerunt, ut partiti turbam, quam alere non poterant, alternis diebus abstinerent a cibis lusibusque vacaretur. atque hac lascivia excogitaverunt talorum tesserarumque iactus pilaeque lusum et tibiae modulationem et concentum symphoniae tubarumque, quibus avocati cives facilius tolerarent ieiunium. novissime tamen quia vincebat necessitas nec ulla consilia famem relevarent, sortiti sunt, uter ex fratribus cum parte populi abiret in quas sors terras dedisset. cum Tyrrhenus sorte iussus discederet, in mari quod Tyrrhenum ab eo vocatur periit. cuius filius Tuscus cum populo evasit in regionem Tusciam, quae ab eo nomen accepit. TYRRHENUM Tyrrhenum mare dictum est vel quod Tusciam adluit, id est Tyrrheniam, vel certe a Tyrrhenis nautis, qui se in hoc mare praecipitaverunt. namque hoc habet fabula, dormientem in litore Liberum patrem puerum nautas abstulisse Tyrrhenos. qui cum esset experrectus in navi, quo duceretur rogavit; responderunt illi, quo vellet. Liber ait ad Naxum insulam sibi sacratam. at coeperunt alio vela deflectere, quam ob rem iratum numen tigres sibi sacratas iussit videri, quo terrore se illi in fluctus dedere praecipites. alii dicunt, quod stuprum Libero patri inferre temptaverint ac propterea hoc pertulerint. MIHI NAVIGAT id est in meum dolorem. NAVIGAT AEQUOR figura Graeca est; nos enim dicimus per aequor navigat. similiter etiam alio loco “terram, mare, sidera iuro” , cum latinitas exigat, ut addatur praepositio per. et non vacat quod 'Tyrrhenum' addidit; videtur enim dicere, iam eis Italiam esse vicinam. [1.68] ILIUM IN ITALIAM PORTANS id est res Ilienses. et invidiose dicit Ilium, quasi ipsam cernat civitatem, cum Troianos aspexerit. et bene 'Ilium', hoc est quam fata stare noluerint. VICTOSQUE PENATES a Graecis. tacite occurrit quaestioni: portat quidem deos, sed victos, hoc est contemnendos, ne facere contra invictos nollet. [1.69] INCUTE VIM VENTIS duplex sensus est: 'incute' enim si inice significat, 'ventis' dativus est casus, hoc est, parva est eorum, etiam tu eis da magnam vim; si autem 'fac', septimus casus est, et erit sensus: fac vim Troianis per ventos, hoc est, per ventos vim in Troianos incute. Ennius “dictis Romanis incutit iram” . SUBMERSASQUE OBRVE PUPPES ordo est in sensu; ante enim est ut obruantur fluctibus, et sic submerguntur. tota autem Iunonis petitio in sequentibus explanatur. SUBMERSASQUE OBRVE P.] id est obrue, ut submergas. [1.70] AUT AGE DIVERSOS hoc est disperge illos per diversa, ne ad Italiam veniant; duobus enim generibus deletur exercitus, aut internecione aut dispersione. ET DISSICE CORPORA hic mutavit coniunctionem, nam dicendum erat 'aut dissice corpora'. CORPORA PONTO tam virorum quam navium, ut ipse alio loco cum de navibus loqueretur “et toto descendit corpore pestis” . sciendum sane est artem hanc esse petitionis, ut minora inpetrare cupientes maiora poscamus: quod etiam nunc Iuno facit. scit namque se fatis obstare non posse, sed hoc agit, ut eos arceat ab Italia. [1.71] SUNT MIHI BIS SEPTEM non sine ratione Iuno nymphas dicitur sua potestate retinere; ipsa est enim aer, de quo nubes creantur, ut est “atque in nubem cogitur aer” , ex nubibus aquae, quas nymphas esse non dubium est. ideo autem nympham Aeolo pollicetur, quia ventorum rex est, qui aquae motu creantur. bene ergo ei iungitur origo ventorum. sane notant Vergilium critici, quia marito promittit uxorem: quod excusat regia licentia, ut Sallustius “denas alii alii plures habent, sed reges eo amplius” . vel certe quod ex priore coniuge inprobos filios Aeolus habuerit, vel quod haec quam promittit inmortalis est. alii volunt Iunonem per iram oblitam, Aeolum uxorem et filios habere; quod exinde adserunt, quia Aeolus ad haec nihil ei responderit. et bene Iuno sic pollicetur, quasi Aeolo beneficium ante non concesserit. econtra Aeolus non ad praesens, sed ad praeteritum respondit 'tu mihi quodcumque hoc regni est'. PRAESTANTI CORPORE NYMPHAE bene etiam istas laudat, ut maior sit in Deiopea pulchritudinis gloria. laudabilius enim est superare laudatos, ut ipse ad maiorem Aeneae gloriam laudat et Turnum. harum autem quattuordecim nomina, ut quidam volunt, in Georgicis invenimus. 'praestanti' autem 'corpore' pro praestantis corporis, ablativum pro genetivo. [1.72] QUARUM QUAE FORMA dicimus et per se 'quarum quae pulcherrima', et plus ornavit inferendo 'forma pulcherrima'. [1.73] CONUBIO IVNGAM deest eam; et conubium est ius legitimi matrimonii. et bene 'conubio iungam' dixit, ut hanc ab aliis segregaret, quae a regibus sine lege habentur. solent enim reges inter plures uni praecipuum dare nomen uxoris. et 'conubio' nu brevem posuit, cum naturaliter longa sit. nubo enim, unde habet originem, longa est. sed est tropus systole, qui fit quotienscumque longa corripitur syllaba propter metri necessitatem. ipse alio loco longam posuit, ut est “Hectoris Andromache Pyrrhin conubia servas?” item “cuique loci leges dedimus, conubia nostra reppulit” et “per conubia nostra” et “Nomadumque petam conubia supplex” . sciendum tamen est, quia plerumque in conpositione vel derivatione principalitatis natura corrumpitur. CONVBIO IVNGAM STABILI PROPRIAMQUE DICABO multa in unum contulit versum quae Iuno promittit; dicendo enim 'conubio' ostendit legitimam, dicendo 'stabili' longam promittit concordiam, id est quae divortio careat, dicendo 'propriam' adulterii removet suspitionem. quod autem adiecit 'dicabo' obsequentem eam fore demonstrat. in usu enim est ut dicamus, sacerdos dicatus est numini, hoc est ad obsequium datus est. alii 'dicabo' dabo accipiunt. Terentius “iam hanc operam tibi dico” , id est do, sicuti ab eo quod est dico participium a passivo dictus facit, ut est “Iunoni infernae dictus sacer” , quamvis alibi lectum sit “templis sibi ferre dicatis” . 'propriam dicabo' autem deest 'tibi eam'. 'propriam' autem possumus vel firmam vel perpetuam accipere, ut “si proprium hoc fuerit” . Terentius “nihilne esse cuiquam proprium” et “quod voluptates eorum propriae sunt” et “da propriam, Thymbraee, domum” . [1.74] OMNES ANNOS bene, quia dea est; non enim usque ad senectutem. MERITIS praestitis, ut alibi “nec te regina negabo promeritam” , id est praestitisse. et alterum pendet ex altero; meritum enim non nisi ex praestantis descendit beneficio. [1.75] PULCHRA PROLE] bene postremum addidit propter quod matrimonium contrahitur, pulcherrimos filios. et mire hoc Iuno Lucina promittit, quasi non ob libidinem offerat. PULCHRA PROLE notanda figura; frequenter enim hac utitur. nam quod nos per genetivum singularem dicimus, antiqui per septimum dicebant, ut hoc loco 'parentem pulchra prole', id est pulchrae prolis. et simpliciter intellegendum est; errant namque qui dicunt ideo 'pulchra' dixisse propter Canacen et Macareum in se invicem turpissimos fratres. illi enim alterius Aeoli filii fuerunt. [1.76] AEOLUS HAEC subaudis 'dixit', quod ex posterioribus intellegitur, ut supra notavimus. REGINA inferioris personae revetentia est maiorem meritis appellare, non nomine; contra maioris est minorem nomine tantum vocare. qui ordo non nisi per indignationem corrumpitur, ut in duodecimo Sages in extremis rebus Turnum non regem vocat, ut “ruitque inplorans nomine Turnum” . et alibi de Aristaeo “et te crudelem nomine dicit” . OPTES optare non tantum eligere significat, ut alibi “optavitque locum regno” , sed etiam velle, ut hoc loco 'quid optes' quid velis. Lucilius in VI. “quid ipsum facere optes” , id est velis. alii 'quid optes' quid petas. sane servavit ordinem; nam qui promittit statim a primo polliceri debet, post si qua vult addat, ut auditor expectatione non pendeat. [1.77] EXPLORARE deliberare; superius namque multa poposcerat Iuno. hoc ergo dicit: tuum est deliberare, quid velis. aut certe aperire vel pensare, quale sit desiderium. alii explorare Iovis animum; aut certe 'explorare' explanare; aut certe statuere, an aequum sit quod petis, tuus enim hic labor est. MIHI IVSSA CAPESSERE FAS EST figura est litotes, quae fit quotienscumque minus dicimus et plus significamus per contrarium intellegentes, ut hoc loco non ait: licet mihi inplere quae praecipis, sed nefas est non inplere quae iusseris. item “munera nec sperno” , id est libenter accipio. MIHI IVSSA CAPESSERE FAS EST] hoc secundum ea quae aliter dicuntur, aliter audiuntur dictum est. [1.nam] cum dicit non se posse inplere quae Iuno praecipiat, nefas tamen putat [1.non] inplere praecepta. 'mihi' sane ultima syllaba produci debet, quia hoc casu omnia vel nomina vel pronomina vel participia in ultima syllaba produci debent. 'capessere' autem est saepe capere. [1.78] TU MIHI QUODCUMQUE HOC REGNI rediit ad physicam rationem. nam motus aeris, id est Iunonis, ventos creat, quibus Aeolus praeest. dicendo autem 'quodcumque' aut verecunde ait, ne videatur adrogans, aut latenter paene iocatur poeta; quis enim potest ventos, id est rem inanem tenere? TU MIHI Q. H. R.] hoc ad illud respondet 'namque tibi divum pater atque hominum rex'. QUODCVMQUE H. R.] quia ipse rex sub alieno imperio est. 'quodcumque' ergo quod 'clauso ventorum carcere regno', nec in mea manu est nisi iusso ventos emittere. IOVEMQUE CONCILIAS hysteroproteron in sensu. non enim Iuppiter conciliatur Aeolo, sed Aeolus Iovi, quasi superiori. conciliantur autem novi, reconciliantur antiqui. [1.79] TU DAS EPULIS ACCUMBERE DIVUM hoc est, tu me deum facis. duplici enim ratione divinos honores meremur, dearum coniugio et convivio deorum. unde et in bucolicis “nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est” . sane 'epulis accumbere' secundum sui temporis consuetudinem dixit; nam olim sedentes vescebantur, sicut ipse meminit “gramineoque viros locat ipse sedili” et “perpetuis soliti patres considere mensis” . et apud Homerum sedentes dii epulantur. [1.80] NIMBORUMQUE nubium, ut “et lunam in nimbo nox intempesta tenebat” . [1.81] HAEC UBI DICTA et a Iunone et ab Aeolo. et 'dicta' si nomen est, dedit, si participium, deest sunt. et 'haec ubi dicta' pro postquam, adverbium locale pro temporali. CAVUM ordo est, conversa cuspide cavum montem in latus inpulit. et alibi “in latus inque feri curvam compagibus alvum contorsit” . alii 'in latus' pro latus accipiunt. Ennius “nam me gravis impetus Orci percutit in latus” . INPULIT IN LATUS] quasi in rem quae facile cedit ictui. [1.82] AGMINE vel inpetu vel multitudine. agmen enim polysemus sermo est. nam inpetum significat, ut “illi agmine certo Laocoonta petunt” ; multitudinem, ut “vocat agmina saeva sororum” . etiam incedentem exercitum 'agmen' vocamus. [1.83] QUA DATA et in undecimo “coeant in foedera dextrae qua datur” . 'qua' ergo quoniam. et 'qua data' ad votum ventorum videtur rettulisse. PORTA omnis exitus porta dicitur, quasi qua potest vel inportari vel exportari aliquid. aut ideo 'porta', quia 'agmine' dixerat; nam porta proprie aut urbis aut castrorum est. TURBINE vi ventorum. et sciendum est, quod quando appellativum est 'turbinis' facit, sed si sit nomen proprium, 'Turbonis' facit, ut Horatius “Turbonis in armis” . [1.84] INCUBVERE MARI tria dicit elementa turbata: 'terras turbine perflant', 'incubuere mari' et rursum 'intonuere poli'. his ergo enumeratis recte adiecit 'intentant omnia mortem'. [1.85] EVRUSQUE NOTUSQUE cardinales quattuor venti sunt, de quibus nunc tres ponit, paulo post unum quem omiserat reddit, ut “stridens aquilone procella” . UNA EVRUSQUE NOTUSQUE ET AFRICUS] bene modo hos tres ventos inferiores tantum nominavit, qui a sedibus imis mare commovent, Zephyrum et Aquilonem tacuit; Zephyrum, qui ad Italiam ducit, Aquilonem, qui desuper flat. ideo Homerus de eo “kai borees aithregenetes, mega kuma kulindon” . RVUNT autem modo eruunt. PROCELLIS procella est vis venti cum pluvia, dicta procella ab eo, quod omnia percellat, hoc est moveat. [1.87] INSEQUITUR CLAMORQUE VIRUM quia praecesserat ventorum sonus, quem et ipsum clamorem possumus dicere. STRIDORQUE RVDENTUM proprie; nam in funibus stridor est. 'stridor' autem est sibilus. Pacuvius in Teucro “armamentum stridor et rudentum sibilus” . [1.88] ERIPIUNT S. N. Accius in Clytemestra “deum regnator nocte caeca caelum e conspectu abstulit” . [1.89] TEUCRORUM EX OCULIS numquam enim totum caelum nubibus tegitur, sed illa pars, contra quam flaverint venti. quod autem dixit diem eripi, ad videntum oculos rettulit, non ad naturam. TEUCRORUM E. O.] bene 'Teucrorum', quibus tempestas inmissa erat. NOX INCUBAT nox dicta, quod oculis noceat. 'incubat' autem ideo dixit, quod alienum tempus invasit. nam incubare proprie dicitur per vim rem alienam velle tenere. aut certe 'nox incubat', ut nihil intervalli esset inter tenebras et mare. aut tempestates, ut in georgicis “ipse pater media nimborum in nocte corusca fulmina molitur dextra” . [1.90] POLI axes, id est extremae partes caeli. duo enim sunt, notius et borius, a quibus totum caelum contonuisse significat. AETHER aetherem hoc loco pro aere posuit. nubes enim, unde et fulmina, aeris sunt, non aetheris: et frequenter Vergilius duo ista confundit. [1.91] INTENTANT minantur, ingerunt. OMNIA autem ad superiora rettulit. [1.92] EXTEMPLO ilico statim. et est augurum sermo. templum enim dicitur locus manu designatus in aere, post quem factum ilico captantur auguria. AENEAE servavit to prepon, ut Aeneam ultimum territum dicat. FRIGORE timore. et est reciproca translatio; nam et timor pro frigore et frigus pro timore ponitur, ut in Terentio “uxorem tuam pavitare aiunt” non timere, sed laborare frigoribus; utrumque enim in unum exitum cadit, sicut et de calore et de frigore urere dicimus, ut est “aut Boreae penetrabile frigus adurat” . nam et Graeci phrikta dicunt quae sunt timenda, ut Homerus [1.“dora men ouk et' onosta” ]. Livius in Odyssia “igitur demum Ulixi cor frixit prae pavore” . reprehenditur sane hoc loco Vergilius, quod improprie hos versus Homeri transtulerit “kai tot Odusseos luto gounata, kai philon etor, okhthesas d' ara eipe pros hon megaletora thumon” . nam 'solvuntur frigore membra' longe aliud est, quam luto gounata: et 'duplices tendens ad sidera palmas talia voce refert' molle, cum illud magis altum et heroicae personae pros hon megaletora thumon. praeterea quis interdiu manus ad sidera tollit, aut quis ad caelum manum tendens non aliud precatur potius, quam dicit 'o terque quaterque beati'? et ille intra se, ne exaudiant socii et timidiores despondeant animo, hic vero vociferatur. [1.93] INGEMIT non propter mortem ingemit, sequitur enim 'o terque quaterque beati', sed propter mortis genus. grave enim est secundum Homerum perire naufragio, quia anima ignea est et exstingui videtur in mari, id est elemento contrario. DUPLICES duas, secundum morem antiquum. nam duplices duos dicebant, ut hoc loco, et binos duos, et utrosque pro utrumque, ut Cicero “binos habebam, iubeo promi utrosque” . item Sallustius cum de duobus loqueretur “hi utrique ad urbem imperatores erant” . PALMAS manus explicitas. [1.94] TALIA VOCE REFERT profert. 're' abundat. alibi 'refert' respondet, ut “Anna refert” . sic in consuetudine dicimus: ille mihi rettulit. O TERQUE QUATERQUE id est saepius; finitus numerus pro infinito. et sic erupit in vocem cum dolore Homerus tris makares Danaoi kai tetrakis, hoi tot' olonto. et hoc principium quidam acephalon dicunt, cum intellegi debeat, multa eum intra se cogitasse, postremo in haec erupisse. [1.95] QUIS et quis et quibus significat: secundum artem enim sic dicimus. ab eo enim quod est 'a qui' in 'bus' mittit, ab eo quod est 'a quo' in 'is' mittit, sed a tertia declinatione in usu sunt dativus et ablativus plurales, licet antiqui omnibus usi sint casibus. denique Cato in originibus ait “si ques sunt populi” . et declinavit 'ques quium', ut 'puppes puppium'. MOENIBUS ALTIS propter Pergama, quae altissima fuerunt, ex quibus omnia alta aedificia pergama vocantur, sicut Aeschylus dicit. [1.96] OPPETERE ore terram petere, id est mori. possumus autem sic uti hoc sermone, ut et per se plenus sit et recipiat adiectionem. ergo dicimus et oppetit et mortem oppetit, sicut et exspirat et animam exspirat. FORTISSIME GENTIS atqui in artibus legimus superlativum gradum non nisi genetivo plurali iungi. constat quidem, sed 'gens' nomen est enuntiatione singulare, intellectu plurale. bene ergo iunxit, in gente enim plures sunt, ut alibi ipse “ditissimus agri Phoenicum” ; non enim unus est ager Phoenicum. item Sallustius “Romani generis disertissimus” . aut superlativo pro comparativo usus videtur, quasi fortissimis comparandus, non ut vulgo creditur praeferendus. sane quaeritur, cur Diomedem fortissimum dixerit, cum post Achillem et Aiacem ipse sit tertius, unde et Sallustius ait “primum Graecorum Achillem” . multi dicunt ideo fortissimum, quia iuxta Homerum et Venerem vulneravit et Martem. alii ad gentem referunt, quod Achilles Thessalus fuit, Aiax Graecus, Diomedes Danaus. multi ad excusationem Aeneae volunt fortissimum dictum, a quo eum constat esse percussum, ut Iuvenalis “vel quo Tydides percussit pondere coxam Aeneae” . [1.97] TYDIDE vocativus Graecus est; si enim latine diceret, o Tydida debuit ponere. omnia enim patronymica quae in 'des' exeunt apud Latinos primae sunt declinationis, ut “saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector” . Tydides Diomedes, Tydei et Deipyles, Adrasti filiae, filius, qui post captum Ilium ad Italiam venit, quod plenius in XI. libro habes. †eo tempore statua cum in templo Apollinis Delphici staret, vi quadam divina ad Corcyram migravit ideo 'saevus' Hector, quia Aeneas pius. quod autem ait 'Aeacidae telo' vult ostendere feliciorem Hectorem, cui contigerit ab Achille perire, quod ipse optaverit ei congressus, sicut in V. Neptunus Veneri loquitur. et bene elegit, cum quibus perisse debuerit; ipse enim et fortis est, et numinum proles: recte ergo his iungitur, in quibus talia fuerunt. [1.100] SARPEDON et in ultima possumus accentum ponere et in paenultima: nam Homerus et 'Sarpedonis' declinavit et 'Sarpedontis', unde et varius accentus est: 'Sarpedonis' enim antepaenultima habet accentum, 'Sarpedontis' paenultima. sed 'Sarpedontis' usurpavit; naturalis enim declinatio est 'Sarpedon Sarpedonis', ut 'Memnon Memnonis, Sinon Sinonis'. si autem genetivum in 'dontis' miserit, a circumflexo venit, qui est in ultima syllaba nominativi, ut Demophon Demophontis, Laocon Laocontis. sic ergo et Sarpedon, Sarpedontis. est autem Sarpedon Iovis filius et Laodamiae, ut alio loco “quin occidit una Sarpedon mea progenies” , occisus a Patroclo, Menoeti filio, armis Achillis induto. huius interitum Iuppiter prosecutus dicitur imbre sanguineo. SIMOIS nomen hoc integrum ad nos transiit, unde suo est accentu proferendum. nam si esset latinum, in antepaenultima haberet accentum, quia secunda a fine brevis est. sane bene fecisse videtur Simoentis mentionem, ut ibi videatur pati se optavisse, ubi genitus est, ut alibi “tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?” SUB UNDIS et 'sub undis' legimus, et 'sub undas'. sed si 'sub undas', 'correpta' intellege, si 'sub undis', 'volvit'; varia ergo distinctio est. CORREPTA rapta. [1.101] FORTIA CORPORA hoc est virorum fortium corpora; nulla enim est in mortuis fortitudo. [1.102] TALIA IACTANTI inaniter loquenti, ut alibi “atque inrita iurgia iactat et voces dum iactat inanes” . AQUILONE ab Aquilone. ecce hic reddit ventum quem transierat, et a generali tempestate ad speciem transit. [1.103] ADVERSA contraria, quia ad Italiam navigantibus Aquilo contrarius est. [1.104] FRANGUNTUR REMI vel gubernacula, vel quod melius est re vera remi. antiqui enim velis remisque navigabant, ut “validis incumbere remis, obliquat sinus in ventos” . et hoc de navi Aeneae, an de omnibus dixit? TUM PRORAM AVERTIT alii 'prora' legi tradunt. AVERTIT pro 'avertitur'. et est figura creberrima. potest namque pro activi verbi significatione passivum poni, ut est “et pictis bellantur Amazones armis” pro bellant. nec nos debet movere quod bellor non facit, natura enim hoc prohibuit. nam conpone hoc verbum, et invenitur activum, facit enim debello debellor. et contra pro passivi verbi significatione activum ponitur, ut est hoc 'avertit' pro avertitur, et “insinuat pavor” pro insinuatur, et “nox umida caelo praecipitat” pro praecipitatur. sed haec verba tantummodo pro se invicem ponuntur, quae et activa esse possunt et passiva, ut est averto avertor, praecipito praecipitor. ergo non possumus dicere quod quidam artigraphus, declinationes activi verbi et passivi pro se invicem poni. nam et neutralis verbi declinatio activa est et communis deponentisve passiva, et aliud est esse activum verbum, aliud habere activi verbi declinationem. [1.105] DAT LATUS inclinatur. CUMVLO altitudine. CUMULO] exuberante fluctu, cum cumulo. PRAERUPTUS in altum levatus. [1.106] Hi pro illi vel alii, et bene dicticos. HIS pro illis vel aliis. DEHISCENS valde hiscens. 'de' enim augentis est, ut in Terentio “deamo te Syre” . [1.107] APERIT ostendit, ut Sallustius “caput aperire solitus” , id est nudare, ostendere. sic alibi “visa aperire procul montes” . sane aliter hic 'aperit', aliter 'ostium aperit'. HARENIS et ab harenis et cum harenis, id est vel ab imo movebatur mare vel cum ipsis harenis, ut in tempestate solet. [1.108] TRIS Latinum est. genetivus enim pluralis quotiens in 'ium' exit, accusativum pluralem in 'is' mittit, ut 'puppium puppis'; quotiens in 'um' exit, in 'es' mittit, ut 'patrum patres'. SAXA LATENTIA modo propter tempestatem, non ut quidam tradunt tranquillo mari; nam quemadmodum latent quae nomen habent? haec autem saxa inter Africam, Siciliam et Sardiniam et Italiam sunt, quae saxa ob hoc Itali aras vocant, quod ibi Afri et Romani foedus inierunt et fines imperii sui illic esse voluerunt. unde et Dido “litora litoribus contraria, fluctibus undas inprecor” . quae arae a Sisenna “propitiae” vocantur. alii dicunt Graecos haec saxa bomous appellare. quidam insulam fuisse hunc locum tradunt, quae subito pessum ierit, cuius reliquias saxa haec exstare, in quibus aiunt Poenorum sacerdotes rem divinam facere solitos. has aras alii Neptunias vocant, sicut Claudius Quadrigarius I. annalium “apud aras, quae vocabantur Neptuniae” . Varro de ora maritima lib. I “ut faciunt hi, qui ab Sardinia Siciliam aut contra petunt. nam si utramque ex conspectu amiserunt, sciunt periculose se navigare ac verentur in pelago latentem insulam, quem locum vocant aras” . TORQUET iacit, inmittit, ut “torquet aquosam hiemem” . alibi 'torquet' deflectit, ut “torquet medios nox umida currus” . alibi regit et frenat, ut “cuncta tuo qui bella pater sub numine torques” . alibi sustinet et fert “axem umero torquet stellis fulgentibus aptum” . [1.109] SAXA VOCANT ITALI MEDIIS QUAE IN FLUCTIBUS ARAS ordo est, quae saxa in mediis fluctibus Itali aras vocant. pro quibus hunc ordinem esse ait 'tris Notus abreptas mediis fluctibus in saxa latentia torquet'. alii 'mediis fluctibus aras' legunt, ut sit ordo 'saxa vocant Itali aras, quae mediis fluctibus', ut desit 'sunt'. Italos autem aliqui non qui in Italia nati sint, sed qui Latine loquantur accipiunt. [1.110] DORSUM INMANE eminens, altum, secundum Homerum. vel certe eminens planities aut superficies durior. aut sic ait hic poeta 'dorsum' de saxo, ut Homerus “nota thalasses” , sicut alibi ipse “dorso dum pendet iniquo” . quidam 'inmane' pro malo accipiunt positum propter naufragia, quae ibi solent fieri; nam 'manum' bonum dicunt, ergo quod bono contrarium inmane; non enim potest pro magno accipi, alibi “posuitque inmania templa” , quia non facile apparent haec saxa, nisi cum mare ventis movetur. 'dorsum' autem hoc loco non absurde ait, quia Graece arae ipsae hippou nota dicuntur, ut Sinnius Capito tradidit, secundum Homerum. MARI SUMMO vel in summo, vel in placido. [1.111] IN BREVIA ET SYRTES id est in brevia syrtium, quo modo “molemque et montes” . 'brevia' autem vadosa dicit, per quae possumus vadere. ET SYRTES syrtium “sinus duo sunt pares natura, inpares magnitudine” , ut Sallustius dicit. [1.112] VADIS vada ta brakhea. Varro de ora maritima libro I “si ab aqua summa non alte est terra dicitur vadus” . et multi sic legunt 'inliditque vadis atque aggere cingit harenae'. [1.113] LYCIOS hi Troiae ad auxilium venerant, qui mortuo rege Pandaro Aeneam secuti sunt, unde et in secundo ait “comitum adfluxisse novorum” . FIDUM fidelem. utrumque nomen idem significat. quamvis quidam velint fidum amicum, fidelem servum dici. et sic pronuntiandum, ut dolorem adferat talis socii amissio. [1.114] IPSIUS ANTE OCULOS ad maiorem dolorem: unde alibi “quaeque ipse miserrima vidi” , item “qui nati coram me cernere letum fecisti” . INGENS PONTUS magna pars ponti. et est tropus synecdoche. A VERTICE aut a puppi, quae vertex navis est, aut ab Aquilone, qui flat a mundi vertice, hoc est a septentrione, ut ipse alibi “hic vertex nobis semper sublimis” . quidam 'verticem' hic procellam accipiunt. [1.115] IN PUPPIM pro puppim: addidit praepositionem. PRONUS prenes. non nulli sane 'pronum' adverbialiter legunt. MAGISTER Leucaspis, ut in sexto libro “Leucaspim et Lyciae ductorem classis Orontem” . [1.116] TER saepius, finitus numerus pro infinito. crebros enim fluctus facit Aquilo, ut Sallustius “crebritate fluctuum ut Aquilone solet” . vel certe quod Graeci trikumian appellant, ut Sallustius “triplici fluctu” . IBIDEM 'ibidem' et 'ubinam' multi dubitant ubi esse debeat accentus, quia 'ibi' et 'ubi' naturaliter breves sunt, sed ratione finalitatis plerumque producuntur in versu, nescientes hanc esse rationem, quia pronuntiationis causa contra usum Latinum syllabis ultimis, quibus particulae adiunguntur, accentus tribuitur, ut 'musaque' 'illene' 'huiusce'. sic ergo et 'ibidem'. [1.117] TORQUET AGENS CIRCUM in gyrum circumagit. VERTEX vertex dicitur circumacta in se unda et quae quasi sorbere videatur: quod de Charybdi legitur “atque imo barathri ter gurgite vastos sorbet in abruptum fluctus” , de qua ait Sallustius “Charybdis, mare verticosum” . [1.118] APPARENT aliud est 'parere' et aliud 'apparere'. 'parere' enim est oboedire, ut “paret amor dictis” , 'apparere' autem, videri, ut “apparet liquido sublimis in aere Nisus” . et haec observatio diligenter custodiri debet, licet eam auctores metri causa plerumque corrumpant. RARI vel propter maris magnitudinem, vel quia una perierat navis. vel 'rari' de multis, ut ostendat statim alios plures periisse. et quomodo 'apparent', si 'ponto nox incubat atra'? aut quia 'crebris micat ignibus aether', aut quia ante ipsius oculos hoc evenit. NANTES prima verbi positio est 'no nas nat', unde est “nare per aestatem liquidam” . prima syllaba naturaliter longa est, licet 'natare' 'na' brevis sit in eadem significatione. IN GURGITE VASTO tapinosis est, id est rei magnae humilis expositio. prudenter tamen Vergilius humilitatem sermonis epitheto sublevat, ut hoc loco 'vasto' addidit. item cum de equo loqueretur ait “cavernas ingentes” . [1.119] ARMA VIRUM bene addidit 'virum', id est virorum. arma enim dicuntur cunctarum artium instrumenta, ut “Cerealiaque arma” , item “colligere arma iubet” et alio loco “dicendum et quae sint duris agrestibus arma” . TROIA differentia in hoc sermone est et in sensu et in syllabis. nam cum provinciam dicimus, nam Troia provincia, Ilium ipsa civitas, et principale est nomen, brevis est 'Tro'. quando autem non est principale et derivatio est, longa est 'Tro.', ut “Troius Aeneas” . GAZA Persicus sermo est et significat divitias, unde Gaza urbs in Palaestina dicitur, quod in ea Cambyses rex Persarum cum Aegyptiis bellum inferret divitias suas condidit. est autem generis feminini, ut “et gaza laetus agresti” . quo exemplo apparet quoque superfluo quaeri a multis, quemadmodum potuerit aurum natare, nescientibus gazas, id est opes, dici omne quod possidemus. aut certe hyperbole tempestatis, ut etiam ponderosa ferri potuerint. PER UNDAS 'per' quidam nolunt * * * . [1.120] IAM VALIDAM zeugma est ab inferioribus 'vicit hiems'. quod fit et a superioribus et a medio, plerumque et ad utrumque respondet, ut “Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi, qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis et volucrum linguas et praepetis omina pinnae” . ecce hoc loco 'sentis' et ante dicta et sequentia concludit. ILIONEI antiptosis est, pro genetivo enim dativum posuit; nam constat huiusmodi Graeca nomina dativum singularem in ei diphthongum mittere, ut Orphei; nam illa solutio est cum Orphei separatim dicimus: nec modo 'Ilionei' possumus dicere adstrictum esse genetivum, ut ipse sit qui et dativus. quod si forte contingat, non regula mutatur, sed antiptosis fit, qua plerumque utuntur poetae, ut “urbem quam statuo vestra est” pro urbs, item “haeret pede pes” pro pedi. [1.121] VECTUS qua vehebatur significat. et pro praesenti participio, quod non habemus, praeteritum posuit. in Latino enim sermone a passivo verbo praesens participium non est, neque ab activo praeteritum. sed quod uno sermone explicare non possumus aut circumlocutione ostendimus, aut si hoc nolumus, participium pro participio ponimus, sed usurpative, ut hoc loco factum est. ABAS Abantes aliquot tradunt: hic unus, Aeneae comes; alter quem in Troia Diomedes occidit; tertius est Argivus, cuius clipeum tertio libro Apollini consecrasse dicit Aeneam. [1.122] VICIT HIEMS 'hiems' duas res significat: aut tempus aut vim venti, per quam oritur tempestas. ergo pro loco intellegendum est. Accius “unde estis nautae huc hieme delati” . sic et Varro. LAXIS pro laxatis, nomen pro participio. [1.123] IMBREM imber dicitur umor omnis, ut Lucretius ex “igni terra atque anima nascuntur et imbri” , id est umore. IMBREM] veteres enim omnem aquam imbrem dicebant. Ennius imbrem pro aqua marina “ratibusque fremebat imber Neptuni” . FATISCUNT abundanter aperiuntur; 'fatim' enim abundanter dicimus, unde et adfatim, hiscere autem aperiri, verbum frequentativum ab hiare. [1.125] EMISSAM HIEMEM hic apertius tempestatem declarat significari ex Graeco; nam et illi kheimona tempestatem dicunt. et bene veteres nostri 'hiemem anni' dicebant, ne tempestas posset intellegi. IMIS bene in imo voluit esse Neptunum, ut iam factam cognosceret tempestatem, non incipientem vetaret. [1.126] STAGNA stagnum dicitur aqua stans, sed nunc profunda maris significat ab eo, quod non nisi nimia tempestate turbantur. ergo 'stagna' et 'imis vadis refusa' aliud pendet ex alio, quia inmobilis aqua in imo maris tantummodo est, quam tunc ab imo motu dicit esse turbatam. GRAVITER COMMOTUS opportune Neptunum ait commotum cum maria turbantur, quia plerumque poetae Neptunum pro mari ponunt. ET ALTO PROSPICIENS aut e mari erigens caput, aut mari providens. quidam 'alto' caelo accipiunt, quia ait 'iam caelum terramque'. [1.127] PLACIDUM CAPUT quaerunt multi quemadmodum 'placidum caput', si 'graviter commotus'? quasi non possit fieri, ut irascatur ventis, propitius sit Troianis. uno autem epitheto more suo habitum futurae orationis ostendit, ut alibi uno sermone 'tum quassans caput'. PLACIDUMQUE CAPUT] epitheta alia naturalia sunt, alia ad tempus. et 'placidum' ut naturale Neptuni est, ita 'graviter commotus' ad tempus ob factam tempestatem. [1.128] DISIECTAM AENEAE T. V. A. C. hic ostendit Aeolum omnia Iunonis praecepta complesse. nam 'submersasque obrue puppes' in Orontis sociorumque eius interitu; 'aut age diversas et dissice corpora ponto' 'disiectam Aeneae toto videt aequore classem'. [1.129] CAELIQUE RVINA id est tonitribus, quorum sonus similis est ruinis. [1.130] NEC LATVERE DOLI FRATREM IVNONIS ET IRAE aut doli Iunonis, aut fratrem Iunonis. gemina ergo distinctio est. FRATREM IVNONIS] quod et ipsa Saturni est filia. [1.131] EVRUM AD SE ZEPHYRUMQUE VOCAT per hos omnes intellege; isti enim sunt cardinales. 'ad se' autem ethikos. cur tamen Zephyrus, qui ad Italiam ducit, quem poeta supra tacuit, nunc vocatur? ira in hoc Neptuni exprimitur, si etiam eum obiurgat, qui non adfuerit. [1.132] GENERIS FIDUCIA VESTRI Astraeus enim unus de Titanibus, qui contra deos arma sumpserunt, cum Aurora concubuit, unde nati sunt venti secundum Hesiodum. et hoc loco fiduciam pro confidentia posuit, cum fiducia in bonis rebus sit, confidentia in malis. [1.133] IAM CAELUM TERRASQUE aut ordo est 'ausi estis sine meo numine tantas moles tollere et caelum terrasque turbare'? aut certe illud est, quod tria haec numina, licet divisa imperia teneant, videntur tamen invicem regni totius habere potestatem, sicut et ipsa elementa quae retinent physica inter se quadam ratione iunguntur. quod et ipsorum numinum sceptra significant. Iuppiter enim trifido utitur fulmine, Neptunus tridente, Pluto tricerbero. multi enim quaerunt, cur modo Neptunus de alienis conqueratur elementis. aut certe 'terram' pro mari posuit, ab eo quod continet id quod continetur, quia ipse dicitur Enosikhthon et Enosigaios, id est movens terram. et caelum pro aere; constat enim terram cum aqua in aere libratam. MEO SINE NUMINE hoc est 'et laxas sciret dare iussus habenas'. NUMINE VENTI distingue 'numine', ut 'venti' convicium sit. [1.135] QUOS EGO deficit hoc loco sermo; et congrue, quasi irati et turbatae mentis, ut alibi “me me, adsum” . similiter “incipit effari, mediaque in voce resistit” . Terentius “quem quidem ego si sensero, sed quid opus est verbis?” his enim adfectibus tantum sermonis defectio congruit. QUOS EGO] subauditur 'ulciscar'. ergo aposiopesis est, hoc est, ut ad alium sensum transeat, ideo abruptum et pendentem reliquit. et necessarium post tale schema 'sed' coniunctionem sequi, ut “quamquam o, sed” . SED MOTOS PRAESTAT prudenter agit; plus est enim innocentibus succurrere, quam nocentium delicta punire. PRAESTAT melius est, ut “praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni” . et notandus sermo. nam et per se plenus est, et tam accusativo iungitur quam septimo. dicimus enim et 'praestat illum' et 'praestat illo'. [1.136] POST MIHI NON SIMILI POENA COMMISSA LUETIS aut 'non simili poena', id est non ea qua Troianos adfecistis, aut certe 'mihi non simili', id est vehementer irato. POST MIHI N. S. P. C. L.] pro 'non inpune eritis posthac'; nunc enim nullam poenam sentiunt, nisi forte obiurgationis. 'commissa' autem hic pro peccatis. LUETIS persolvetis. et hic sermo a pecunia descendit; antiquorum enim omnes poenae pecuniariae fuerunt. [1.137] MATURATE FUGAM cum maturitate, id est cum tranquillitate discedite, quo modo dicimus 'matura iracundiam tuam', id est mitiga; perniciosum enim Troianis est, si maturent fugam, hoc est accelerent. ergo 'fugam' hic tantum discessum accipiendum. [1.138] SAEVUMQUE vel magnum et potentem, ut superius, vel vere saevum in ventos, quia minatur. TRIDENTEM ideo tridens Neptuno adsignatur, quia mare a quibusdam dicitur tertia pars mundi, vel quia tria genera aquarum sunt, maris, fluminum, fluviorum, quibus omnibus Neptunum praeesse non nulli dicunt. [1.139] SORTE ac si diceret potuisse se etiam caelum tenere, Aeolum vero beneficio etiam carceris regna meruisse, nec sine suo arbitrio posse quemquam in suo regno habere potestatem. SED MIHI SORTE DATUM 'sorte' ideo ait, quia Iuppiter et Neptunus et Dis pater, Saturni et Opis filii, cum de mundi possessione certamen inissent, placuit ut imperium sorte dividerent: ita effectum est, ut caelum Iuppiter, maria Neptunus, Dis pater inferos sortirentur. INMANIA aspera; 'manum' enim antiqui bonum dicebant, sicut supra dictum est, unde et 'mane' dicitur; quid enim melius? et per antiphrasin 'manes' inferi, quia non sint boni. [1.140] VESTRAS EVRE DOMOS irascentum est uti proprio nomine, ut Terentius “ego te in pistrinum Dave dedam” . aut quasi contra principem tempestatis irascitur, quem primum constat egressum, quia supra 'una Eurusque Notusque ruunt'. quod autem dixit 'saxa inmania, vestras domos' de Pseudulo Plauti tractum est, ubi ait “nisi forte carcerem aliquando effregistis vestram domum” . et figurate 'saxa, domos'; vario enim significatu idem ostenditur. IACTET pro glorietur, sicut in georgicis “nullo tantum se Moesia cultu iactet” . et hoc ex accidenti sumptum, quoniam quicumque sunt in aliqua re gloriosissima motu quodam et incessu corpus suum iactant. AVLA inrisio est; sequitur enim 'carcere'. et nihil tam contrarium si simpliciter intellegamus. [1.141] CLAVSO quia dimittere ventos non ipsius est, sed iubentis. et hoc est “foedere certo et dare iussus habenas” . VENTORUM non otiose, sed per exprobrationem, poterat enim dicere 'vestro', sed ut supra “meo sine numine venti” . CARCERE REGNET licet carcer sit, tamen regnum est Aeoli; haec enim pro adfectu possidentis intellegenda sunt, ut alibi cum de rure loqueretur “post aliquot mea regna videns mirabor aristas” . et bene regnum Aeoli custodiam carceris dixit. [1.142] DICTO CITIUS non antequam diceret, dixit enim 'haec ait'; sed citius, quam dici potest. PLACAT sub poetica licentia physicam quoque tangit rationem. mare enim dicitur esse Neptunus, quem superius dixit graviter commotum, quia tempestas erat. nunc ait 'placat', quia iam sedari coeperant maria. [1.143] COLLECTAS aut nunc collegit et fugavit, aut ante a ventis collectas fugavit, id est resolvit. COLLECTAS] colligere enim nubes dicitur caelum, ut “aut si nox pluviam ne colligat ante veremur” . SOLEMQUE REDUCIT per solem serenitas intellegenda, quia superius dixerat “eripiunt subito nubes caelumque diemque” . quis enim ignorat diem constare per solem? et consequens erat, ut fugatis nubibus sol rediret. [1.144] CYMOTHOE nomina deorum plerumque de causis sunt ficta ab elementis, quae numina dici voluere maiores, ut 'Cymothoe', id est cursus fluctuum, apo tou theein to kuma. TRITON deus marinus, Neptuni et Salaciae filius, deae marinae ab aqua salsa dictae. ADNIXUS antiquum est, ut 'conixus', quibus hodie non utimur; dicimus enim 'adnisus' et 'conisus'. sed et multa alia usus contra antiquitatem vindicavit. illi enim 'parsi' dicebant, nos dicimus 'peperci'. item nos dicimus 'suscepi', illi dicebant 'succepi', ut “succepitque ignem foliis” . ADNIXUS zeugma est, 'adnixi' enim debuit dicere, ut paulo post “haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum, aut portum tenet” . ergo 'adnixus' ad Tritonem tantum pertinet, quia Cymothoen iuvabat. quibusdam sane non videtur zeugma, quia 'adnixus', non 'conixus'. ordo tamen est 'Cymothoe simul et Triton acuto detrudunt naves scopulo', ab aris scilicet in quas “tris Notus in s. l. t” . [1.145] LEVAT leves ac navigabiles facit, ut “nostrumque leves quaecumque laborem” . et scire debemus prudenter poetam pro causis vel tendere vel corripere orationem, ut hoc loco periclitantibus Troianis tota celeritate dicit esse subventum. contra in quinto libro ubi nullum periculum est latius describit placantem maria Neptunum. item in secundo libro quoniam inminet periculum uno versu ait “quo res summa loco Panthu? quam prendimus arcem?” LEVAT laxat, ut “atque arta levari vincla iubet Priamus” . TRIDENTI autem pro tridente, dativum pro ablativo. [1.146] APERIT ideo quia harenarum congerie inpediente praeclusae ad navigandum erant. ergo inmisso in eas mari aptas ad navigandum facit. sic Sallustius “sed ubi tempore anni mare classibus patefactum est” . ceterum bis idem. TEMPERAT tranquillum facit. [1.147] ATQUE ROTIS SUMMAS L. P. V. bene non moratur in descriptione currus, ut citius liberetur Aeneas. * * * PERLABITUR UNDAS figura est. quod enim nos modo dicimus per praepositionem nomini copulatam sequente verbo, antiqui verso ordine praepositionem detractam nomini iungebant verbo, ita tamen ut esset una pars orationis, et faciebant honestam elocutionem. nos dicimus 'per undas labitur', illi dicebant 'perlabitur undas'. item 'per forum curro' et 'percurro forum'. notandum plane quod plerumque suum regit casum, plerumque ad ablativum transit. [1.148] AC VELUTI MAGNO IN POPULO iste tempestati populi motum comparat, Tullius populo tempestatem: pro Milone “equidem ceteras tempestates et procellas in illis dumtaxat fluctibus contionum” . ita et Homerus seditioni tempestatem kinethe d' agore hos kumata makra thalasses. ideo autem 'magno' addidit, quia ubi frequens est populus, ibi et crebra seditio. et quidam 'populum' totam civitatem, 'vulgum' vero plebem significari putant. SAEPE autem ut fieri solet. [1.149] SEDITIO 'seditio' est , sicut Cicero ait in de re publica “eaque dissensio civium, quod seorsum eunt alii ad alios, seditio dicitur” . ANIMIS IGNOBILE id est stultum, ut contra nobilem animum prudentium dicimus. ideo etiam paulo post ait 'arrectis auribus'; sumpsit enim translationem ab animalibus, quae utique stultiora sunt. VULGUS et masculini generis et neutri lectum est: generis neutri hoc loco, alibi masculini, ut in “vulgum ambiguas” . et hoc est artis ut masculino utamur, quia omnia Latina nomina in us exeuntia, si neutra fuerint, tertiae sunt declinationis, ut pecus pecoris: si autem secundae fuerint declinationis, masculina sunt; 'vulgi' autem facit, non 'vulgeris', ut docti, clari. usurpatum tamen est neutrum genus propter unum Graecum nomen, id est pelagus. cum enim pelagi faciat, neutri tamen est generis. [1.150] IAMQUE FACES ET SAXA VOLANT multi non 'volant', sed 'volunt' invenisse se dicunt. sed Cornutus “verendum” , ait, “ne praeposterum sit faces velle, et sic saxa, cum alibi maturius et ex ordine dictum sit 'arma velit poscatque simul rapiatque inventus'” . FUROR ARMA MINISTRAT sic alibi “rimanti telum ira facit” . sane summa velocitate sensus explicitus. [1.151] GRAVEM venerabilem, unde et contemptibiles 'leves' dicimus. et bene servat circa hunc rhetoricam definitionem, cui dat et iustitiam et peritiam dicendi, ut 'tum pietate gravem' et 'ille regit dictis animos'. orator enim est vir bonus, dicendi peritus. PIETATE GRAVEM cuius illis auctoritas ob pietatem est gravis. [1.152] ARRECTIS AVRIBUS translatio a mutis animalibus, quibus aures mobiles sunt. an aures pro audiendi sensu posuit, secutus Terentium qui ait “arrige aures Pamphile” ? [1.155] GENITOR venerabilis, ut “Thybri pater” . ergo hoc nomen et ad verum patrem pertinet et ad honorem refertur. sane veteres omnes deos patres dicebant. CAELOQUE INVECTUS APERTO non per caelum vectus, sed caelo iam sereno vectus per maria. [1.156] FLECTIT quidam 'flectit' pro regit accipiunt, ut interdum 'torquet' in eodem significatu ponit “qui numine torques” . CURRV non, ut quidam putant, pro 'currui' posuit, nec est apocope, sed ratio artis antiquae, quia omnis nominativus pluralis regit genetivum singularem et isosyllabus esse debet, ut hae musae huius musae, hi docti huius docti. item a genetivo singulari dativus regitur singularis, ut isosyllabus sit, ut huius docti huic docto. inde ergo est “curruque abscisa duorum suspendit capita” et “libra die” , ne, si 'diei' fecisset, maior esset nominativo plurali. SECUNDO Troianis obsequenti. et tractus est sermo a sequentibus servis, id est pedisequis secundis: unde et secundam fortunam dicimus, quod secundum nos est, id est prope nos. [1.157] AENEADAE nunc Troiani, aliquando Romani, ut “Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant” . PROXIMA LITORA ideo quia post periculum non eligitur litus, sed quodcumque occurrit occupatur. CURSU aut secundum quod superius diximus 'proxima cursu', id est cursui, aut 'contendunt cursu petere', et est septimus casus. ut hic 'cursu' de navibus, ita alibi iter, ut “unde iter Italiam” et in quinto “certus iter” . stationes etiam navium dicebant, quod est animalibus terrestribus proprium. [1.158] VERTUNTUR scilicet a proposito itinere, hoc est ab Italia. [1.159] EST IN SECESSU topothesia est, id est fictus secundum poeticam licentiam locus. ne autem videatur penitus a veritate discedere, Hispaniensis Carthaginis portum descripsit. ceterum hunc locum in Africa nusquam esse constat, nec incongrue propter nominis similitudinem posuit. nam topographia est rei verae descriptio. SECESSU sinu secreto. LOCUS subaudis 'quem', ut superius “urbs antiqua fuit” . et sciendum est, quia, quotiens praemittimus nomen cuiuslibet generis et interposito pronomine aqua maris premat arva, hoc est litora vicina cooperiat. constat autem et in illo loco accessam maris usque ad montem pervenire et per omne litus Venetiarum mare certis horis et accedere per infinitum et recedere. Timavus autem in Histria est inter Aquileiam et Tergestum. [1.247] HIC TAMEN hoc est etiam in loco difficili. HIC pro illic. URBEM PATAVI hoc est Patavium. Patavium autem dictum vel a Padi vicinitate, quasi Padavium, vel apo tou petasthai, quod captato augurio dicitur condita, vel quod avem telo petisse dicitur et eo loco condidisse civitatem. alii a palude Patina, quae vicina civitati fuisse dicitur, Patavium dictam putant. sane 'Patavi' minorem nominativo genetivum fecit, cum genetivus numquam pauciores syllabas nominativo suo habere debeat; Patavium enim Patavii facit. SEDESQUE LOCAVIT ex votis suis facit invidiam, dicens id concessum Antenori, quod ipsa desiderat. [1.248] ET GENTI NOMEN DEDIT hoc est, quod ne victori quidem concedetur Aeneae: quod scimus a Iunone esse perfectum, contra quam oblique loquitur propter considerationem mariti. hi autem primis temporibus ab Antenore dicti sunt Antenoridae. ipsum vero quidam dicunt †haec ora se appellasse. aut certe 'nomen' nobilitatem vel dignitatem, ut “et nos aliquod nomenque decusque gessimus” . ARMAQUE FIXIT TROIA hoc est, securus est, quia solent missi militia sive gladiatura quibuslibet templis arma suspendere, ut Horatius “Veianius armis Herculis ad postem fixis” et “Danais de poste refixum” . ARMAQUE FIXIT quasi non necessaria consecravit; figere enim consecrare hic debemus accipere, ut “postibus adversis figo” . [1.249] COMPOSTUS pro compositus. syncope est; detraxit enim de medio syllabam, ut “et pocula porgite dextris” . [1.250] NOS TUA PROGENIES sic loquitur quasi una sit de Troianis; nam aliter sensus non procedit. quod autem dixit 'tua progenies', epexegesis est, ut “ast ego quae divum incedo regina” . NOS TUA PROGENIES] quasi patiatur et ipsa quod et filius. et bene 'tua progenies' propter Antenorem. ADNVIS quia nutu semper promittit aliquid Iuppiter, ut “annuit et totum nutu tremefecit Olympum” . ANNVIS licet ipsa dea sit, tamen sub persona Aeneae se posuit. [1.251] NAVIBUS AMISSIS cur, cum una navis perierit, ait 'navibus'? aut invidiose dixit et exaggerat, aut quia adhuc aliae desunt, aut quia eas non perisse ignorat Aeneas. INFANDUM pro infande posuit, ut in VI. “miserum septena quotannis” . item “torvumque repente clamat” pro torve. et est figura, quae fit quotiens nomen pro adverbio ponitur; magis autem poetica est, in prosa aut rara aut numquam. tamen hoc loco 'infandum' potest esse etiam interiectio dolentis. UNIUS hic produxit paenultimam. UNIUS] cautius, quam si dixisset Iunonis. [1.252] PRODIMUR multa quidem hic sermo significat, sed modo porro damur, scilicet ab Italia. et sciendum est omnium auctorum esse consuetudinem res dubie positas in sequentibus explanare et plenius dicere, ut hoc loco; nam quid est 'prodimur', ostendit dicens 'atque Italis longe disiungimur oris'. LONGE maxime; non enim longe erant ab Italia, cum tempestate disiecti sunt. [1.253] HIC id est talis, ut “hunc ego te Euryale aspicio” , id est talem. PIETATIS superius 'in te committere' ait, ut peccato Aeneam et Troianos excuset; hic plus addit: non solum eos non esse malos, sed etiam pios esse. HONOS cum secundum artem dicamus honor arbor lepor, plerumque poetae r in s mutant causa metri; os enim longa est, or brevis. hoc quidem habet ratio: sed ecce in hoc loco etiam sine metri necessitate 'honos' dixit. item Sallustius paene ubique 'labos' posuit, quem nulla necessitas coegit. melius tamen est servire regulae. SIC NOS IN SCEPTRA REPONIS 'sic', hoc est per naufragia. 'in sceptra' aut ad imperia reservas, aut certe antiqua est licentia communium praepositionum. IN SCEPTRA REPONIS id est restituis in regna quae amisimus. [1.254] OLLI modo 'tunc' propter sequentia. pronomen enim non debet poni cum nomine, sed pro ipso nomine, et nullus dicit 'illi natae'. alias tamen 'olli' illi significat, ut “olli dura quies oculos et ferreus urget somnus” . SUBRIDENS laetum ostendit Iovem et talem qualis esse solet cum facit serenum; poetarum enim est elementorum habitum dare numinibus, ut supra de Neptuno dictum est. Ennius “Iuppiter hic risit tempestatesque serenae riserunt omnes risu Iovis omnipotentis” . aut certe risit intellegens Iunonis dolos oblique accusari a Venere, ut est 'quae te, genitor, sententia vertit' et 'unius ob iram prodimur', sicut alibi “atque dolis risit Cytherea repertis” . [1.255] VULTU QUO CAELUM ostendit sicut dictum est, cur subriserit Iuppiter. SERENAT hoc verbum de his est, quae carent prima positione: quod fit in his quae in nostra non sunt potestate, ut tono, fulmino, pluo. haec enim non possumus dicere, nisi forte persona inducatur eius qui potest, ut si tale aliquid Iuppiter dicat. [1.256] OSCULA LIBAVIT leviter tetigit. et sciendum osculum religionis esse, savium voluptatis, quamvis quidam osculum filiis dari, uxori basium, scorto savium dicant. sane multi nolunt ita intellegi, ut summum osculum filiae dederit, id est non pressum, sed summa labella contingens, sed ita aiunt: tum hilarus Iuppiter vultus natae libavit, id est contigit, scilicet ut nos solemus cum blandimentis quibusdam sinistram maxillam contingere liberorum ac deinde ad os nostrum dextram referre. ergo 'libavit' merito, quia partem vultus, non totos contigerat, ut 'oscula' dixerit quasi minora et teneriora filiae ora, ut ora diminutive oscula; nam ora vultus dici, ut “intentique ora tenebant” et “sic ora ferebat” . ipse diminutive oscula dixit minores et teneros vultus “summaque per galeam delibans oscula fatur” . [1.257] PARCE METU quotiens in causis arguimur, ante nos purgare debemus et sic ad actionem descendere: quod et hoc loco Iuppiter facit; ante enim obiecta purgat et sic venit ad promissionem. et est 'parce metu' elocutio usualis, id est dimitte metum, quomodo dicimus parce verbis, parce iniuriis. alii 'metu' pro metui accipiunt, ablativum pro dativo; aut certe ideo metum aufert, ut animo securiore possit audire, ut alibi “solvite corde metum, Teucri” . CYTHEREA omnia quae apud Graecos ei diphthongon habent apud Latinos in e productum convertuntur, ut Kuthereia Cytherea, Aineias Aeneas, Medeia Medea. omnia autem quae dicit Iuppiter ad solutionem pertinent antedictorum. nunc dicit 'parce metu', quia superius dixerat 'tristior'; 'manent inmota', quia dixerat 'quae te genitor sententia vertit?' et simul per transitum dogma Stoicorum ostendit, nulla ratione posse fata mutari. sane servat et hic ordinem sicut in Aeoli oratione, ut statim promittat quod praestaturus est, ne auditor sit exspectatione suspensus. TUORUM vel Troianorum vel Romanorum. [1.258] FATA TIBI non propter te; fati enim immobilis ratio est. sed aut vacat 'tibi', ut “qui mihi accubantes in conviviis” , aut certe tuta tibi sunt fata, non tamen propter te. CERNES URBEM aut Romam significat, quia cum proprietatem detrahimus, quod magnum est significamus, ut si dicas 'legi oratorem' nec addas quem, intellego Ciceronem; et ne longa sit exspectatio, adiecit 'et promissa Lavini moenia': aut certe detrahe 'et', sicut multi, et epexegesin facis 'cernes urbem', id est 'promissa Lavini moenia'. videtur autem figurate dictum 'urbem' et 'moenia', quia diversis idem significavit. [1.259] SUBLIMEMQUE FERES AD SIDERA CAELI propter illud 'caeli quibus adnuis arcem'. Aeneas enim secundum quosdam in Numicum cecidit fluvium, secundum Ovidium in caelum raptus est, appellatus tamen est Iuppiter indiges. Aeneas enim post errores VII. annorum cum ad Italiam pervenisset et, sicut historia habet, cognito quod Veneris filius, Troia profugus fatis iuvantibus ad Italiam venisset, ab Latino susceptus esset, filiam eius Lavinam duxit uxorem: quo dolore Turnus rex Rutulorum, qui ante Laviniam sperabat uxorem, et Latino et Aeneae bellum indixit. sed primo proelio Latinus est interemptus, secundo vero Aeneas Turnum occidit. ipse vero ut quidam dicunt cum Mezentium, ut quidam vero Messapum fugeret, in Numicum fluvium cecidit, ut vero Ovidius refert in caelum raptus est, cuius corpus cum victis a se Rutulis et Mezentio Ascanius requisitum non invenisset, in deorum numerum credidit relatum. itaque ei templum condidit et Iovem Indigetem appellavit. bene autem addidit 'feres', ut gratius esset quod per ipsam fieret. [1.260] MAGNANIMUM magnus et parvus quoniam mensurae sunt, ad animum non nisi katakhrestikos adhibentur. et bene hoc addidit, quasi dicat, quem tu miserum dicis, nos magnanimum, summum. NEQUE ME S. V. ad illud 'quae te, genitor, sententia vertit'. [1.261] HIC id est Aeneas. et est ordo 'hic bellum ingens geret Italia'. alii 'hic' pro 'post haec quae dixi' accipiunt, ut sit loci adverbium pro temporis. TIBI FABOR ENIM hoc loco excusat quaestionem futuram, quasi Veneri dolenti quae vera sunt dicat, sed aliter loquatur cunctis praesentibus dis: dicet enim in decimo “abnueram bello Italiam concurrere Teucris” . QUANDO siquidem, quoniam. REMORDET sollicitat. Terentius “par pari referto, quod eam remordeat” . [1.262] ARCANA secreta. unde et arca et arx dictae, quasi res secretae. [1.263] ITALIA in Italia, et detraxit praepositionem more suo. sic et illo loco “non Libyae, non ante Tyro; despectus Hiarbas” id est in Tyro. nam si adverbialiter vellet, Tyri diceret. POPULOSQUE FEROCES CONTUNDET incongruum fuerat in consolatione bella praedicere: ob hoc ergo etiam victoriam pollicetur. [1.264] MORESQUE VIRIS ET MOENIA PONET hysteroproteron in sensu; ante enim civitas, post iura conduntur. leges autem etiam mores dici non dubium est. [1.265] TERTIA DUM LATIO REGNANTEM VIDERIT AESTAS rhetorice, ne breve esset si triennium diceret, tempora divisit in species. ordo autem est longissimus, nam aliter non procedit, 'sublimemque feres ad sidera caeli magnanimum Aeneam, tertia dum Latio regnantem viderit aestas'. ergo videtur sic tacite mortem Aeneae significasse. 'dum' autem pro donec, ut “dum conderet urbem” , id est donec. quidam ideo bis annos ternos memorasse tradunt, ut tres annos solum Aeneam regnaturum significaret, quod cum Latino alios tres annos regnasse dicitur. [1.267] AT PUER ASCANIUS prudenter exitum Aeneae et ostendit et tacuit dicendo filium postea regnaturum. aut quia maior cura Veneri de nepote ut in X. “liceat superesse nepotem” et iterum ibi “hunc tegere” . CUI NUNC COGNOMEN IVLO ADDITUR secundum Catonem historiae hoc habet fides: Aeneam cum patre ad Italiam venisse et propter invasos agros contra Latinum Turnumque pugnasse, in quo proelio periit Latinus. Turnum postea ad Mezentium confugisse eiusque fretum auxilio bella renovasse, quibus Aeneas Turnusque pariter rapti sunt. migrasse postea in Ascanium et Mezentium bella, sed eos singulari certamine dimicasse. et occiso Mezentio Ascanium sicut I. Caesar scribit Iulum coeptum vocari, vel quasi iobolon, id est sagittandi peritum, vel a prima barbae lanugine quam ioulon Graeci dicunt, quae ei tempore victoriae nascebatur. sciendum est autem hunc primo Ascanium dictum a Phrygiae flumine Ascanio, ut est “transque sonantem Ascanium” ; deinde Ilum dictum a rege Ilo, unde et Ilium, postea Iulum occiso Mezentio: de quibus nominibus hoc loco dicit 'at puer Ascanius cui nunc cognomen Iulo additur, Ilus erat'. ab hac autem historia ita discedit Vergilius, ut aliquibus locis ostendat, non se per ignorantiam, sed per artem poeticam hoc fecisse, ut illo loco “quo magis Italia mecum laetere reperta” : ecce amphibolikos dixit, ostendit tamen Anchisen ad Italiam pervenisse. sic autem omnia contra hanc historiam ficta sunt, ut illud ubi dicitur Aeneas vidisse Carthaginem, cum eam constet ante LXX. annos urbis Romae conditam. inter excidium vero Troiae et ortum urbis Romae anni inveniuntur CCCXL. COGNOMEN IVLO si proprie loqueretur, agnomen diceret, non cognomen, sed magis ad familiam respexit, quia omnis gens Iulia inde originem ducit. dicimus autem et nomen mihi est Cicero, ut “Hecyra est huic nomen fabulae” , et Ciceronis, ut Sallustius “cui nomen oblivionis condiderant” , et Ciceroni, ut “cui Remulo cognomen erat” , et Ciceronem, ut “Aeneadasque meo nomen de nomine fingo” . melius tamen est dativo uti. [1.268] ILUS ERAT deest 'qui', debuit autem dicere 'qui Ilus erat'. ILIA pro Iliensis, ut Plautus “Hector Ilius” (Cas. 995) pro Iliensis. et “Amphitryo, natus Argis ex Argo patre” (Am. 98) id est Argivo. [1.269] TRIGINTA vel quod XXX. tantum annos regnavit, vel quod Cato ait, “XXX. annis expletis eum Albam condidisse” . MAGNOS ORBES tria sunt genera annorum: aut enim lunaris annus est XXX. dierum, aut solstitialis XII. mensum, aut secundum Tullium magnus, qui tenet XIIDCCCCLIIII. annos, ut in Hortensio “horum annorum quos in fastis habemus magnus XIIDCCCCLIIII. amplectitur” . hoc ergo loco magnum dixit comparatione lunaris, et alibi “interea magnum sol circumvolvitur annum” . annus autem dictus quasi anus, id est anulus, quod in se redeat, ut est “atque in se sua per vestigia volvitur annus” , vel apo tou ananeousthai, id est ab innovatione. VOLVENDIS volubilibus vel quia volvuntur, ut supra. [1.270] A SEDE LAVINI TRANSFERET verum est: vitans enim novercalem invidiam, quod timore Ascanii Lavinia post Aeneae mortem ad Tyrrhum paternum pastorem gravida confugit ad silvas, nam ibi etiam Silvium peperisse dicitur, deseruit Lavinium et Albam Longam condidit dictam ab omine albae porcae repertae vel situ civitatis. ad quam cum de Lavinio dii Penates translati nocte proxima Lavinium redissent, atque eos denuo Albam Ascanius transtulisset, et illi iterum redissent Lavinium, eos manere passus est, datis qui sacris praeessent agroque eis adsignato, quo se alerent. VI modo virtute, nam multa significat. VI modo virtute te dunamei, alibi te bia, ut est “auro vi potitur” , alias pro magna copia. Cicero in deorum natura “infinitamque vim marmoris” , Sallustius “magna vis hominum convenerat agris pulsa aut civitate eiecta” . et est sermo diversa significans, prout se locus obtulerit. [1.272] HINC IAM praeterea. si autem 'hic iam', in hoc scilicet loco. TER CENTUM quomodo trecentos annos dicit, cum eam quadringentis regnasse constet sub Albanis regibus? sed cum praescriptione ait 'tercentum', scilicet usque ad ortum urbis Romae; ait namque 'donec regina sacerdos Marte gravis'. et constat in regno Romuli et Numae et Tulli Hostilii qui evertit Albam centum annos, quibus pariter Roma et Alba regnarunt, esse consumptos. TOTOS id est sine intermissione. REGNABITUR impersonalibus usus est, quia de multis dicit, ut “usque adeo turbatur agris” . [1.273] GENTE SUB HECTOREA id est Troiana. sed debuit dicere 'Aeneia'. diximus superius nomina poetas ex vicino usurpare. sed quidam reprehendunt, quod 'Hectorea' et non 'Aeneia'. mos est poetis nomina ex vicinis usurpare, quia coniunctus genere Hectori Ascanius, ut est “et pater Aeneas, et avunculus excitat Hector” . alii tradunt, cum Hectoris progenies nulla in Italia fuerit, ideo 'sub Hectorea' positum, ut significaret sub forti, ut in quinto “Hectorei socii” . sed ex aliis rebus alia dat nomina, ut pios Aeneadas appellavit, ut timidos Phrygas, ut nobiles Dardanidas, ut periuros Laomedontiadas. ceterum ubi veram originem significat “domus Assaraci” ponit, ex quo Capys, ex Capy Anchises, ex Anchise Aeneas. DONEC REGINA SACERDOS historia hoc habet. Amulius et Numitor fratres fuerunt. Amulius fratrem imperio pepulit et filium eius necavit, filiam vero Iliam Vestae sacerdotem fecit, ut spem subolis auferret, a qua se puniri posse cognoverat. hanc ut multi dicunt Mars compressit, unde nati sunt Remus et Romus, quos cum matre Amulius praecipitari iussit in Tiberim. tum ut quidam dicunt Iliam sibi Anien fecit uxorem, ut alii inter quos Horatius, Tiberis: unde ait “uxorius amnis” . pueri vero expositi ad vicinam ripam sunt. hos Faustus repperit pastor, cuius uxor erat nuper meretrix Acca Larentia, quae susceptos aluit pueros. hi postea avum suum Numitorem occiso Amulio in regna revocarunt. quibus dum cum eo angustum Albae videretur imperium, recesserunt et captatis auguriis urbem condiderunt. sed Remus prior sex vultures vidit, Romus postea duodecim: quae res bellum creavit. in quo extinctus est Remus, et a Romi nomine Romani appellati. ut autem pro Romo Romulus diceretur, blandimenti genere factum est, quod gaudet diminutione. quod autem a lupa dicuntur alti, fabulosum figmentum est ad celandam auctorum Romani generis turpitudinem. nec incongrue fictum est; nam et meretrices lupas vocamus, unde et lupanaria. et constat hoc animal in tutela esse Martis. sed de origine et conditore urbis diversa a diversis traduntur. Clinias refert Telemachi filiam Romen nomine Aeneae nuptam fuisse, ex cuius vocabulo Romam appellatam. * * * dicit Latinum ex Vlixe et Circe editum de nomine sororis suae mortuae Romen civitatem appellasse. Ateius adserit Romam ante adventum Euandri diu Valentiam vocitatam, sed post graeco nomine Romen vocitatam. alii a filia Euandri ita dictam, alii a fatidica, quae praedixisset Euandro his eum locis oportere considere. Heraclides ait Romen, nobilem captivam Troianam huc appulisse et taedio maris suasisse sedem, ex cuius nomine urbem vocatam. Eratosthenes Ascanii, Aeneae filii, Romulum parentem urbis refert. Naevius et Ennius Aeneae ex filia nepotem Romulum conditorem urbis tradunt. Sibylla ita dicit Rhomaioi, Rhomou paides. REGINA regis filia. abusive ait more poetico, ut alibi “magnum reginae sed enim miseratus amorem” , id est regis filiae Pasiphaes. SACERDOS quia ab Amulio Vestae virgo esse iussa est, ne ei propter edendam subolem facultas esset viro iungi. [1.274] MARTE GRAVIS gravida, ut “non insueta gravis temptabunt pabula fetas” . [1.275] INDE post, vel deinde, vel tunc, adverbium loci pro temporis. FULVO TEGMINE id est pelle lupae, qua utebatur more pastorum. sed hoc multi reprehendunt, cur nutricis tegmine usus sit. qui gemina ratione refutantur: vel falsitate fabulae, vel exemplo Iovis, qui caprae nutricis utitur pelle, unde Graece aigiokhos appellatur. sane 'tegmine' multi antique dictum asserunt, quia tegimentum dici debere affirmant. LAETUS virtute alacer, vel quia avo regnum reddiderat, vel quia ipse novam urbem et novum condebat imperium. [1.276] EXCIPIET GENTEM Remo scilicet interempto, post cuius mortem natam constat pestilentiam: unde consulta oracula dixerunt placandos esse manes fratris extincti; ob quam rem sella curulis cum sceptro et corona et ceteris regni insignibus semper iuxta sancientem aliquid Romulum ponebatur, ut pariter imperare viderentur. unde est “Remo cum fratre Quirinus iura dabunt” . [1.277] ROMANOSQUE SVO DE NOMINE DICET perite non ait Romam, sed Romanos. urbis enim illius verum nomen nemo vel in sacris enuntiat. denique tribunus plebei quidam Valerius Soranus, ut ait Varro et multi alii, hoc nomen ausus enuntiare, ut quidam dicunt raptus a senatu et in crucem levatus est, ut alii, metu supplicii fugit et in Sicilia comprehensus a praetore praecepto senatus occisus est. hoc autem urbis nomen ne Hyginus quidem cum de situ urbis loqueretur expressit. [1.278] NEC METAS RERUM NEC TEMPORA PONO 'metas' ad terras rettulit, 'tempora' ad annos; Lavinio enim et Albae finem statuit, Romanis tribuit aeternitatem, quia subiunxit 'imperium sine fine dedi'. [1.279] QUIN quinetiam; minus enim est 'etiam'. nam plenum est quinetiam, ut “quinetiam hiberno moliris sidere classem” . ASPERA IVNO tolerabilius hoc Iuppiter dicit. ASPERA IVNO] vel quam tu asperam dicis, vel certe ut et ego fateor. [1.280] METU ut supra “id metuens” . TERRAS CAELVMQUE FATIGAT alibi “absumptae in Teucros vires caelique marisque” . QUAE MARE N. T. Q. M. C. Q. F. metu scilicet quem de Carthagine habet, ut supra “id metuens” , vel metu quo Troianos terret et Venerem. nam dicit 'parce metu Cytherea'. 'mare' autem 't. c. q. f.' alibi ostendit dicendo “absumptae in Teucros vires caelique marisque” . 'fatigat' vero pro exercet, sollicitat, commovet. [1.281] CONSILIA IN MELIUS REFERET quia bello Punico secundo ut ait Ennius placata Iuno coepit favere Romanis. IN MELIUS] eis to kreitton. et est Latinior elocutio: Sallustius “ad mutandum modo in melius servitium” . MECUMQUE FOVEBIT id est eadem quae ego sentiens, eadem quae ego volens, vel ut quidam volunt mecum in Capitolio constituta. [1.282] GENTEMQUE TOGATAM bene 'gentem', quia et sexus omnis et condicio toga utebatur, sed servi nec colobia nec calceos habebant. togas autem etiam feminas habuisse, cycladum et recini usus ostendit. recinus autem dicitur ab eo, quod post tergum reicitur, quod vulgo maforte dicunt. [1.283] SIC PLACITUM vel fatis vel mihi; nam inpersonale est. LUSTRIS quinquenniis. et bene olympiadibus computat tempora, quod magis ad Iovem pertinet, quia nondum erant vel Roma vel consules. lustrum autem dictum, quod post quinquennium unaquaeque civitas lustrabatur. unde Romae ambilustrum, quod non licebat nisi ambos censores post quinquennium lustrare civitatem. AETAS iuxta veteres aetas hic pro tempore posita est, alibi pro modo annorum, ut est “ubi iam firmata virum te fecerit aetas” et “aetas Lucinam iustosque pati hymenaeos” . [1.284] DOMUS ASSARACI id est familia Troiana, et est a parte totum; nam Assaracus Capyn genuit, Capys Anchisen, unde Aeneas, auctor Romani generis: ex quibus Mummius, qui Achaiam vicit. PTHIAM Achillis patriam. MYCENAS Agamemnonis patriam, ut “Agamemnoniasque Mycenas” . [1.286] NASCETUR ad illud respondet 'certe hinc Romanos olim' et omnis poetae intentio, ut in qualitate carminis diximus, ad laudem tendit Augusti, sicut et in sexti catalogo et in clipei descriptione. haec autem Iovis allocutio partim obiecta purgat partim aliquid pollicetur. PULCHRA allusit propter Venerem. TROIANUS ac si diceret, etiam Caesar Troianus est. CAESAR hic est, qui dictus est Gaius Iulius Caesar. Gaius praenomen est, Iulius ab Iulo, Caesar vel quod caeso matris ventre natus est, vel quod avus eius in Africa manu propria occidit elephantem, qui caesa dicitur lingua Poenorum. hic sane Gaius Iulius Caesar quattuor et sexaginta victis Galliarum civitatibus cum a senatu petisset consulatum et triumphum nec impetrasset adversante Cn. Pompeio magno eiusque amicis, qui Caesaris processibus invidebant, bellum civile gessit in Farsalia, quo Pompeius victus Alexandriae occiditur. Caesar Romam compositis rebus et Alexandria debellata reversus in curia Pompeiana a Cassio et Bruto aliisque Pompeianis occisus est. cuius heres Augustus cum intrasset urbem coegit a senatu interfectores Caesaris parricidas et hostes iudicari, eumque in deorum numerum referri et divum appellari. [1.287] IMPERIUM OCEANO, FAMAM QUI TERMINET ASTRIS aut ad laudem dictum est, aut certe secundum historiam. re vera enim et Britannos qui in oceano sunt vicit, et post mortem eius cum ludi funebres ab Augusto eius adoptivo filio darentur, stella medio die visa est, unde est “ecce Dionaei processit Caesaris astrum” . A MAGNO sicut Alexander, sicut Pompeius. Graeci enim omne magnificum magnum, ut mater magna et dii magni. [1.288] OLIM modo futuri temporis est. CAELO in caelum. SPOLIIS ORIENTIS victo Pharnace Mithridatis filio, qui re vera in oriente fuit. ceterum Aegyptus, in qua Ptolomaeum vicit, in australi est plaga. [1.289] HONUSTUM inter honustum et oneratum hoc interest, quod oneratus est qualicumque pressus pondere, honustus vero cui onus ipsum honori est, ut si quis spolia hostium ferat. sed oneratus aspirationem non habet, quia ab onere venit, honustus vero, quia etiam ab honore descendit, retinet aspirationem. alii 'honestum' legunt; veteres enim honestum pro specioso ponebant, ut “Dardanius caput ecce puer detectus honestum” . [1.290] ACCIPIES SECURA quia post mortem Caesar meruit aram, fastigium, flaminem, ut Cicero in Philippicis. SECURA] quare 'secura'? quia nunc sollicita. HIC QUOQUE potest intellegi sicut Romulus, sed melius sicut Aeneas, de quo superius ait 'sublimemque feres ad sidera caeli'. 'quoque' autem semper ad similitudinem ponit, ut “tu quoque litoribus nostris” . HIC QUOQUE] sicut ego, sicut tu. VOTIS vel ad vota vel votis vocabitur. [1.291] ASPERA TUNC id est Caesare consecrato cum Augustus regnare coeperit, clauso Iani templo, pax erit per orbem. constat autem templum hoc ter esse clausum: primum regnante Numa, item post bellum Punicum secundum, tertio post bella Actiaca quae confecit Augustus: quo tempore pax quidem fuit quantum ad exteras pertinet gentes, sed bella flagravere civilia, quod et ipse per transitum tangit dicens 'Furor impius intus'. huius autem aperiendi vel claudendi templi ratio varia est. alii dicunt Romulo contra Sabinos pugnante, cum in eo esset ut vinceretur, calidam aquam ex eodem loco erupisse, quae fugavit exercitum Sabinorum: hinc ergo tractum morem, ut pugnaturi aperirent templum, quod in eo loco fuerat constitutum, quasi ad spem pristini auxilii. alii dicunt Tatium et Romulum facto foedere hoc templum aedificasse, unde et Ianus ipse duas facies habet, quasi ut ostendat duorum regum coitionem. [1.vel quod ad bellum ituri debent de pace cogitare.] est alia melior ratio, quod ad proelium ituri optent reversionem. [1.292] CANA FIDES ET VESTA subaudis 'erit'. canam autem Fidem dixit, vel quod in canis hominibus invenitur, vel quod ei albo panno involuta manu sacrificatur, per quod ostenditur fidem debere esse secretam: unde et Horatius “et albo rara Fides colit velata panno” . Vesta vero pro religione, quia nullum sacrificium sine igne est, unde et ipsa et Ianus in omnibus sacrificiis invocantur. Vesta autem dicta vel apo tes hestias, ut digammos sit adiecta, sicut er ver, Enetos Venetus, vel quod variis vestita sit rebus. ipsa enim esse dicitur terra, quam ignem habere non dubium est, ut ex Aetna Vulcanoque et aliis locis ardentibus datur intellegi. REMO CUM FRATRE QUIRINUS IVRA DABUNT] hic dissimulat de parricidio, quod et iungit eos, et quia non Romulum, sed Quirinum appellat, ut non potuerit parricidium facere qui meruerit deus fieri. REMO CUM FRATRE QUIRINUS IVRA DABUNT multi sic intellegere volunt ut superius diximus, quia post pestilentiam ad placandos fratris manes geminis omnibus usus est Romulus: unde est “viden ut geminae stent vertice cristae?” sed hoc esse non potest, quia iteratio est ante dictorum aut ordo praeposterus, si post dictum Caesarem Romulum repetit. constat praeterea Iani templum patuisse sub Romulo, quia bellis numquam vacavit. alii volunt per hos Romanos intellegi. vera tamen hoc habet ratio, Quirinum Augustum esse, Remum vero pro Agrippa positum, qui filiam Augusti duxit uxorem, et cum eo pariter bella tractavit: unde est “parte alia dis et ventis Agrippa secundis” . nam adulans populus Romanus Octaviano tria obtulit nomina, utrum vellet Quirinus, an Caesar, an Augustus vocari. ille ne unum eligendo partem laederet quae aliud offerre cupiebat, diverso tempore omnibus usus est, et primo Quirinus dictus est, inde Caesar, postea quod et obtinuit Augustus, sicut Suetonius probat et in georgicis ostendit Vergilius. nam cum de Gangaridum victoria diceret, qui iuxta Gangen sunt quique ab Augusto victi sunt, ait “victorisque arma Quirini” . ut autem pro Agrippa Remum poneret, poetico usus est more; nam nomen ex vicino sumpsit. hoc ergo dicit, cum coeperit Iulius Caesar caelum tenere patratis omnibus bellis, iura dabunt Augustus et Agrippa. Romulus autem ideo Quirinus dictus est, vel quod hasta utebatur, quae Sabinorum lingua curis dicitur: hasta enim, id est curis, telum longum est, unde et securis quasi semicuris: vel a koiranos qui Graece rex dicitur: constat autem Graecos fuisse Romanos: vel propter generis nobilitatem; Mars enim cum saevit Gradivus dicitur, cum tranquillus est Quirinus. denique in urbe duo eius templa sunt: unum Quirini intra urbem, quasi custodis et tranquilli, aliud in Appia via extra urbem prope portam, quasi bellatoris, id est Gradivi. [1.293] DIRAE cum apertae sunt. DIRAE] hoc est abominandae, alias 'dirae' magnae “an sua cuique deus fit dira cupido” et “iam tum religio pavidos terrebat agrestes dira loci” et “dicuntur geminae pestes cognomine Dirae” . COMPAGIBUS ambages et compages antiqui tantum dicebant, posteritas admisit ut etiam compago dicatur: sed non quia varius esse potest nominativus, debet etiam declinatio mutari, quemadmodum nec in istis nominibus arbor arbos, vomer vomis; nam et vomeris et arboris tantum facit. ergo compages compagis, quoniam compago usurpatum est; compaginis enim nemo penitus dicit. [1.294] BELLI PORTAE Iani gemini, quae bello aperiebantur, pace claudebantur. ideo autem Ianus belli tempore patefiebat, ut eiusdem conspectus per bellum pateret, in cuius potestate esset exitus reditusque; id enim ipsa significat eius effigies, praebentis se euntibus et redeuntibus ducem. hunc autem olim Numa Pompilius fecit, cuius portas regni tempore clausit. FUROR IMPIUS INTUS ut superius diximus propter bella civilia, quae gesta sunt contra Brutum et Cassium ab Augusto in Philippis, contra Sextum Pompeium ab Augusto in Sicilia. aut sicut quidam tradunt FUROR IMPIUS INTUS non in aede Iani, sed in alia in foro Augusti introeuntibus ad sinistram, fuit bellum pictum et furor sedens super arma devinctus eo habitu quo poeta dixit. [1.295] SAEVA SEDENS SUPER ARMA secundum antiquam licentiam. sciendum tamen est hodie 'in' et 'sub' tantum communes esse praepositiones. ceterum 'super' et 'subter' iam accusativae sunt, sicut 'clam' et 'post', quae ante communes fuerunt: nunc in his mutata natura est. [1.ergo] SUPER pro supra. et nunc haec praepositio accusativo servit, ubi vero 'de' significat, ablativo. AENIS NODIS non centum nodis, sed catenis, quas circumlocutione significavit, quia sunt catenae nodi plures. quidam 'aeneis' pro ferreis tradunt, ut “micat aereus ensis” : et “aerea quem obliquum rota transit” . [1.297] ET MAIA GENITUM Mercurium. et est periphrasis. Cicero in libris de deorum natura plures dicit esse Mercurios: sed in deorum ratione fabulae sequendae sunt, nam veritas ignoratur. simul allusit poeta, quia per caduceatores, id est internuntios, pax solet fieri. MAIA GENITUM DEMITTIT AB ALTO] quod deo opus erat, ut hostes Poeni auctori Romani nominis placarentur Aeneae. quidam sane quattuor Mercurios dicunt: unum Iovis et Maiae filium, alterum Caeli et Diei, tertium Liberi et Proserpinae, quartum Iovis et Cyllenes, a quo Argus occisus est, quem ipsum ob hanc causam Graecia profugum Aegyptiis litteras demonstrasse perhibent. [1.298] UT TERRAE propter illud quod sequitur “hospitio prohibemur harenae” . PATEANT propter illud “cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis” . non nulli sane 'pateant' pacatae sint accipiunt, ut Sallustius “simul immanis hominum vis multis e locis invasere patentes tum et pacis modo effusas” ; hic enim habitus pacis. et in Catilina “cuncta maria terraeque patebant” . sic enim contra cum dicitur 'clausa omnia' bellum significatur, ut ipse “quae moenia clausis ferrum acuant portis” . [1.299] HOSPITIO ad hospitium. NE FATI NESCIA DIDO non sui: nam si sciret exitum suum, multo magis vetaret: sed 'fati' dixit voluntatis Iovis, sicut “fatis Iunonis iniquae” . aut certe fati Troianorum, qui non sponte, sed necessitate ad Africam venerant, quod utique ignorabat Dido. illo enim tempore invadendarum terrarum causa fuerat navigatio, ut Sallustius meminit, facili tum mutatione sedum: quod etiam excusant Troiani “non nos aut ferro Libycos populare penates venimus” . ergo hoc agitur, ut discat Dido eos ad Italiam tendere. quomodo ergo se iungit Aeneae? sed furoris illud est, non consilii. nam nec sacerdotibus haec dicentibus credidit. unde est “quid vota furentem, quid delubra iuvant?” [1.300] VOLAT ILLE PER AERA similis hic festinatio Mercurii est, ut supra Neptuni. in quarto et “talaria nectit” et “virgam capit” et plus moratur. [1.301] REMIGIO ALARUM translatio reciproca, ut supra diximus; nam alibi “velorum pandimus alas” . CITUS pro cito, adverbium temporis in nomen deflexum. et bene hoc de Mercurio; cum enim alia signa tarde ad ortus suos recurrant, Mercurius octavo decimo die in ortu suo invenitur. POENI antistoikhon est quasi phoeni. [1.303] VOLENTE DEO Mercurio vel Iove. IN PRIMIS praecipue. [1.304] IN TEUCROS pro Teucris, ut diximus. alibi 'in Teucros' adversum Teucros, ut “absumptae in Teucros vires” . [1.305] AT PIUS AENEAS †filium Aeneas sacrorum omnium docetur, ex cuius persona latenter quae ad caeremonias veteres pertinent saepe monstrantur. hic ergo †deus apicis, quod insigne flaminum fuit, de quo loco suo in quarto libro dictum est. vult ostendere igitur, flamini extra medium pomerium post solis occasum apicem ponere non licere. Aeneas ergo hic ad Carthaginis litus adpulsus ostenditur sine apice fuisse, id est nudo capite. nam cum ait 'at pius Aeneas, per noctem plurima volvens, ut primum lux alma data est, exire locosque explorare novos, quas vento accesserit oras, qui teneant, nam inculta videt, hominesne feraene' manifeste longius ab urbe intellegitur; unde animadvertendum est extra pomerium fuisse, nam in subsequentibus ostenditur, eum extra pomerium fuisse, cum ait Venus “et qua te ducit via, dirige gressum” . nam et augurium ei in finibus pomerii ostensum est. [1.quod] et ipsum Aeneam respondentem signatius declarat sine apice fuisse; timentem enim, ne piaculum incurreret, si †cum solis occasum nudo capite, id est sine apice inveniretur, ita loquentem fecit “et vacet annales nostrorum audire laborum, ante diem clauso componet Vesper Olympo” ; verebatur enim solis occasum. nudo autem capite ibi fuisse ostenditur, ubi ait “restitit Aeneas claraque in luce refulsit, os umerosque deo similis; namque ipsa decoram caesariem nato genetrix lumenque iuventae purpureum et laetos oculis adflarat honores” ; neque enim caesariem dicere debuisset, nisi quia nudo capite incedebat Aeneas. sed haec Vergilio et his similia sufficiunt ad indicandum omnium disciplinarum scientiam narrantem aliud ponere, neque propositum habet talia plenius exsequi. PER NOCTEM decet enim pro cunctis regem esse sollicitum. et bene 'per noctem', ne a sociis quos ipse consolatus erat videretur per diem maerens. [1.306] ALMA alma lux dicta, quod alat universa, unde et “alma Ceres” , quod nos alat; nam physici dicunt omnia per diem crescere. quomodo ergo Vergilius ait “exigua tantum gelidus ros nocte reponet” ? sed hoc pro miraculo positum est, ut etiam Plinius sentit. LOCOS et locos et loca dicimus, cum in numero singulari locus tantum dicamus. simile est et iocus, nam et ioca facit et ioci, ut “ioca atque seria cum humillimis exercere” et “quam multa ioca solent esse in epistolis” et “tum iuvenes agitare iocos” . [1.307] QUAS VENTO ACCESSERIT ORAS diximus superius figuram fieri, cum praepositio detracta nomini verbo copulatur, et plerumque eam suam retinere naturam plerumque convertere. hoc igitur sciendum est, quia, cum casum suum retinet, hysterologia est, ut hoc loco; cum autem mutat, figura est, ut “Cumarum adlabitur oris” ; 'oris' enim pro oras posuit. plerumque tamen etiam superfluas ponunt praepositiones. QUAS VENTO ACCESSERIT ORAS] sine praepositione. Sallustius “genua patrum advolvuntur” . [1.308] QUI TENEANT iure dubitat, cum omnia cernat inculta. est autem ordo 'qui teneant, hominesne feraene'; media per parenthesin dicta sunt. EXACTA exquisita. et ostendit providum regem per se curantem commoda sociorum. [1.310] IN CONVEXO NEMORUM prooeconomia est ad causam pertinens. non enim tenebitur ab Afris, ut Ilionei, et qui cum ipso supervenerant. 'convexo' autem curvo, unde et convexum dicitur caelum. sane subaudimus 'loco', ut alibi “castrorum et campi medio” , id est spatio. 'nemorum' autem modo silvarum. interest autem inter nemus et silvam et lucum; lucus enim est arborum multitudo cum religione, nemus vero composita multitudo arborum, silva diffusa et inculta. SUB RUPE CAVATA periphrasis est speluncae. [1.311] ARBORIBUS ATQUE HORRENTIBUS UMBRIS umbris arborum, quo modo “molemque et montes” . aut certe arboribus et umbris speluncae. et bene ostendit omnia †curvis adlata navibus non quae venerant cum Aenea. 'clausam' autem 'occulit' occulit et clausit. [1.312] COMITATUS ACHATE bene ostendit Aeneam esse fortissimum nec quidquam timere dicendo 'uno graditur comitatus Achate'. et diximus quaeri, cur Achates Aeneae sit comes. varia quidem dicuntur, melius tamen hoc fingitur, ut tractum nomen sit a Graeca etymologia. akhos enim dicitur sollicitudo, quae regum semper est comes. [1.313] BINA si ad utrumque referas, bene dixit 'bina', si ad Aeneam tantum, antiquus mos est, ut supra diximus, bina pro duobus poni, sicut et duplices. LATO FERRO id est lati ferri, ut “pulchra prole” . [1.314] MEDIA SESE TULIT OBVIA SILVA quam Graeci hulen vocant poetae nominant silvam, id est elementorum congeriem, unde cuncta procreantur. et multi volunt Aeneam in horoscopo Virginem, ibi etiam Venerem habuisse. bene ergo in media silva virginis habitu ei Venerem poeta facit occurrere, quia ut supra diximus Venere in Virgine constituta et misericordes procreantur feminae et viri per mulierem felices futuri, ut probamus in Aenea, quoniam misericordia Didonis servatur. [1.315] VIRGINIS OS HABITUMQUE GERENS vultum et amictum. habitus apud veteres dicebatur tam corporis quam eorum quae praeter corpus sunt. et bene 'gerens', non 'habens', quod geri putantur aliena. [1.316] SPARTANAE Lacaenae. Sparta enim civitas est Laconicae, ubi sunt puellae venatrices. redditur autem causa, virgo cur sit in silvis, scilicet propter venatum. THREISSA Thracia. et est solutio; nam Thressa facit, sicut “Cressa genus Pholoe” . veniunt autem ab eo quod est Threx et Cres. ut autem Creissa non faciat illud est, quia Kressa per e simpliciter scribitur nec potest recipere solutionem, Thraissa vero per ai diphthongon, unde et resolvitur. FATIGAT suo scilicet cursu. sane quidam 'fatigat' pro fatigavit accipiunt, praesens pro praeterito, sicut et 'praevertitur' pro praeversa est. [1.317] HARPALYCE haec est quae patrem senem captum a Getis multitudine collecta liberavit celerius, quam de femina potest credi: unde et flumina dicitur celeritate transisse. multum autem epitheton fluminis eius addidit laudi. HARPALYCE] quidam a patre Harpalyco, qui rex Amymoniorum Thraciae gentis fuit, ita nutritam dicunt, ut ipse Camillam a Metabo facit. haec patre propter ferociam a civibus pulso ac postea occiso, fugit in silvas et venatibus latrociniisque vivendo ita efferata est et huius velocitatis et exercitii facta est, ut subito ad vicina stabula coacta inopia decurreret et rapto pecorum fetu insequentes etiam equites in celeritate vitaret. sed quodam tempore positis ad insidias cervarum plagis capta et occisa est. cuius mortem nobilitavit eorum exitus, qui eam occiderunt; statim enim in vicinia orta contentio est, cuius fuisset haedus quem Harpalyce rapuerat, ita ut gravi certamine non sine plurimis mortibus dimicaretur. postea consuetudo servata est, ut ad tumulum virginis populi convenirent et propter expiationem per imaginem pugnae concurrerent. quidam hanc patrem a Getis, ut alii volunt a Myrmidonibus captum collecta multitudine adserunt liberavisse celerius, quam de femina credi potest: unde et flumina dicitur celeritate transisse. VOLUCREM HEBRUM multum quidem laudis flumini epitheto addidit: sed falsum est; nam est quietissimus etiam cum per hiemem crescit. est autem in Thracia ante muros Cypselae civitatis, de locis superis Thraciae veniens; dictus autem Hebrus ab Hebro Hemi et Rhodopes filio. PRAEVERTITUR id est transit. dicimus autem et praevertit et praevertitur nova ratione. nam passiva declinatione utimur in activa significatione, ut hoc loco; praevertimur enim cum ipsi praeimus. cum autem activa declinatio est passivam habet significationem, ut 'ille me praevertit'. alii 'praevertitur' sic positum volunt, ut “bellantur Amazones” pro praevertit et bellant. [1.318] NAMQUE UMERIS DE MORE ut ostendatur esse venatrix. de more venantum scilicet. HABILEM aptum sexui. unusquisque enim arcum habet pro viribus suis. VENATRIX similis venatrici, id est quasi venatrix, ut “at medias inter caedes exultat Amazon” . COMAM DIFFUNDERE ut diffunderetur. Graeca autem figura est. sic alibi “et argenti magnum dat ferre talentum” et “tu das epulis accumbere divum” : unde 'da bibere' usus obtinuit, quod facere non debemus, ne duo verba iungamus, nisi in poemate. [1.320] NUDA GENU nudum genu habens, ut si dicas 'bonus animum'. et est Graeca figura, sed non ea quam diximus fieri per participium praeteriti temporis et casum accusativum; haec enim per nomen fit: quamvis ad unam significationem recurrant. SINUS COLLECTA ut “oculos suffusa” . [1.321] AC PRIOR paulo post sequitur 'inquit'. HEUS nunc adverbium vocantis est, alias interiectio dolentis, ut “heus etiam mensas consumimus, inquit Iulus” . [1.322] ERRANTEM investigantem, quia venatores cum vestigant quasi videntur errare. SORORUM non tamquam nota sit illis soror, sed ut est in consuetudine. [1.323] SUCCINCTAM instructam, vel ut alii dicunt in cingulo habentem pharetram, ut plerique. MACULOSAE LYNCIS epitheta tribus modis ponuntur, aut laudandi aut demonstrandi aut vituperandi. hic 'maculosae' demonstrandi est. sane Lyncus rex Scythiae fuit, qui missum a Cerere Triptolemum, ut hominibus frumenta monstraret, susceptum hospitio, ut in se gloria tanta migraret, interimere cogitavit. ob quam rem irata Ceres eum convertit in lyncem, feram varii coloris, ut ipse variae mentis extiterat. et erit nominativus haec lynx, ut Pan Tros, quae in genetivo una syllaba crescunt. [1.324] SPUMANTIS id est spumosi, participium loco nominis positum. CURSUM CLAMORE PREMENTEM plerumque duo diversa in unum exitum cadunt, licet contraria significent, ut hoc loco. 'vidistis' enim etiam ad vocem pertinet, quod etiam ex Aeneae responsione colligitur. PREMENTEM insequentem, ut ipse alibi “ingentem clamore premes ad retia cervum” . [1.325] ORSUS nunc coepit, alias finiit, ut “sic Iuppiter orsus” . sed illic proprie posuit, hic usurpatum est; praeteritum enim est participium. [1.326] AVDITA NEQUE VISA hinc probatur quia superius haec interrogaverat Venus. sane quidam 'audita' ad illud responsum volunt 'clamore prementem'; ad 'vidistis si quam' 'neque visa' responderit. [1.327] O QUAM TE quae dea sit dubitat, nam deam esse confidit. ergo hic o dubitativa, alias optativa. “adsis, o Tegeaee, favens” . [1.328] VOX HOMINEM SONAT Graeca figura est. O DEA CERTE hic o distinguendum, ut post inferat 'dea certe' confirmans opinionem suam. et conclusio est syllogismi, qui constat ex propositione, adsumptione, conclusione. nam si nec vox nec vultus mortales sunt, restat ut dea sit. [1.329] AN PHOEBI SOROR Diana; nam venatrix est. bene autem suspicatur pro loco et qualitate habitus personaeque. perite autem poeta dicendo 'an Phoebi soror' videtur de nomine Apollinis dubitare. constat enim hunc deum a diversis gentibus vel civitatibus diversis nominibus appellari secundum genera beneficiorum, quae vario divinitatis genere praestare consuevit. cui deo sagittas datas volunt, quia ut vis morbi ita hoc telum sit occultum. hunc tamen deum et ad †uberum custodiam et ad divinationem et ad medicinam et ad res urbanas, quae placidae sunt, et ad bella pertinere longinqua: cui laurum ideo sacratam, quia haec arbor suffimentis purgationibusque adhibeatur, ut ostendatur nullum templum eius nisi purum ingredi debere. cautum enim est, ne sacerdos eius domum ingrediatur, in qua ante quintam diem funus fuerit. quidam tamen 'an' pro sive antique dictum volunt. non nulli coniunctionem mutatam adserunt pro 'aut Phoebi soror aut Nympharum sanguinis una'. alii 'an' coniunctionem disiunctivam volunt, ut Sallustius “perrexere in Hispaniam, an Sardiniam” . AN NYMPHARUM SANGUINIS generis. [1.330] SIS FELIX propitia. felix enim dicitur et qui habet felicitatem et qui facit esse felicem, ut in bucolicis “sis bonus o felixque tuis” . unde et contra Iuno in septimo dicit “quae potui infelix” , id est adversa Troianis. SIS FELIX] hoc est felicitatem praestes vel felix mihi. e contrario “et monstrum infelix ” et “infelix vates” . LEVES levem facias, ut “levat ipse tridenti” . QUAECUMQUE seu Diana, seu nympha. [1.331] QUO SUB CAELO aut sub qua parte caeli, aut secundum Epicureos dixit, qui plures volunt esse caelos, ut Cicero in Hortensio. TANDEM hoc loco vacat 'tandem'. sciendum sane multas particulas ad ornatum pertinere tantummodo, ut puta 'dum' 'gentium' 'locorum' 'terrarum'. aut 'tandem doceas', †quia vix hoc quoque contigit. aut 'tandem' pro expletiva particula est. [1.332] HOMINUMQUE LOCORUMQUE hupermetros versus, unam enim plus habet syllabam: qui quotiens fit, debet sequens versus a vocali incipere, ut hoc loco, item “omnia Mercurio similis, vocemque coloremque et crines flavos” ; nisi forte synizesis fiat in fine, id est vocalium collisio, ut est “nec cura peculi” . hic enim non est necesse ut sequens versus a vocali incipiat. [1.334] HOSTIA DEXTRA hostiae dicuntur sacrificia quae ab his fiunt qui in hostem pergunt, victimae vero sacrificia quae post victoriam fiunt. sed haec licenter confundit auctoritas. [1.335] EQUIDEM nunc 'ego quidem' significat, alias expletiva particula est. TALI ME DIGNOR HONORE id est sacrificio. et aut vult se probare non numen, sed virginem Tyriam; aut certe quia Paphiae Veneri quae Cypri colitur, ture tantum sacrificatur et floribus; quia ait “ubi templum illi centumque Sabaeo thure calent arae, sertisque recentibus halant” . HAVD EQUIDEM T. M. D. H.] ideo non amplectitur sacrificium, ut diutius lateat. DIGNOR dignam me iudico, ut “coniugio Anchisa Veneris dignate superbo” , id est digne habite. [1.337] PURPUREO aut pulchro aut russati coloris. SVRAS VINCIRE COTVRNO coturni sunt calciamenta etiam venatoria, crura quoque vincientia, quorum quivis utrique aptus est pedi. ideo et numero usus est singulari. [1.338] PUNICA REGNA VIDES ad illud “'et quo sub caelo tandem'” . quidam 'vides' pro visurus es accipiunt; nam quemadmodum in media silva urbem videt et Tyrios? PUNICA REGNA VIDES his attentum facit Aeneam. TYRIOS nihil interest utrum Tyrios an Sidonios dicat. ut diximus enim nomina de vicino mutuantur. AGENORIS URBEM quam fecerunt Agenoridae. Agenor autem, Neptuni et Libyae filius, rex Phoenices fuit, de cuius genere originem Dido ducebat. et sic dictum est, ut “et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris” , id est ad Cumas, quas fecerunt hi qui de Chalcide venerant, civitate Euboeae. [1.339] SED FINES LIBYCI ante dicta dubia esse potuerunt, nunc aperte regionem ostendit dicendo Libycos fines. Tyrii enim et alibi esse potuerunt. INTRACTABILE insuperabile, asperum, saevum. SED FINES LIBYCI] amovit suspicionem, ne putaret se in Tyrum venisse. [1.340] DIDO vero nomine Elissa ante dicta est, sed post interitum a Poenis Dido appellata, id est virago Punica lingua, quod cum a suis sociis cogeretur cuicumque de Afris regibus nubere et prioris mariti caritate teneretur, forti se animo et interfecerit et in pyram iecerit, quam se ad expiandos prioris mariti manes extruxisse fingebat. [1.341] GERMANUM FUGIENS hoc loco quasi stupuit Aeneas; de germani enim appellatione fuerat facta maior invidia: unde auditoris aviditati praescribit Venus dicens longam esse iniuriam, id est causam, ab eo quod sequitur id quod praecedit, ut supra “spem vultu simulat” . LONGA EST INIVRIA longa narratio iniuriae. [1.342] LONGAE AMBAGES id est circuitus. hoc est ambages narrationis. FASTIGIA summae partes aedificiorum dicuntur, sed modo primordia, quia scit longam esse historiam Carthaginis, ut Sallustius “sed de Carthagine silere melius puto, quam parum dicere” . [1.343] HVIC CONIVNX SYCHAEUS ERAT quotiens poeta aspera invenit nomina vel in metro non stantia, aut mutat ea aut de his aliquid mutilat. nam Sychaeus Sicarbas dictus est; Belus, Didonis pater, Mettes; Carthago a cartha, ut lectum est et in historia Poenorum et in Livio. sane Sychaeus Sy brevis est per naturam; sed hoc loco ectasin fecit ea licentia quae est in propriis nominibus. licet enim in quavis proprii nominis parte syllabae mutare naturam: quod et in appellativis evenit, si tamen de propriis originem ducant, ut “Sicanio praetenta sinu” , quia venit a Sicano rege Siciliae. DITISSIMUS AGRI veteres addebant cuius rei dives, ut “dives equum” . [1.344] MISERAE dativus est, non adverbium. [1.345] CUI PATER INTACTAM DEDERAT argumentum amoris. [1.346] PRIMIS OMINIBUS vel prosperis et secundis auguriis vel primariis, ut aliis verbis repetierit 'cui pater intactam dederat'. OMINIBUS auguriis. et secundum Romanos locutus est, qui nihil nisi captatis faciebant auguriis, et praecipue nuptias. Lucanus “contentique auspice Bruto” >(2.371). Iuvenalis “veniet cum signatoribus auspex” . TYRI adverbium est. [1.347] SCELERE ANTE ALIOS IMMANIOR OMNES QUOS INTER MEDIOS VENIT FUROR iunge totum: nam aliter non procedit, si segreges 'quos inter medios venit furor', cum ipse dicat, licet simulatas, fuisse tamen amicitias, simul namque sacrificabant: ac si diceret, sceleratior Atreo et Thyeste, vel Eteocle et Polynice. multi 'inmanior' ad furorem, non ad Pygmalionem referunt. ordo autem est 'inter quos medios'. [1.348] ILLE SYCHAEUM hoc loco secundum naturam posuit. [1.349] IMPIUS ANTE ARAS probavit impium, qui ante aras. et singula pronuntianda. [1.350] CLAM quidam ad sororem referri putant. SECVRUS AMORUM GERMANAE aut contemnens, id est neglegens, non curans amores sororis, ut “securi pelagi atque mei” , id est contemptores: aut certe securus erat de amore germanae circa maritum nimio, ob quem se post mortem Sychaei interimere posse credebatur; nec enim sequitur, ut occiso Sychaeo ipse statim potiretur auri, nisi etiam Dido periret. 'amores' autem plurali numero ad voluptatem pertinent, ut “securus amorum, qui iuvenum tibi semper erant” , singulari etiam ad religionem. [1.351] AEGRAM maestam, anxiam. [1.352] MULTA MALUS SIMULANS VANA SPE LUSIT AMANTEM quia dicebat absentem, quem constabat occisum. atqui legimus “quis fallere possit amantem?” sed hic nimia Pygmalionis ostenditur malitia, quae etiam amantem fefellit. VANA SPE quia dicebat eum reverti. LUSIT decepit. [1.353] IN SOMNIS si ab eo quod est somnium, synizesis est, ut peculi pro peculii; si autem a somno venit, 'in somnis', id est dum somnos caperet. IMAGO to eidolon. [1.355] CRUDELIS ARAS epitheton hoc de causa est, nam arae piae sunt. [1.356] NUDAVIT indicavit: unde contra in sexto habemus “et vulnera dira tegentem” , hoc est celantem. quid enim tegeret undique truncatus? RETEXIT ecce hic planius quid sit 'nudavit' ostendit. CAECUMQUE DOMUS SCELUS OMNE RETEXIT utrum ad praeteritum hoc refertur, an ut quibusdam videtur, quod ipsam Didonem parabat occidere? nam ideo et fugam suadere visus est. [1.357] CELERARE FUGAM celeriter abire, ut dicimus 'cursum celero'. SVADET secundum naturam duae sunt syllabae, sed multi trisyllabum putant. quod etiam si inveniatur, solutio dicenda est, quo modo dicimus aena et aena. hoc autem solum huiusce modi verbum in Latino invenitur. [1.358] RECLUDIT ad opinionem somni recludere videtur, ut “aeternumque adytis effert penetralibus ignem” . [1.359] THESAUROS hoc nomen 'n' non habet, sicut Atlas, gigas, Thoas, Abas, Pallas, licet in obliquis casibus inveniatur; sicut nec formosus, quia derivatum est a forma, ut a specie speciosus, ab odio odiosus, a genere generosus, ab scelere scelerosus. IGNOTUM ARGENTI PONDUS ET AVRI aut quod ignorabat Dido, aut certe ad magnitudinem pertinet, id est tantum quantum nullus umquam novit. [1.360] HIS COMMOTA supra dictis omnibus. [1.361] QUIBUS AUT ODIUM CRVDELE TYRANNI AUT METUS ACER ERAT oderant laesi, metuebant laedendi, hoc est qui timebant, ne laederentur: unde est illud in quarto “et quos Sidonia vix urbe revelli” , quia non voluntate, sed aut odio aut timore convenerant. ODIUM CRUDELE TYRANNI id est crudelis tyranni, et figura est; nam in tyrannum odium iustum est. [1.362] NAVES QUAE FORTE PARATAE id est erant. [1.363] PYGMALIONIS OPES quas Pygmalion iam suas putabat: unde est in quarto “ulta virum” . quae enim avaro maior poena, quam pecuniam propter quam deliquerat perdere? remove hoc, et falsum est “ulta virum” . sciendum autem quod clam tangit historiam. moris enim erat, ut de pecunia publica Phoenices misso a rege auro de peregrinis frumenta conveherent. Dido autem a Pygmalione ad hunc usum paratas naves abstulerat: quam cum fugientem a fratre missi sequerentur, aurum illa praecipitavit in mare, qua re visa sequentes reversi sunt. licet et alio ordine historia ista narratur. DUX FEMINA FACTI pronuntiandum quasi mirum. [1.365] DEVENERE LOCOS 'ad' minus est. SURGENTEM erigentem se, ut “surgentem in cornua cervum” . [1.366] NOVAE CARTHAGINIS Carthago enim est lingua Poenorum nova civitas, ut docet Livius. [1.367] MERCATIQUE SOLUM, FACTI DE NOMINE BYRSAM adpulsa ad Libyam Dido cum ab Hiarba pelleretur, petit callide, ut emeret tantum terrae, quantum posset corium bovis tenere. itaque corium in fila propemodum sectum tetendit occupavitque stadia viginti duo: quam rem leviter tangit Vergilius dicendo 'facti de nomine Byrsam' et non 'tegere', sed 'circumdare'. FACTI DE NOMINE id est de causae qualitate, quia byrsa Graece corium dicitur. dicendo ergo 'circumdare', ostendit corrigiam de corio factam. [1.368] TERGO pro tergore. [1.369] SED VOS QUI TANDEM?? vacat hoc loco 'tandem', vel ut aliis videtur expletiva coniunctio, ut “et quo sub caelo tandem” , ubi 'tandem' pro tamen accipiunt. et est naturalis interrogatio qui estis? unde estis? quo itis? sic ipse in octavo licet mutato ordine “quo tenditis, inquit? qui genus? unde domo?” [1.371] IMOQUE TRAHENS A PECTORE VOCEM deest 'dixit'. et quotiens longe respondet, parenthesis est; quotiens nusquam, ellipsis dicitur, ut hoc loco. [1.372] O DEA perseverat in opinione sua, ita tamen, ut et illius orationi aliquando concedat: nam paulo post ait 'si vestras forte per aures Troiae nomen iit'. aut certe illud est, quia superius dixerat 'an nympharum sanguinis una', quae non omnia sciunt; AB ORIGINE a raptu Helenae. PERGAM perseverem, hoc est universa dicam. [1.373] ANNALES inter historiam et annales hoc interest: historia est eorum temporum quae vel vidimus vel videre potuimus, dicta apo tou historein, id est videre; annales vero sunt eorum temporum, quae aetas nostra non novit: unde Livius ex annalibus et historia constat. haec tamen confunduntur licenter, ut hoc loco pro historia inquit 'annales'. ita autem annales conficiebantur: tabulam dealbatam quotannis pontifex maximus habuit, in qua praescriptis consulum nominibus et aliorum magistratuum digna memoratu notare consueverat domi militiaeque terra marique gesta per singulos dies. cuius diligentiae annuos commentarios in octoginta libros veteres retulerunt, eosque a pontificibus maximis a quibus fiebant annales maximos appellarunt: unde quidam ideo dictum ab Aenea 'annales' aiunt, quod et ipse religiosus sit et a poeta tum pontifex inducatur. [1.374] CLAVSO more poetico, qui dicunt caelum per noctem claudi, aperiri per diem: unde est “porta tonat caeli” et “considunt tectis bipatentibus” . COMPONET finiet, ut “oblato gaudens componi foedere bellum” et “ nostrum inter vos tantas conponere lites” . alibi pro disponere, ut “nec conponere opes norant” , alibi pro coniungere, ut “conponens manibusque manus” , alibi pro conparare, ut “sic parvis conponere magna solebam” , alibi pro fundare, ut “nunc placida conpostus” . VESPER proprie stella est, cum autem 'vesperi' dicimus, adverbium temporis est. et sciendum quia omnia nomina, quae de Graecis in os exeuntibus ad nos transeunt, apud nos aut in us tantum exeunt, ut DELOC Delus, aut in er, ut agros ager, aut in utrumque, ut Euandros Euandrus Euander [1.375] TROIA ANTIQUA nobili, venerabili, more suo: alibi “terra antiqua” , id est nobilis; nec enim esse poterat nova. item “templa dei saxo venerabar structa vetusto” . aut certe cara, et hoc ideo, quia dixit 'quibus aut venistis ab oris'. SI VESTRAS FORTE PER AVRES cum apud deam sciat se loqui, cur ait 'si vestras per aures'? et 'forte' hic aliqua ratione. [1.377] FORTE SVA casu suo, id est quo solet. 'forte' autem nomen est a nominativo fors, ut Terentius “fors fuat pol” . ipse alibi “quoniam fors omnia versat” . LIBYCIS iam scit; audivit enim 'sed fines Libyci'. APPULIT ORIS figura supra dicta. [1.378] SUM PIUS AENEAS non est hoc loco arrogantia, sed indicium. nam scientibus aliquid de se dicere arrogantia est, ignotis indicium. aut certe heroum secutus est morem, quibus quam mentiri turpe fuerat, tam vera reticere. denique Vlixes in Homero ait suam famam ad caelum usque venisse: unde et iste 'fama super aethera notus'. aut certe vetuste pietatem pro religione posuit. Sallustius in Catilina “verum illi delubra deum pietate, domus suas gloria decorabant” . Plautus in Pseudolo “non potest pietati obsisti huic ututi res sunt ceterae, deos quidem, quos maxime est aequum metuere, eos minimi facit” (Ps. 268-269). sane 'pius' potest esse et purus et innocens et omni carens scelere. piare enim antiqui purgare dicebant; inde etiam piamina, quibus expurgant homines, et qui purgati non sunt impii. RAPTOS QUI EX HOSTE PENATES hoc est sum pius. EX HOSTE PENATES optima locutio est, plusque significat de pluralitate ad singularitatem transire, ut 'venor multis canibus' et 'multa cane'. ut Horatius “aut trudit acres hinc et hinc multa cane apros in obstantes plagas” . sane de diis penatibus licet varias opiniones secutus sit Vergilius, omnes tamen diversis locis complexus est: nam alii, ut Nigidius et Labeo, deos penates Aeneae Neptunum et Apollinem tradunt, quorum mentio fit “taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo” . Varro deos penates quaedam sigilla lignea vel marmorea ab Aenea in Italiam dicit advecta, cuius rei ita Vergilius meminit “effigies sacrae divum Phrygiique penates, quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis extuleram” . idem Varro hos deos Dardanum ex Samothraca in Phrygiam, de Phrygia Aeneam in Italiam memorat portavisse. alii autem, ut Cassius Hemina, dicunt deos penates ex Samothraca appellatos theous megalous, theous dunatous, theous khrestous. quorum diversis locis ita meminit “natoque penatibus et magnis dis” , hoc est theous megalous, et iterum “Iunonis magnae primum. dominamque potentem” tous dunatous, et “bona Iuno” tous khrestous. ecce ergo diversis locis omnia tria conplexus, quae omnia locis suis dicentur. [1.380] ITALIAM QUAERO hoc loco distinguendum est; nam si iunxeris 'patriam', non procedit. patria enim, id est civitas, in provincia esse potest, non tamen ut ipsa provincia patria sit: licet in Sallustio lectum sit “Hispaniam sibi antiquam patriam esse” ; sed illic ad laudem pertinet, non ad veritatem. tria ergo dicit: provinciam quaero, hoc est 'Italiam'; 'patriam', hoc est Corythum, Tusciae civitatem, unde Dardanus fuit; 'genus ab Iove' ideo, quia ex Electra et Iove Dardanus Iasiusque nati sunt, Dardanus autem auctor est Troiae. et bene ad tria interrogata respondet, qui esset, unde venisset, quo tenderet. alibi de ipsa Italia Aeneas “hic domus, haec patria est” . melius sic distinguitur 'Italiam quaero patriam et genus ab Iove summo': ut mihi sit Italia patria, Iovis genus efficit, propter Dardanum scilicet. [1.381] PHRYGIUM AEQUOR id est Hellespontum. CONSCENDI bene 'conscendi' secundum physicos, qui dicunt terram inferiorem esse, quia omne quod continetur supra illud est quod continet: unde est “humilemque videmus Italiam” . [1.382] MATRE DEA MONSTRANTE VIAM hoc loco per transitum tangit historiam, quam per legem artis poeticae aperte non potest ponere. nam Varro in secundo divinarum dicit “ex quo de Troia est egressus Aeneas, Veneris eum per diem cotidie stellam vidisse, donec ad agrum Laurentem veniret, in quo eam non vidit ulterius: qua re terras cognovit esse fatales” : unde Vergilius hoc loco 'matre dea monstrante viam' et “eripe, nate, fugam” , item “nusquam abero” et “descendo ac ducente deo” et “iamque iugis summae surgebat lucifer Idae” . quam stellam Veneris esse ipse Vergilius ostendit “qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, quem Venus ante alios astrorum diligit ignes” . quod autem diximus eum poetica arte prohiberi, ne aperte ponat historiam, certum est. Lucanus namque ideo in numero poetarum esse non meruit, quia videtur historiam composuisse, non poema. DATA FATA SECUTUS scilicet a Iove. [1.383] CONUVLSAE UNDIS EVROQUE SUPERSUNT aut 'convulsae undis Euroque', aut 'supersunt undis Euroque'. 'convulsae' autem ideo, quia habes supra “laxis laterum compagibus” . [1.384] IGNOTUS deest 'quasi'; nam contrarium est quod dixit 'fama super aethera notus'. facit autem hoc frequenter Vergilius, ut hanc particulam subtrahat, ut “at medias inter caedes exultat Amazon” , quasi Amazon; nam Vulsca fuit. PERAGRO per habet accentum; nam 'a' longa quidem est, sed non solida positione; muta enim et liquida quotiens ponuntur metrum iuvant, non accentum. [1.385] EVROPA ATQUE ASIA PULSUS aut orbem in tres partes divisit et absolutum est, quia in Africa positus, quae orbis pars tertia est: aut si Europam tantum et Asiam intellegimus, ut Africa in Europa sit, invidiose locutus est, ut supra Venus “cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis” , quasi cum indignatione dicat, per Troiam Asia careo, per Italiam Europa. denique non passa Venus eius interrupit querelas. sane Europa Agenoris filia, a qua pars orbis nominata est. [1.386] DOLORE EST aut narrantis Aeneae, aut certe suo dolore; aequum enim est malis filii etiam ipsam moveri. [1.387] QUISQUIS ES pleraque per concessionem sic tradit poeta, ut augmentum faciat. sicut hoc loco audiverat Venus 'sum pius Aeneas, fama super aethera notus' et cetera, dicit tamen 'quisquis es', hoc est, etiamsi haec in te non sint, hinc tamen constat esse felicem, quod venisti Carthaginem. item in secundo “quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios” , hoc est, qualibet ratione contra nos bella susceperis. HAVD CREDO INVISUS CAELESTIBUS litotes figura per contrarium significans, id est credo te esse carissimum superis: ut alibi “munera nec sperno” , supra “mihi iussa capessere fas est” . 'caelestibus' autem secundum Pythagoram et praecipue Platonem dixit, qui confirmant vivos esse superis caros, mortuos vero inferis. unde et Vergilius de Pallante “et nil iam caelestibus ullis debentem” , item contra “vos o mihi manes este boni, quoniam superis aversa voluntas” . [1.388] AVRAS VITALES CARPIS quibus vivimus. nihil est enim aliud vita, quam reciprocus spiritus: unde et Iuppiter, quo constant omnia, Zeus vocatur apo tes zoes, id est vita. CARPIS accipis modo, ut “et placidam carpebant membra quietem” . TYRIAM Carthaginem a colonis. ADVENERIS URBEM hysterologia ut supra, hoc est ad urbem veneris. PERGE MODO tantummodo: hoc est, haec tibi sola sit cura, nam liberatae sunt naves. [1.389] PERFER imperativus modus est, ut “fer cineres Amarylli foras” . [1.390] REDUCES proprie 'reduces' dicuntur qui pericula evadunt: sic infra “ut reduces illi ludunt” , scilicet post periculum inlatum ab aquila. [1.391] VERSIS AQUILONIBUS aut speciem pro genere posuit, hoc est mutatis ventis, aut quia, postquam ad Africam iter verterunt, adversus ante Aquilo coepit esse prosperrimus. [1.392] NI FRUSTRA AVGURIUM VANI DOCVERE PARENTES hoc ad confirmandum errorem Aeneae dixit, ne divinando dea esse crederetur. et est argumentum ad fallaciam, ne intellegat deam. quod autem dicit 'vani parentes', aut hypallage est, id est vanum augurium, ut “dare classibus austros” et “ibant obscuri sola sub nocte” pro ipsi soli per obscuram noctem; aut certe 'vani parentes' qui res falsas et inanes docent. et per hoc decipere plerumque ostendit auguria. multi volunt ad nimium hoc amorem parentum referri, qui teneritudine affectus etiam superflua liberos docent. quidam 'vani' mendaces tradunt. Sallustius in Iugurtha “nam ego quidem vellem et haec quae scribo et illa quae antea in senatu questus sum vana forent potius, quam miseria mea fidem verbis faceret” . Terentius in Phormione ubi adulescens lenonem mendacii arguit “non te pudet vanitatis?” [1.393] BIS SENOS CYCNOS cycnos navibus comparat, aquilam tempestati. in auguriis autem considerandae sunt non solum aves, sed etiam volatus, ut in praepetibus, et cantus, ut in oscinibus, quia nec omnes nec omnibus dant auguria: ut columbae non nisi regibus dant, quia numquam singulae volant, sicut rex numquam solus incedit; unde in sexto “maternas agnovit aves” per transitum ostendit regis augurium. item cycni nullis dant nisi nautis, sicut lectum est in ornithogonia, “cycnus in auguriis nautis gratissimus ales: hunc optant semper, quia numquam mergitur undis” . cycnos tamen habere divinationem etiam Cicero in Tusculanis libro primo docet “ut cycni, qui non sine causa Apollini dicati sunt, sed quod ab eo divinationem habere videantur” . LAETANTES post periculum. AGMINE volatu, impetu. agmen autem apud Vergilium est cuiuslibet rei impetus, ut “illi agmine certo” [1.et “vocat agmina saeva sororum” ]. [1.394] AETHERIA aether altior est aere, vicinus caelo, apo tou aithein, id est ardere. IOVIS ALES aquila, quae in tutela Iovis est, quia dicitur dimicanti ei contra Gigantes fulmina ministrasse: quod ideo fingitur, quia per naturam nimii est caloris, adeo ut etiam ova quibus supersidet possit coquere, nisi admoveat gagaten lapidem frigidissimum, ut testatur Lucanus “feta tepefacta sub alite saxa” (6.676). aut quia nec aquila nec laurus dicitur fulminari, ideo Iovis ales aquila, Iovis coronam lauream accepimus, et qui triumphant lauro coronantur. sane alites proprie dicuntur aves, quae volatu auspicia faciunt, buteo sanqualis inmussulus aquila vulturius. sane de aquila est et alia fabula. apud Graecos legitur, puerum quendam terra editum admodum pulchrum membris omnibus fuisse, qui Aetos sit vocatus. hic cum Iuppiter propter patrem Saturnum, qui suos filios devorabat, in Creta insula in Idaeo antro nutriretur, primus in obsequium Iovis se dedit, post vero cum adolevisset Iuppiter et patrem regno pepulisset, Iuno permota forma pueri velut paelicatus dolore eum in avem vertit, quae ab ipso aetos dicitur Graece, a nobis aquila propter aquilum colorem, qui ater est. quam semper Iuppiter sibi inhaerere praecipit et fulmina gestare: per hanc etiam Ganymedes cum amaretur a Iove dicitur raptus, quos Iuppiter inter sidera collocavit. et quia aquilae haec est natura, ut solem recto lumine spectet, signum quoque aquilae, quod in caelo est, orientem semper solem videtur adtendere. alii dicunt ab hac avi Iovem raptum et ad latebras Cretenses perlatum, cum a Saturno ubique quaereretur. ipsam etiam Iovi, cum adversus Titanas bellum gereret, obvolasse in augurium ac statim victoriam consecutam, et ideo inter sidera collocatam. [1.395] ORDINE LONGO non nulli pro serie dictum accipiunt, nam et 'coetu cinxere polum' videtur ad ordinem rettulisse: quamvis quidam quaerant, quomodo 'ordine', cum mox 'coetu' dicat. [1.396] CAPERE eligere, ut “ante locum capies oculis” . DESPECTARE id est electas iam intentius despicere. [1.397] STRIDENTIBUS ALIS signum augurii est. [1.398] COETU dicit Plinius Secundus in naturali historia, omnes aves colli longioris aut recto ordine volare, ut pondus capitis praecedentis cauda sustentet: unde et prima plerumque deficiens relicto loco incipit esse postrema: aut in coetu se omnes invicem sustinere; neque enim huiusmodi aves semel ad inferiora descendunt, sed paulatim per reflexos in gyrum volatus. hoc autem volatu imitantur litteras quasdam: unde et Lucanus “et turbata perit dispersis littera pennis” (5.716). CANTUSQUE DEDERE adlusit ad nautas. multi tamen adserunt cycnos inter augurales aves non inveniri neque auguralibus commentariis eorum nomen inlatum, sed in libris reconditis lectum esse, posse quamlibet avem auspicium adtestari, maxime quia non poscatur. hoc enim interest inter augurium et auspicium, quod augurium et petitur et certis avibus ostenditur, auspicium qualibet avi demonstratur et non petitur: quod ipsum tamen species augurii est. sed Vergilius amat secretiora dicere; nam totum morem augurum exsecutus est proprietate verborum. alites enim ostendit cum ait 'stridentibus alis', oscines vero cum dicit 'et coetu cinxere polum cantusque dedere'. hoc idem et de columbis fecit; nam et haec inter augurales aves dicuntur non inveniri, et tamen ex his augurium et postulari facit et ostendi: “este duces o, si qua via est, cursumque per auras dirigite in lucos” et cetera. [1.399] PUPPESQUE TUAE PUBESQUE TUORUM tropus synecdoche: a parte totum significat, ut Terentius “o lepidum caput” , id est lepidus homo. 'pubes' autem flos iuventutis. [1.400] OSTIA proprie ostia dicuntur exitus fluminum, sed modo abusus est, quia plerumque ostia ipsa pro portu sunt. [1.401] PERGE MODO exhortatio ad facilitatem rei. DUCIT VIA pro 'haec via': et videtur demonstrare. [1.402] AVERTENS 'se' subaudis, hoc est cum averteretur, ut “tum prora avertit” . ROSEA pulchra. [1.403] AMBROSIAEQUE COMAE aut unguento deorum oblitae, hoc est ambrosia, aut certe abusive dixit 'divinae comae'. AMBROSIAEQUE COMAE DIVINUM VERTICE ODOREM] est hypallage, ut sit divinae comae ambrosiae odorem spiravere. [1.404] SPIRAVERE exhalaverunt. VESTIS DEFLUXIT quia dixit supra “sinus collecta fluentes” . [1.405] VERA bene 'vera' de qua ante dubitabatur. INCESSU hoc verbum apud Vergilium saepe pro honore ponitur, ut “ast ego quae divum incedo regina” et mox “forma pulcherrima Dido incessit” . MATREM AGNOVIT nunc matrem agnoscit; nam deam esse iam superius dixerat. [1.406] FUGIENTEM celeriter abscedentem, ut alibi “ad terram fugit” . VOCE pro oratione. [1.407] QUID NATUM TOTIENS saepe. et aut kata to siopomenon intellegimus saepe eum esse delusum; aut certe secundum ipsum Vergilium, qui ait in secundo “cum mihi se non ante oculis tam clara videndam obtulit” . multi tamen volunt in hoc ipso loco saepe eum esse deceptum, ut in habitu, in interrogatione, in responsione, in auguriis. vel 'totiens crudelis', quotiens fallis aut dissimulas. TU QUOQUE sicut Iuno ceterique dii, qui Troianis inimici sunt; quos et in secundo libro ostendit, ubi ait “inimicaque Troiae numina magna deum” . FALSIS LUDIS IMAGINIBUS] ideo quia virginem, quia venatricem, quia Tyriam se dixerat. [1.408] CUR DEXTRAE IVNGERE DEXTRAM maiorum enim haec fuerat salutatio, cuius rei aition, id est causam Varro, Callimachum secutus, exposuit, adserens “omnem eorum honorem dexterarum constitisse virtute” . ob quam rem hac se venerabantur corporis parte. [1.409] VERAS AVDIRE ET REDDERE VOCES?? sunt multae reciprocae elocutiones, ut hoc loco; sunt multae unius partis utrique sufficientes, ut 'tenemur amicitiis', ridiculum enim est si addas 'mutuis', cum amicitiae utrumque significent, sicut Fronto testatur. item sunt elocutiones, quarum una pars plena est: quae si convertantur, habent aliquid superfluum. in Sallustio “in tugurio mulieris ancillae” : bene addidit 'ancillae'. at si dicas 'in tugurio ancillae mulieris', erit superfluum 'mulieris'; ancilla enim et condicionem ostendit et sexum. item “res erat praetoribus nota solis” . hoc suffecerat. male ergo addidit “ignorabatur a ceteris” . quod si convertas, nihil esse superfluum invenitur. [1.410] TALIBUS INCUSAT incusare proprie est superiorem arguere, ut in Terentio pater ad filium “quid me incusas Clitipho?” accusare vero vel parem vel inferiorem, ut in eodem ad maritum uxor “me miseram, quae nunc quam ob causam accuser nescio” . et hoc proprietatis est, licet usus male ista corrumpat. sciendum tamen est Terentium propter solam proprietatem omnibus comicis esse praepositum, quibus est quantum ad cetera spectat inferior. [1.411] AT VENUS ordo est 'at Venus dea'. OBSCVRO AERE nebula, cuius definitio est. [1.412] CIRCUM DEA FUDIT figura est tmesis, quae fit cum secto uno sermone aliquid interponimus, ut alibi “septem subiecta trioni” . sed hoc tolerabile est in sermone conposito, ceterum in simplici nimis est asperum; quod tamen faciebat antiquitas, ut “saxo cere comminuit brum” . [1.413] CERNERE NE QUIS EOS causa cur fecerit. ex hoc enim pendent cetera quae sequuntur. [1.414] MOLIRI hic pro struere posuit et per hoc facere, ut infra “molirique arcem” . AUT VENIENDI POSCERE CAVSAS scilicet ne saepe narrando crebrum patiatur dolorem. unde melius ad Aeneam refertur “medio sic interfata dolore est” . 'poscere' autem nunc inquirere, alias petere. et praeponitur magis accusativo casui, dicimus enim posco magistrum lectionem, non a magistro posco. [1.415] IPSA PAPHUM civitatem Cypri. et non sine ratione est quod in decimo libro plura sibi loca grata vel sacrata commemoret, hic ad Paphum solam abisse dicatur, quia Varro et plures referunt in hoc tantum templo Veneris quibusvis maximis in circuitu pluviis numquam inpluere. SUBLIMIS divino incessu. SUBLIMIS] id est sublimiter, nomen pro adverbio. [1.416] LAETA ecce proprium Veneris epitheton. vel 'laeta', quia tectum nebula filium in tuto habebat, vel quod insulam suam repetat; vel ideo Paphum revisit laeta, quia serenis laeta congruunt, et necesse est ut laeta sit Venus ubi semper serenum est, quippe ubi pluere numquam dicatur. SABAEO Arabico. Arabiae autem tres sunt, inferior petrodes eudemon, in qua populi sunt Sabaei, apud quos nascitur tus. dicti autem Sabaei apo tou sebein, id est venerari, quod deos per ipsorum tura veneramur. [1.417] TURE CALENT ARAE SERTISQUE RECENTIBUS HALANT ecce unde supra dixit “haud equidem tali me dignor honore” , quia Aeneas hostias obtulerat, quarum hic mentio non fit. quod autem 'recentibus' dixit laus loci est, qui semper flore vestitur, ut omni tempore Veneri flores praesto esse videantur. SERTIS sertum et serta cum nihil adicitur dicimus, ut hoc loco: item alibi expressius “serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant” . si autem sertos dixero, addo flores, si sertas, addo coronas, ut Lucanus “accipiunt sertas nardo florente coronas” (10.164). et hoc in multis nominibus observandum est, ut genus ex adiectione formetur: qua detracta in neutrum cedat necesse est, ut piscinalis locus, piscinalis cella, piscinale; sagmarius mulus, sagmaria mula, sagmarium. HALANT pro olent. [1.418] CORRIPVERE VIAM deest 'at illi'. CORRIPVERE VIAM officium eundi celeriter arripuerunt; nec enim via corripitur. [1.419] QUI PLURIMUS ex maxima parte urbi inminens. QUI PLURIMUS id est longus, ut ipse alio loco “cui plurima cervix” , item “cum se nux plurima” , id est amygdala; longa namque est. [1.420] ASPECTAT] est ornatus cum animantur apsukha. ASPECTAT rei insensibili dat sensum. unde est illud in quarto de Atlante. item Sallustius “Lyciae Pisidiaeque agros despectantem” . ARCES civitates, a parte totum. [1.421] MIRATUR MOLEM AENEAS hoc ad ipsum refertur, MAGALIA QUONDAM hoc ad poetam; nec enim hoc novit Aeneas. 'magalia' vero antistoechon est; nam debuit magaria dicere, quia magar, non magal Poenorum lingua villam significat. Cato originum quarto “magalia aedificia quasi cohortes rotundas” dicit. alii magalia casas Poenorum pastorales dicunt. †de his Sallustius “quae mapalia” sunt circumiecta civitati suburbana aedificia magalia. †et alii Cassius Hemina †docet ita “Sinuessae magalia addenda murumque circum ea” . [1.422] MIRATUR PORTAS STREPITUMQUE E. S. V. quidam hoc 'portas et vias magalia quondam miratur' non simpliciter dictum volunt, quoniam prudentes Etruscae disciplinae aiunt apud conditores Etruscarum urbium non putatas iustas urbes, in quibus non tres portae essent dedicatae et tot viae et tot templa, Iovis Iunonis Minervae. bene ergo miratur Aeneas, ubi fuerant magalia illic esse legitimam civitatem; nam et portas et vias videbat et mox templum Iunoni ingens. STRATA VIARUM primi enim Poeni vias lapidibus stravisse dicuntur. [1.423] ARDENTES multi 'festinantes', ut “iuvenum manus emicat ardens” et “ardet abire fuga” et “Laocoon ardens” ; sic enim dicit quotiens properantes vult ostendere: alii ardentes 'ingeniosi' accipiunt; nam per contrarium segnem, id est sine igni, ingenio carentem dicimus: unde et a Graeco venit catus, id est ingeniosus apo tou kaiesthai. DUCERE MUROS exaedificare. DUCERE MUROS] hoc est construendo in longitudinem producere; proprie enim cum aedificantur muri duci dicuntur. Sallustius historiarum II. “murum ab angulo dexteri lateris ad paludem haud procul remotam duxit” . [1.424] MOLIRIQUE ARCEM molibus factis extollere. MOLIRI] est extruere, huic contrarium demoliri. ET MANIBUS SUBVOLVERE SAXA cur manibus? an quia adhuc machinae non erant? an ad construentium festinationem referre voluit? [1.425] OPTARE eligere, ut “tuus o regina quid optes” . et “optavitque locum regno” . TECTO ad tectum nota figura. SULCO fossa: civitas enim, non domus circumdatur sulco: ut alibi “ausim vel tenui vitem committere sulco” . SULCO fossa fundamentorum. [1.426] LEGUNT eligunt. IVRA] id est loca ubi iura dicantur aut magistratus creentur. et bene post conditam civitatem addidit 'iura' et 'magistratus' 'sanctumque senatum'. legitur apud quosdam, Brutum eos qui se in eiciendis regibus iuvissent legisse in consilium, eumque ordinem senatum appellatum, quod una sensissent, quod patricii essent, patres conscriptos. alii patres a plebe in consilium senatus separatos tradunt, alii conscriptos qui post a Servio Tullio e plebe electi sunt. alii senatum a senectute hominum, †quibi allecti erant, dictum volunt, qui apud Graecos gerousia appellatur. 'sanctum' autem ideo quia senatus sanctissimus ordo dicitur. [1.427] PORTUS EFFODIUNT id est Cothona faciunt. PORTUS EFFODIUNT ut portus scilicet faciant. et vere ait, nam Carthaginienses Cothone fossa utuntur, non naturali portu. ALTA THEATRI FUNDAMENTA hinc futura magnitudo cognoscitur, quod 'alta fundamenta' ait. bene autem post res publicas privatasque necessarias mentionem fecit theatri; aut quia ita Graecis urbs conditur, qui saepe spectaculis gaudent, aut, ut apud quosdam fuit, in honorem musicae scientiae. [1.428] COLUMNAS figurate 'columnas' 'decora' ait; diversis enim significationibus idem dixit. et ab eo quod est hoc decus corripitur decoris. [1.430] QUALIS APES] ordo est 'qualis labor'. QUALIS APES tertiae declinationis genetivus pluralis et in 'ium' et in 'um' exit, sed tunc pro nostro arbitrio cum nominativus singularis 'ns' fuerit terminatus, ut amans et amantum et amantium dicimus. cum autem nominativus singularis 'r' fuerit terminatus, tantum in 'um' exit, ut pater patrum, murmur murmurum. reliqua vero nomina auctoritate firmamus, ut apis vel apum, vel apium. sane fabula de apibus talis est. apud Isthmon anus quaedam nomine Melissa fuit. hanc Ceres sacrorum suorum cum secreta docuisset, interminata est, ne cui ea quae didicisset aperiret; sed cum ad eam mulieres accessissent, ut ab ea primo blandimentis post precibus et praemiis elicerent, ut sibi a Cerere commissa patefaceret, atque in silentio perduraret, ab eisdem iratis mulieribus discerpta est. quam rem Ceres inmissa tam supra dictis feminis quam populo eius regionis pestilentia ulta est; de corpore vero Melissae apes nasci fecit. Latine autem melissa apis dicitur. AESTATE NOVA incipiente, ut “vere novo” . et bene 'nova', quia est et adulta et praeceps secundum Sallustium. FLOREA pro florida, ut “nemora inter frondea turbam” . aut florentia, nec enim de flore erant facta: floream coronam dicimus. RURA Graece aroura dicuntur. aphaeresis ergo sermonem fecit Latinum. [1.431] EXERCET fatigat, ut “nate Iliacis exercite fatis” . hoc autem participium ab exercitu, id est militum multitudine, declinatione discernimus; nam nomen quartae declinationis est, participium secundae, ut visus, huius visi vel visus; passus, huius passi vel passus; auditus, huius auditi vel auditus. EXERCET] fatigat et subiecit, quibus rebus exercitae fatigentur. SUB SOLE in sole, ut “namque sub ingenti lustrat dum singula templo” , vel quamdiu sol est. GENTIS FETUS ad laudem apum hoc pertinet. et bene 'gentis fetus', quia non singulae de singulis nascuntur, sed omnes ex omnibus, quod in quarto georgicorum melius intellegitur. [1.432] ADULTOS EDUCUNT producunt, quia adhuc adolescunt, ut adulti fiant, non adoleverint, ut adultos dicimus minores: et hoc sic dixit, ut “inbellem avertis Romanis arcibus Indum” . LIQUENTIA defaecata, sine sordibus, ut “nec tantum dulcia, quantum et liquida” , id est pura: nam pura mella constat esse meliora. [1.433] STIPANT densent. translatio a navibus, in quibus stipula interponitur vasis, quam stipam dicunt. DISTENDUNT implent, ut “denso distendere pingui” . NECTARE melle: abusus est propter suavitatis similitudinem. CELLAS et hic abusus est, ut favorum cavernas vel alvearia cellas vocaret, ut alibi thesauros. traxit autem a reponendi similitudine, vel a celando, unde cellam appellaverunt. AGMINE nunc impetu. [1.435] IGNAVUM inutile, non aptum industriae; nam industrios navos dicimus. FUCOS secundum Plinium apum multa sunt genera. proprie tamen apes vocantur ortae de bubus, fuci de equis, crabrones de mulis, vespae de asinis. fucus autem est secundum Aemilium Macrum “maior ape, crabrone minor” . PECUS dicimus omne quod humana lingua et effigie caret, id est a pascendo. unde Horatius “omne cum Proteus pecus egit altos visere montes” . Plautus “clurinum pecus” (Truc. 268) simiam dixit. PRAESEPIBUS alveariis. et est translatio, quae fit quotiens vel deest verborum proprietas, vel vitatur iteratio. [1.436] FERVET concelebratur, ut contra 'friget' cessat dicimus, ut Terentius “nimirum hic homines frigent” . REDOLENT quidam olere res vel malas vel bonas, redolere tantum bonas tradunt. FRAGRANTIA quotiens incendium significatur, quod flatu alitur, per 'l' dicimus, quotiens odor, qui fracta specie maior est, per 'r' dicimus. sciendum sane nihil in hac vacare conparatione. nam Poenorum operi apum labor, custodiae litorum adversum alienigenas fucorum conparatur expulsio. [1.437] O FORTUNATI QUORUM IAM MOENIA SURGUNT bene 'fortunati', quia iam faciunt quod ipse desiderat. O FORTUNATI expressit Aeneae desiderium. QUORUM IAM MOENIA SURGUNT laus vel ab ipsa re sumitur quae laudatur. [1.438] FASTIGIA nunc operis summitates, alibi ima significat, ut “forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras” . SUSPICIT miratur, ut e contrario 'despicit' contemnit significat. [1.439] MIRABILE DICTU ob hoc quod sequitur, quia mixtus cunctis latebat. potest tamen hoc et superiori et inferiori sensui addi. [1.440] PER MEDIOS figura est; nam planum fuerat 'mediis se infert'. MISCETQUE deest 'se'. NEQUE CERNITUR VLLI neque ab ullo cernitur; et est Graecum oudeni horomenos, ut “scriberis Vario” , id est scribet te Varius. [1.441] LUCUS ubicumque Vergilius lucum ponit, sequitur etiam consecratio, ut “luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat” . unde et in sexto “nulli certa domus, lucis habitamus opacis” ; dicuntur enim heroum animae lucos tenere. et mox sequitur 'hic templum Iunoni ingens'. 'lucus' autem dicitur quod non luceat, non quod sint ibi lumina causa religionis, ut quidam volunt. IN URBE FUIT MEDIA nunc iam in media. LAETISSIMUS UMBRA aut septimus est, aut secundum Probum genetivus, ut sit 'laetissimus umbrae', sicut Sallustius “frugum pabulique laetus ager” . [1.442] QUO PRIMUM hoc est, simulac venerunt; nec enim secundo ad Africam ventum est. ordo est 'quo primum loco'. [1.443] EFFODERE LOCO SIGNUM historia hoc habet, quam more suo Vergilius per transitum tangit. Dido fratrem fugiens cum transiret per quandam insulam Iunonis, illic accepit oraculum et sacerdotem eius secum abstulit, cum ei parum crederet promittenti Carthaginis sedes. quo cum venissent, sacerdos elegit locum faciendae urbi, quo effosso inventum est caput bovis. quod cum displicuisset, quia bos semper subiugatus est, alio loco effosso caput equi inventum placuit, quia hoc animal licet subiugetur, bellicosum tamen est et vincit et plerumque concordat, ut ipse plenissime in illo loco “bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. sed tamen idem olim curru succedere sueti quadrupedes et frena iugo concordia ferre: spes est pacis ait” . illic ergo Iunoni templa fecerunt. unde et bellicosa est Carthago per equi omen, et fertilis per bovis. sane fodere est tantum sollicitare terram, effodere hoc ipsum faciendo aliquid eruere vel invenire: cui contrarium est infodere. ordo autem est 'lucus in urbe fuit media laetissimus umbra, quo loco iactati Poeni undis et turbine effodere caput acris equi, quod regia Iuno signum monstraverat'. REGIA regina. [1.444] QUOD REGIA IVNO MONSTRARAT monstro dederat. et ut diximus tangit historiam. ACRIS EQUI epitheton magis aptum equis, ut “canibus blandis” , quia natura blandi sunt. [1.445] ET FACILEM VICTU propter bovem: quod licet nunc non dicat, tamen ex historia sumit. 'facilem' autem, copiosam, divitem. Terentius “quam vos facillime agitis” . [1.446] HIC TEMPLUM IVNONI INGENS superius dictum est quod Vergilius ubique lucos consecratos velit accipi, unde tamquam in loco sacro inducit Didonem Iunoni templa construere. morem autem Romanum veterem tangit: antiqui enim aedes sacras ita templa faciebant, ut prius per augures locus liberaretur effareturque, tum demum a pontificibus consecraretur, ac post ibidem sacra edicerentur. erant tamen templa in quibus auspicato et publice res administrarentur et senatus haberi posset, erant tantum sacra. hic ergo et sacrum templum, quod in luco, id est in loco sacro conditur, docet, et administrari in templo rem publicam subsequentibus versibus indicat 'iura dabat legesque viris operumque laborem p. a. i. a. s. t.' alibi tantum sacra esse templa, alibi omnia †ubi agi posse, locis suis monstrabitur. SIDONIA licet Sidon civitas sit Phoenices, tamen hic pro Tyria posuit. sane quidam opportune hic Sidoniam volunt positam, ut ostenderet locupletem: Sidonii enim locupletes habiti sunt, ut “Sidonias ostentat opes” . [1.447] DONIS OPULENTUM ET NUMINE DIVAE aut simulacrum quoque aureum fuit et numen pro simulacro posuit, ut “media inter numina divum” . hinc Cicero “sese iam ne deos quidem ad quos confugerent habere” ; aut vult ostendere plenum esse praesentia numinis templum: aut certe venerabile numine. [1.448] AEREA vel quod aes magis veteres in usu habebant, vel quod religioni apta est haec materies, denique flamen Dialis aereis cultris tondebatur: [1.aut quia vocalius ceteris metallis, aut quia medici aere quaedam vulnera curant, aut dicit quia veteres magis aere usi sunt] aut certe aerea saecula significantur: nam ut Hesiodus dicit, tempore quo haec gesta sunt aereum saeculum fuit. NEXAEQUE AERE TRABES multi 'nixae' legunt, non 'nexae', iuxta Varronem qui ait “trisulcae fores, pessulis libratae, dehiscunt, graves atque innixae in cardinum tardos turbines” . quidam trabes aeneas putant ipsum templum khalkioikon significari. versus sane ipse hypermetros est. [1.449] FORIBUS fores proprie dicuntur quae foras aperiuntur, sicut apud veteres fuit; valvae autem sunt, ut dicit Varro, “quae revolvuntur et se velant” . ianua autem est primus domus ingressus, dicta quia Iano consecratum est omne principium. cetera intra ianuam ostia vocantur generaliter, sive valvae sint, sive fores: quamvis usus ista corruperit. CARDO 'cardo' dictus quasi cor ianuae, quo movetur. STRIDEBAT AENIS ad sua rettulit tempora. cautum enim fuerat post proditum hostibus a Tarpeia virgine Capitolium, ut aerei cardines fierent, quorum stridor posset aperta ostia omnibus indicare. [1.450] HOC PRIMUM IN LUCO secuta sunt enim et alia, quae detraxere formidinem. TIMOREM multi quaerunt, cur post visam matrem quicquam timuerit: quod tamen alii sic solvunt, ut dicant, ne tunc quidem Aeneam Venerem quam viderat esse credidisse, cuius, ut ipse putabat, agnitae nulla verba perceperat. sed vera solutio haec est: Venus nihil de Afrorum moribus, unde nunc formidat Aeneas, sed de classe liberata dixerat filio. vel quia non in totum Aeneas matris fiducia confirmandus est, ne nihil supersit magnanimitati et laudibus viri fortis. sciendum tamen est in Vergilio interdum validiora esse obiecta purgatis, vel contra, ut hoc loco. [1.451] LENIIT quartae coniugationis tempus praeteritum perfectum vel in 'vi' iunctam exit, vel sublata digammo in 'ii' pro nostro arbitrio, ut lenivi lenii, audivi audii. sane cum in 'vi' exit, paenultima longa est et ipsa accentum retinet; cum vero in 'ii', paenultima brevis est et perdit accentum, quia, ut supra diximus “unius ob noxam” , quotiens vocalis vocalem sequitur detrahit longitudinem praecedenti; sed hoc in metro, ubi necessitas cogit; nam in prosa et naturam suam et accentum retentat. nunc ergo 'leniit' tertia a fine habet accentum, quia paenultima brevis est. sane plerumque accentum suum retinet etiam sermo corruptus, ut Mercuri Domiti Ovidi tertia a fine habere debuit accentum, quia paenultima brevis est, sed constat haec nomina apocopen pertulisse: nam apud maiores idem erat vocativus qui et nominativus, ut hi Mercurius et o Mercurius: unde 'cu' licet brevis sit, etiam post apocopen suum servat accentum. [1.452] AVSUS bene 'ausus', quia inter incerta satis audacter salus speratur. ADFLICTIS 'de adflictis'; nec enim esse septimus casus potest. CONFIDERE fido et confido dativum regit, ut “et fidere nocti” . sane optima figura est quae numquam a principalitate discedit, ut “atque humiles habitare casas” accusativo iunxit, quia habeo domum dicimus, unde est habito frequentativum. [1.453] SUB TEMPLO hoc est in templo, ut supra. [1.454] REGINAM OPPERIENS aut quam intellegebat esse venturam ex artificum festinatione: aut certe videndae reginae occasionem requirens. QUAE FORTUNA felicitas. et 'quae' hic admirandi significatus. [1.455] ARTIFICUMQUE MANUS INTER SE hoc est, habebat artificum conparationem. 'inter se' autem inter se certantium, an aliquid tale. [1.456] EX ORDINE hoc loco ostendit omnem pugnam esse depictam, sed haec tantum dicit quae aut Diomedes gessit aut Achilles: per quod excusatur Aeneas, si est a fortibus victus. sane pugna est temporale certamen, idem et proelium significat; bellum autem universi temporis dicitur, ut Punicum, Mithridaticum. Sallustius “ita sperat pugnam illam pro omni bello futuram” . Livius “ni Pyrrhus unicus pugnandi artifex magisque in proelio, quam bello bonus” . [1.457] TOTUM VULGATA PER ORBEM quia Europa intulit, Asia passa est, Africa iam depingit. [1.458] ATRIDAS Atrei filios, Agamemnonem et Menelaum; sed usurpatum est, nam Plisthenis filii fuerunt. SAEVUM AMBOBUS ACHILLEM atqui tres dixit, sed Atridas pro uno accipe, quos unius partis constat fuisse. an 'ambobus' Agamemnoni tantum et Priamo? an ambobus exercitibus? Graecis propter suam de Briseide iniuriam, Troianis propter Helenam, et 'ambobus' pro utrisque †arte hunc. [1.460] PLENA LABORIS plenus genetivo melius iungitur, ut Terentius “plenus rimarum sum” . Plautus “dedecoris pleniorem” (Mil. 512). [1.461] EN PRIAMUS laus picturae est, per quam non imago, sed prope ipse ostenditur Priamus. SUNT HIC ETIAM SVA PRAEMIA LAVDI ut supra diximus, omnis Aeneae sollicitudo de moribus Afrorum est, quam nunc picturae contemplatione deponit. qui enim bella depingunt, et virtutem diligunt et miseratione tanguntur. SVA id est congrua, ut “strueremque suis altaria donis” . LAVDI virtuti, ut “primam merui qui laude coronam” . [1.462] MORTALIA adversa, quibus constat subiacere mortales. alii mortales casus accipiunt, vel absolute ta anthropina. [1.463] SOLVE METUM collectio est. nam ubi virtus praemia, adversa miserationem merentur, rite formido deponitur. FERET pro adferet. et hic reddidit “hoc primum in luco nova res oblata timorem leniit” . [1.464] INANI epitheton est picturae, aut quia caret corporum quae imitatur plenitudine, aut quia nullius est utilitatis, sed tantum delectat; nam apud veteres mataiotekhnia vel pseudotekhnia dicta est. 'pascit' autem delectat, ut “non animum modo uti pascat prospectus inanem” ; vel ut quidam volunt ad stupentis animum rettulit, qui vel inanibus commovebatur. [1.465] MULTA GEMENS graecum est polla stenazon. LARGOQUE UMECTAT FLVMINE VVLTUM tapinosis est quia dixit 'umectat'. 'largo' nam 'flumine' est fluore, id est fluxu ipso. [1.466] PERGAMA CIRCUM abusive; non enim circa Pergama, hoc est arcem, sed circa Troiam bella gerebantur. [1.467] TROIANAE IVVENTUS definitio est Hectoris, ut “Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus” . et re vera sic paene ubique Homerus ponit, ut Hectori tantum vel Achilli totus cedat exercitus. [1.468] HAC PHRYGES bene ubique Vergilius pro negotii qualitate dat Troianis et nomina. nam timidos Phrygas vocat, ut hoc loco, item “o vere Phrygiae, neque enim Phryges” ; Dardanidas generosos, ut “Dardanidae magni genus alto a sanguine divum” ; Laomedontiadas perfidos, ut “nondum Laomedonteae sentis periuria gentis” ; Troas fortes, ut “Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas” ; Hectoreos quoque fortes, ut “nunc nunc insurgite remis, Hectorei socii” . CRISTATUS ACHILLES secundum Homerum, qui dicit in Achillis cristis terribile quiddam fuisse. 'cristatus' autem participium est derivatum a genere feminino. [1.469] NEC PROCUL HINC RHESI Rhesus rex Thraciae fuit, ” . quidam testudinem locum in parte atrii volunt adversum venientibus. alii hunc ordinem volunt 'tum foribus divae templi resedit, media scutorum testudine', quia saepta armis erat. hoc sane genus fabricae ab animalis similitudine quae testudo vocatur captum est: de qua fabula talis est. virgo quaedam nomine Chelone, linguae inpatientis fuit. verum cum Iuppiter Iunonem sibi nuptiis iungeret, praecepit Mercurio, ut omnes deos et homines atque omnia animalia ad nuptias convocaret. sed omnibus quos Mercurius monuerat convenientibus, sola Chelone, irridens et derogans nuptiis, nectens moras adesse contempsit. quam cum Mercurius non venisse notavisset, denuo descendit ad terras et aedes Chelones supra fluvium positas praecipitavit in fluvium ipsamque Chelonen in animal sui nominis vertit, quam nos Latine testudinem dicimus, fecitque, ut pro poena dorso tectum, velut domum suam prona portaret: unde incurvatis aedificiis hoc nomen inpositum est. [1.506] SAEPTA ARMIS satellitum scilicet. vel ut quidam volunt pro armatis, ut “feta armis” . SOLIO solium proprie est armarium uno ligno factum, in quo reges sedebant propter tutelam corporis sui, dictum quasi solidum. modo iam abusive sellam regalem intellegimus. ALTE alto fulta suggestu. ac si diceret, in tribunali. SUBNIXA pro subnisa, ut supra diximus. alii pro innixa accipiunt. [1.507] IVRA DABAT LEGESQUE VIRIS ius generale est, sed lex iuris est species: non est ergo iteratio. et bene 'dabat'; primi enim Locri scriptis usi sunt legibus, nam superior aetas contenta fuit moribus. quod autem dixit 'viris', ad Didonis pertinet laudem, et separatim enuntiandum, ut sit maior admiratio. [1.508] SORTE TRAHEBAT proprie locutus est; trahuntur enim sortes, hoc est educuntur. et bene tam regnantis quam aedificantis urbem inplere ostendit officium. [1.509] CONCURSU ACCEDERE MAGNO cum magna Afrorum multitudine. et hoc est quod formidat Aeneas, incertus qua eos mente comitentur. [1.512] DISPULERAT segregaverat. et magna est inter 'di' et 'de' differentia, ut diximus. PENITUS longe a regina remotos: quae res etiam insolentes custodes litorum facit. [1.513] OBSTIPVIT et ad mirationem et ad timorem hic pertinet sermo, quo dicenda praeoccupat. PERCULSUS ad utrumque pertinet. [1.514] LAETITIAQUE METUQUE laetitia propter socios, metu propter concursum. vel quod incerti erant de voluntate Didonis. AVIDI CONIVNGERE pro 'ut coniungerent', vel ad coniungendum avidi. [1.515] ARDEBANT cupiebant, ut “formosum pastor Corydon ardebat Alexim” . ardeo autem et accusativum regit et ablativum. RES INCOGNITA id est qua adfectione Poenorum populus conveniret. [1.516] DISSIMULANT dissimulamus nota, simulamus ignota, ut Sallustius “simulator ac dissimulator” . [1.517] QUAE FORTUNA utrum prospera, an adversa? et hic ostenditur, unde sit metus. [1.518] CUNCTI NAM LECTI NAVIBUS bene addidit 'lecti', ne penitus omnes intellegeres. nonnulli tamen 'lectis navibus' legunt: quod et si sit, hypallage est, et illuc sensus recurrit. et sciendum, plerumque ut hoc loco addi aliquid generalitati et fieri specialitatem. item si dicas 'omnes scolastici laborant', generalitas est; si addas 'isti', fit specialitas, ut Sallustius “transgressos omnis recipit mons Balleia” prudenter addidit 'transgressos'. CUNCTI non idem significat quod omnes. Cicero saepe ait “cuncti atque omnes” , quia omnes non statim sunt cuncti, nisi idem simul sunt iuncti. [1.519] ORANTES VENIAM pacem propter incendium navium. et proprie verbum pontificale est: unde est “tu modo posce deos veniam” et paulo post “pacemque per aras exquirunt” . dicta autem venia ad eliciendam misericordiam; meretur enim benivolentiam numinum qui, licet innocens sit, veniam tamen tamquam peccaverit petit: unde est confessio illa in Terentio “quid meritu's? crucem” (An. 622). ORANTES VENIAM] venia quidem pro culpa petitur, sed nunc beneficium. aliqui tamen veniam pro inpunitate accipiunt, nam mox addidit 'prohibe infandos a navibus ignes'. [1.520] MAXIMUS ILIONEUS rebus omnibus maximus; nec enim aliquid addidit. ergo et aetate et honore et facundia et omni virtute accipiunt. et non sine causa ipsum ubique inducit loquentem; ut enim Homerus dicit, Phorbas pater Ilionei semper Mercurio deo eloquentiae favente pugnavit, ut Horatius “Mercuri facunde nepos Atlantis” . merito ergo huic datur eloquentia. PLACIDO SIC PECTORE COEPIT more suo uno sermone habitum futurae orationis expressit. bene ergo 'placido', ne timore consternatus videretur, quem ideo aetate maximum et patientem ostendit, ut ei auctoritas et de aetate et de moribus crescat. ergo 'placido' ad placandum apto; et definitio est oratoris, qui talem se debet componere, qualem vult iudicem reddere. [1.522] O REGINA secundum artem rhetoricam id ei dat quod vult inpetrare. nam eam per laudem benivolam reddidit. quae benivolentia in principiis controversiarum secundum praecepta rhetorica quattuor modis conciliatur: a iudicum persona, a nostra, ab adversariorum, a re ipsa. quod hic invenitur: a iudicum persona 'o regina novam c. c. I. u.', a sua persona 'Troes te miseri' et cetera, ab adversariorum 'quod genus hoc hominum', a re ipsa 'hospitio prohibemur harenae'. post praeparatam igitur benivolentiam et ex sua persona miseratione commota adhibet preces 'prohibe infandos a navibus i. p. p. g. e. p. r. a.' an possint? 'non ea vis animo n. t. s. v.' quo ergo ibatis? 'est locus Hesperiam G. c. d.' et cur huc venistis? 'cum subito adsurgens f. n. O.' ne autem possint timeri, ait 'pauci vestris adnavimus oris'. an gratiam referant? 'officio nec te certasse priorem paeniteat'. quod autem Aeneam laudat, occulte etiam terrorem incutit dicendo 'nec bello maior et armis'. dicit etiam esse qui vindicent, si fiat iniuria 'sunt et Siculis regionibus u. a. q. T. q. a. s. c. A.' an recessuri sint? 'quassatam ventis liceat subd. c.' et subiunxit, etiamsi regem amisimus et Italiam non petimus, tamen ad Siciliam necessario discedemus 'si datur Italiam s. e. reliqua. sin absumpta salus e. t. p. o. T. p. h. L. n. s. i. r. I. at freta Sicaniae saltem'. NOVAM URBEM iuxta Poenorum opinionem dixit, qui novam civitatem Carthaginem dicunt. [1.523] IVSTITIA bene consideravit sexum; nec enim 'virtute' poterat dicere. GENTES non Carthaginiensium, sed circumiacentium barbarorum. FRENARE continere, ut contra et “Numidae infreni cingunt” . [1.524] TROES TE MISERI tacitis occurrit quaestionibus, ne ad populationem venisse videantur more qui tunc vigebat. et videtur aliud ad dignitatem, aliud ad miserationem protulisse. VENTIS MARIA OMNIA VECTI per maria. et est contra illud, sicut dictum est, cur ad Africam venerint. [1.526] PARCE PIO GENERI quotiens invidiosae sunt praesentes personae, rhetoricum est ad alias confugere, ut hoc loco confugit ad genus. ET PROPIUS vicinius scilicet, ut tamquam victi accipiantur, non tales omnes credantur, qualis Paris fuit in Spartae expugnatione raptuque Helenae. nam historiae hoc habet veritas, non voluntate Helenam secutam, sed expugnata raptam civitate, unde et recipi meruit a marito. tangit autem hoc latenter Vergilius illo loco “me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter” . ergo bene non nos, sed res nostras dixit. [1.527] POPULARE quia apud veteres haec erat maxime causa navigandi. sane antiqui et populo et populor dicebant, unde est 'populare' et “populatque ingentem farris acervum curculio” . nunc tamen passiva tantum utimur declinatione. quidam 'populare' pro ad populandum vel pro populatum accipiunt. VERTERE pro advertere. [1.529] NON EA VIS ANIMO argumentum ab inpossibili sicut dictum est, ut “quid Troes potuere?” 'vis' autem est possibilitas. NON EA VIS ANIMO] id est, nec volumus nec possumus. [1.530] EST LOCUS conparatione orbis totius Italia locus est; nam provincia locus non potest dici. minus est autem 'quam' vel 'quem locum', ut “urbs antiqua fuit” . aut ideo 'locus', ut ostendat parvo posse esse contentos. HESPERIAM Hesperiae duae sunt, una quae Hispania dicitur, altera quae est in Italia. quae hac ratione discernuntur: aut enim Hesperiam solam dicis et significas Italiam, aut addis 'ultimam' et significas Hispaniam, quae in occidentis est fine, ut Horatius “qui nunc Hesperia sospes ab ultima” . et haec est vera Hesperia, ab Hespero dicta, id est stella occidentali. ceterum Italia Hesperia dicitur a fratre Atlantis, qui pulsus a germano Italiam tenuit eique nomen pristinae regionis inposuit, ut Hyginus docet. GRAI COGNOMINE DICUNT bene 'Grai', ut et ipsa cognoscat, sicut in octavo “Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus” . [1.531] ANTIQUA nobilis; nec enim nova esse potest, licet primam terram suam esse dicant Athenienses. POTENS ARMIS dicendo 'potens armis', Troianos laudavit, ut ostenderet, non se bellicosam timere provinciam. UBERE GLEBAE 'uber' proprie est fecunditas. et bene Italiae virtutem fecunditatemque conlaudat, ne Africam petisse videantur. [1.532] OENOTRI COLVERE VIRI deest 'quam'. Oenotria autem dicta est vel a vino optimo, quod in Italia nascitur, vel ut Varro dicit ab Oenotro, rege Sabinorum †quia alii partem Italiae Oenotriam tradunt ex Arcadia profectum in Italiam venisse cum Pelasgis et eam sibi cognominem fecisse. FAMA subaudimus 'est'. MINORES maiores et minores quotiens de genere dicimus numeri sunt tantum pluralis. [1.533] ITALIAM Italus rex Siciliae ad eam partem venit in qua regnavit Turnus, quam a suo nomine appellavit Italiam: unde est “fines super usque Sicanos” non usque ad Siciliam; nec enim poterat fieri; sed usque ad ea loca, quae tenuerunt Sicani, id est Siculi a Sicano, Itali fratre. alii Italiam a bubus quibus est Italia fertilis, quia Graeci boves italous, nos vitulos dicimus; alii a rege Ligurum Italo; alii ab advena Molossio; alii a Corcyreo; alii a Veneris filio, rege Lucanorum; alii a quodam augure, qui cum Siculis in haec loca venerit †quamque his regionem inauguraverit; plures% atare tenari nepote desatura Minois, regis Cretensium, filia Italiam dictam. [1.534] HIC CURSUS vel iste cursus, vel pro illuc. et cursus verbum nauticum est, ut “hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas” . [1.535] CUM SUBITO si 'subito fluctu', nomen est, si per se 'subito', adverbium. CUM SUBITO ADSURGENS FLUCTU NIMBOSUS ORION Oenopion rex cum liberos non haberet, a Iove Neptuno Mercurioque, vel ut quidam tradunt, non Neptuno, sed Marte, quos hospitio susceperat, hortantibus, ut ab his aliquid postularet, petiit, ut sibi concederent liberos. illi intra corium immolati sibi bovis urina facta praeceperunt, ut obrutum terra conpletis maternis mensibus solveretur. quo facto inventus est puer, cui nomen ab urina inpositum est, ut Ourion diceretur, quod Dorica lingua commutatum est, ut ou diphthongus in o converteretur. quod autem plerumque prima syllaba brevis invenitur, ut hoc loco, cum sit naturaliter longa, Graecae rationis est; nam detractio fit u litterae et o remanet brevis, quo modo “ourea te skioenta” pro orea, poieson pro poeson. et hoc, quia aut o est naturaliter longa, aut ou diphthongus; ceterum si sit in proprio nomine dichronos, ut omnes Latinae sunt, propriorum nominum abutemur licentia, ut in artibus lectum est. Orion ergo postea venator factus, velut trium parentum viribus fisus, dum vellet cum Diana concumbere, ut Horatius dicit, eius sagittis occisus est, ut Lucanus, inmisso scorpione periit, et deorum miseratione relatus in sidera signum famosum tempestatibus fecit. veri similius autem est a scorpione interemptum, quo oriente occidit, quia et scorpionem tamquam ultorem pudicitiae Diana inter sidera collocavit: cuius chelae amputatae aliud signum fecerunt; nam ipsae sunt libra. sane ipse Orion magnitudine sua multis oritur diebus, et ideo eius etiam apud peritos est incerta tempestas: unde dictum est 'cum subito adsurgens' ad excusationem non praevisae tempestatis. et multi superfluo quaerunt, cur ortus commemoretur Orionis, cum sit inmissa a Iunone tempestas. sed Ilioneus ista non novit quae a poeta supra dicta sunt, per musam, ut diximus, cognita. et constat numina nisi inventa occasione nocere non posse: quod in omni suo opere Vergilius diligenter observat. bene autem 'nimbosus', qui et ortu suo et occasu tempestates conmovet, sicut ait Horatius “qua tristis Orion cadit” ; et quia hoc signum ibi est, ubi Hyades circa frontem Tauri. [1.536] IN VADA CAECA incognita, latentia. PROCACIBUS AVSTRIS perseverantibus. et procax proprie petax est, nam procare est petere, unde et proci [1.petitores] dicuntur. alii 'procacibus' inpudentibus tradunt. [1.537] PERQUE UNDAS SUPERANTE SALO elevato mari et in undas diviso, ut solet in tempestate. 'salo' autem venit ab eo quod est hoc salum sali, nam “sale tabentes” ab eo quod est hic sal salis. PERQUE INVIA SAXA 'invia', id est aspera, inmania. unde et Dido paulo post 'quae vis inmanibus adplicat oris'? non enim suos vituperat, sed naturam litoris culpat. [1.538] HUC PAUCI vult intellegi, ut quidam tradunt, superesse et alios qui sunt in futuro vindices, si isti fuerint laesi; nam hoc est quod ait 'dispulit', id est dispersit. ADNAVIMUS ORIS elegit verbum aptum naufragio ad eliciendam misericordiam: quamvis et de navibus 'natat' lectum sit, ut “natat uncta carina” . ADNAVIMUS adnatavimus per syncopen, quotiens syllaba de medio subtrahitur. et bene 'adnavimus', quasi vix et opportune. [1.539] QUOD GENUS HOC HOMINUM?? rhetorice vituperaturus mores non ad Didonem loquitur, sed ad tertiam se confert personam. QUAEVE HUNC TAM BARBARA MOREM P. P. bene mores accusat terrae, ut humanitas patriae potius esse videatur. [1.540] HOSPITIO PROHIBEMUR HARENAE ut alibi “litusque rogamus” ; occupantis est enim possessio litoris. unde ostenduntur crudeles qui etiam a communibus prohibeant. HOSPITIO PROHIBEMVR HARENAE ut alibi “litusque rogamus innocuum” . litus enim iure gentium commune omnibus fuit et occupantis solebat eius esse possessio. Cicero in Rosciana “nam quid est tam commune, quam spiritus vivis, terra mortuis, mare fluctuantibus, litus eiectis?” unde ostenduntur crudeles qui etiam a communibus prohibeant. [1.541] BELLA CIENT id est movent. et bene 'cient' et 'vetant' permanet in tertia persona, ne eos in hoc barbaros et inmites appellare videatur. sane in principio modestius, hic iam commotius. PRIMAQUE VETANT CONSISTERE TERRA id est in litore, ut alibi “tuque o, cui prima frementem fudit equum magno tellus percussa tridenti” . [1.542] MORTALIA ARMA mortalem possibilitatem. sane arma etiam consilia significant, ut “quaerere conscius arma” . sed hoc loco terret latenter propter Siciliam; nam et paulo post ait 'sunt et Siculis regionibus urbes', cum unam habeant in qua Acestes regnat: sed ad terrorem 'urbes' posuit. TEMNITIS [1.autem] pro contempnitis per aphaeresin dictum, quae est cum prima verbi syllaba detrahitur. alii 'mortalia arma' pro humanitate accipiunt. [1.543] AT SPERATE DEOS abusive 'timete', ut alibi “hunc ego si potui tantum sperare dolorem” , cum speremus bona, timeamus adversa. veteres tamen sperare dicebant deorum auxilia spectare. Plautus in Milite “deos sperabo, teque postremo tamen” (Mil. 1209), in Casina “diis sum fretus, deos speravimus” (Cas. 346). sane opportune post blanda principia ista ponuntur; prodest enim nonnumquam subtiliter obiurgare quem roges. MEMORES FANDI ATQUE NEFANDI iusti et iniusti. et bene 'memores', quia etiamsi non statim puniant crimina, sunt tamen memores, ut Horatius “raro antecedentem scelestum deseruit pede poena claudo” . et dicendo 'fandi atque nefandi' significat 'prout meriti fueritis'. [1.544] REX ERAT bene medio verbo usus est 'erat', ne si 'fuit' dixisset, fiduciam abiecisse videretur. [1.545] NEC PIETATE FUIT multum interest inter iustitiam et pietatem; nam pietas pars iustitiae est, sicut severitas. nunc ergo hoc dicit, qua parte sit iustus, id est pietate. et bene duo laudat in Aenea: pietatem, quam a Didone inpetrare contendit, et virtutem, quam vult timeri. QUO IVSTIOR ALTER NEC PIETATE FUIT NEC BELLO MAIOR ET ARMIS] qui et beneficium referre potest, et vindicare. BELLO MAIOR ET ARMIS non est iteratio; nam bellum et consilium habet, 'arma' tantum in actu ipso sunt. BELLO MAIOR ET ARMIS] hoc est scientia rei militaris et viribus dimicandi, ut aliud animi, aliud corporis. [1.546] QUEM SI FATA VIRUM SERVANT unum sensum in tres partes divisit, et potuit reprehendi idem dixisse, nisi ostenderet eum libenter voto suo inmorari. tale est illud “si numina vestra incolumem Pallanta mihi” et cetera. SI VESCITUR AVRA vescor illa re, ut alibi “vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus perpetui tergo bovis et lustralibus extis” . nec nos decipiat quod dicit Plinius, ut elocutiones ex similibus formemus; nam ecce comedo illam rem dicimus, nec tamen vescor illam rem. et ipse enim dicit non usquequaque hoc esse faciendum. SI VESCITUR AVRA] verbum inchoativum sine praeterito tempore et quod a se nascitur. sane hic 'vescitur' pro fruitur posuit; nam non comedit auram, sed vivit ea. [1.547] AETHERIA AVRA quia animum aere, corpus cibo potione et ceteris diligenter nutrimus. [1.548] NON METUS hoc loco distinguendum est. cuius autem rei, ex sequentibus probat; nam vult eam non timere, ne inaniter praestet. alii 'non metus officio' legunt et hunc sensum dicunt: non metuo pro officio nostro, id est non timeo, ne non sit unde satisfaciamus officio ac parem gratiam reddamus. OFFICIO NEC TE CERTASSE PRIOREM PAENITEAT nec tibi parum videatur prima beneficia praestitisse, cum possis maiora recipere. nam 'paeniteat' parum videatur est, ut in heauton timorumeno “at enim quantum hic operis fiat paenitet” , hoc est parum videtur. sane 'certasse' quidam provocasse accipiunt, ut Terentius “beneficiis si certasset audisset bene” . officium autem est, quod Graeci to kathekon appellant. Cicero de Marcello “noli igitur in conservandis bonis viris defetigari, non cupiditate praesertim aliqua aut pravitate lapsis, sed opinione officii stulta fortasse, certe non inproba” . [1.549] SUNT ET SICULIS REGIONIBUS URBES id est gratiam reddere possumus: arma latenter minatur. [1.550] TROIANOQUE A SANGUINE CLARUS ACESTES cum Laomedon promissam murorum mercedem Neptuno et Apollini denegasset, Neptunus iratus Troiae inmisit cetos quod eam vastaret. unde Apollo consultus, cum et ipse irasceretur, contraria respondit dicens, obiciendas puellas nobiles beluae. quod cum fieret timens Hippotes quidam nobilis filiae Egestae, cum Laomedontis regis Hesiona iam esset orta seditione religata, inpositam eam navi misit quo fors tulisset. haec ad Siciliam delata a Crimisso fluvio, quem Crinisum Vergilius poetica licentia vocat, converso in ursum vel canem conpressa edidit Acesten, qui ex matris nomine civitatem Troianis condidit, quae hodie Segesta nominatur. TROIANOQUE A SANGUINE CLARUS ACESTES] bene Troiano, ut necesse habeat si passi fuerint iniuriam vindicare, quod in principio bene tacuit. de Aceste autem fabula talis. cum Laomedon promissam murorum mercedem Neptuno et Apollini denegasset, Neptunus iratus Troiae inmisit cetos per quod vicina litoris vastarentur. unde Apollo consultus, cum et ipse irasceretur, contraria respondit dicens obiciendas puellas nobiles beluae. quod cum saepe fieret et Laomedontis Hesiona iam esset ad scopulum orta seditione religata, non nulli parentes peregre mittere filias quam domi perdere maluerunt; nam alii avehendas mercatoribus tradiderunt. timens Hippotes †vel ipsostratus filiam Egestam inpositam navi misit quo fors tulisset. haec ad Siciliam ventis delata a Crimisso fluvio, quem Crinisum Vergilius poetica licentia vocat, converso in ursum, vel ut quidam volunt in canem, conpressa edidit Egestum, quem Vergilius Acestem vocat, qui matris nomine civitatem Troianis condidit, quae ante Egesta post Segesta nominata est. [1.551] QUASSATAM VENTIS quamvis sit iusta petitio, tamen prope invidiose ostendit, quam sit res quam petit exigua. SUBDUCERE in terram trahere, hoc est subductam curare. deducere autem in mare mittere, ut “deducunt naves socii” . [1.552] APTARE aptas legere. legitur et 'optare', sed utrumque eligere significat. vel 'aptare' adiungere vel adfigere, ut “stellis ardentibus aptum” . STRINGERE REMOS aut defrondare, ut “agricolae stringunt frondes” , aut 'fractos stringere remos', id est ligare, quia supra dixerat “franguntur remi” . [1.553] SOCIIS ET REGE RECEPTO syllepsis per numeros, ut “hic illius arma, hic currus fuit” . [1.554] SIN ABSUMPTA SALUS hoc est, si periit Aeneas, qui Troianorum salus est. PATER OPTIME mira laus, cum et patrem et optimum dicit. [1.556] NEC SPES IAM RESTAT IVLI bene de Ascanio spem dicit propter aetatem, ut “Ascanium surgentem” et “spes surgentis Iuli” . sane et hic tribus inmoratur quae metuit, ut supra in voto. [1.557] AT FRETA SICANIAE bene recessuros se dicunt. 'freta' autem, quia freto a Sicilia dividitur Italia. sane quidam a fervore dici putant. et Sicanos quidam autokhthonas tradunt, quidam ex Hiberia profugos de nomine fluminis Sicoris, quem reliquerant, Sicaniam nominasse. SEDESQUE PARATAS propter Acestis cognationem. [1.558] REGEM aut qui nunc rex est, aut qui etiam noster futurus est. [1.559] TALIBUS ILIONEUS aut subaudis 'loquebatur', aut ex posterioribus 'fremebant' intellegis. ORE FREMEBANT hoc est consentiebant. et bene 'ore', quia et armis possumus fremere. ORE FREMEBANT] aut probantes Ilionei dicta aut rogantes Didonem. [1.560] DARDANIDAE haec hemistichia Vergilius †nominabat, quae in emendando carmine fuerat repleturus. [1.561] TUM BREVITER DIDO atqui non breviter loquitur. sed breve et longum, parvum et magnum perfectum nihil habent, sed per conparationem intelleguntur, ut supra de provincia “est locus” orbis, ut diximus, conparatione. item hoc loco 'breviter', id est minus, quam Ilioneus. et notandum regum esse breviloquium, ut multis in Vergilio locis probatur, feminarum verecundiam: unde utrumque dedit Didoni. VULTUM DEMISSA nota figura est, ut “oculos suffusa nitentes” . dicendo autem 'vultum demissa' aliud genus officii adiecit. [1.562] SOLVITE CORDE METUM TEUCRI sicut supra Iovis oratio, partim obiecta purgat partim petita promittit. sciendum sane, quia cum petuntur vel promittuntur aliqua, a validissimis inchoandum est, ut hoc loco. et est genus argumenti a necessario. SOLVITE CORDE METUM TEUCRI] qui pollicetur statim debet promittere, tunc subiungere si qua vult, ne exspectatione suspensus detineatur auditor. nam et in Aeoli oratione statim promittit. SECLUDITE CURAS iteratio est ad augmentum benivolentiae, hoc est, ad confirmandum supplicum animum. 'secludite' vero pro excludite: quod fit aut propter hiatum, aut propter suavitatem, ut a, “silice in nuda conixa reliquit” pro enixa. [1.563] RES DURA ac si diceret 'est quiddam'. et duo formidat: vicinos barbaros et fratris adventum, quae propter novitatem personarum generaliter dicens reliquit. RES DURA] oportebat ex aliqua parte enuntiari domus calamitatem. vel ideo 'res dura', quod femina est. ET REGNI NOVITAS quae semper habet timorem. [1.564] MOLIRI bene non facere, sed 'moliri', ut terroris sit, non crudelitatis. [1.565] QUIS GENUS AENEADUM satis propere dixit Aeneadas, quamquam ab Ilioneo audierit 'rex erat Aeneas nobis', nec haec in opere inemendato miranda sunt. quamvis alii prolepsim velint esse. TROIAE NESCIAT URBEM aut Ilium dicit, quod in Troia est, aut 'Troiae urbem', ut “urbem Patavi, urbem Buthroti” . [1.566] INCENDIA BELLI id est vim; semper enim diluvio et incendio conparat bellum, ut “in segetem veluti cum flamma furentibus austris incidit aut rapidus montano gurgite torrens” . INCENDIA BELLI aut ardorem simpliciter belli, quia semper diluvio et incendio et tempestati conparat bellum, ut “in segetem veluti cum flamma f. a. i. aut rapidus montano flumine torrens” et alibi “saevis effusa Mycenis tempestas ierit” : aut potest subtilius dictum accipi, quod Ilium conflagravit incendio. [1.567] NON OBTUSA ADEO aut non multum, vel valde, ut in Terentio “adulescentem adeo nobilem” et “si adeo digna res est, ubi tu nervos intendas tuos” : aut 'non adeo', ut tu dicis, ut Troianorum famam ignoremus. 'obtusa' vero stulta, id est crudelia, ut merito Sol equos suos ab ista urbe devertat. [1.568] NEC TAM AVERSUS EQUOS TYRIA SOL IVNGIT AB URBE fabula quidem hoc habet: Atreum et Thyestem germanos, cum in dissensione sibi nocere non possent, in simulatam gratiam redisse: qua occasione Thyestes cum fratris uxore concubuit, Atreus vero ei filium epulandum adposuit: quae Sol ne videndo pollueretur, aufugit. sed veritatis hoc est: Atreum apud Mycenas primum solis eclipsin invenisse, cui invidens frater ex urbe discessit tempore quo eius probata sunt dicta. NEC TAM A. E. T. S. I. A. V.] hoc est non in alio orbe habitamus. [1.569] SEV VOS HESPERIAM MAGNAM megale enim Hellas appellata est Italia, quia a Tarento usque ad Cumas omnes civitates Graeci condiderunt. [1.570] SIVE ERYCIS FINES Eryx Veneris et Butae, vel ut quidam volunt Neptuni filius fuit, qui praepotens viribus advenas caestibus provocabat victosque perimebat. hic occisus ab Hercule monti ex sepultura sua nomen inposuit: in quo matris fecerat templum, quod Aeneae adscribit poeta dicens “tum vicina astris Erycino in vertice sedes fundatur Veneri Idaliae” . in hoc autem monte dicitur etiam Anchises sepultus, licet secundum Catonem ad Italiam venerit. ERYCIS FINES id est Siciliam. [1.571] AVXILIO TUTOS DIMITTAM non sine ordine poeta inducit Didonem et credentem ignotis et tam facile tanta promittentem; si enim bene advertatur, de illo loco pendet “in primis regina quietum accipit in Teucros animum mentemque benignam” . [1.572] VULTIS ET HIS deest 'vel si'. [1.573] URBEM QUAM STATVO VESTRA EST multi antiptosin volunt, accusativum pro nominativo, ut sit pro 'urbs quam statuo vestra est'. sed si sic intellegamus, 'quam' nihilominus sequitur et syllepsis fit per casus mutationem; debuit enim dicere 'urbs quae statuitur vestra est'. melius ergo est 'vultis' bis intellegere, ut sit 'vultis regnis considere? vultis urbem quam statuo? vestra est', ut est “eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden” : subaudis 'ille'. alter enim Pyrrhum vicit, alter Mycenas. item “non ignara mali miseris succurrere disco” . URBEM QUAM STATVO VESTRA EST] hoc schema de antiquioribus sumptum possumus accipere; ait enim Cato in legem Voconiam “agrum quem vir habet tollitur” et Terentius “eunuchum quem dedisti nobis, quas turbas dedit” . [1.574] AGETUR regetur. [1.575] ATQUE UTINAM dicendo 'utinam' et humanitatem suam ostendit et Aeneae se cupidam. NOTO COMPULSUS EODEM aut quovis vento, aut re vera Noto, qui de syrtibus Carthaginem ducit; supra enim Ilioneus “in vada caeca tulit penitusque procacibus austris” . EODEM 'o' naturaliter longa est, sed si corripiatur metri est, ut “steteruntque comae” . [1.576] ADFORET adveniat; temporis est futuri. EQUIDEM in omni Vergilio 'ego quidem' significat, sed in aliis et pro 'quidem' tantum ponitur, ut Tullius “equidem ego ceteras tempestates” . item Persius “non equidem hoc dubites amborum foedere certo consentire dies” . CERTOS aut veloces, aut fideles; utrumque enim hoc loco significat. aliquando et firmos, vel fortes, ut Sallustius “apud latera certos locaverat” , ut Vergilius “tam certa tulistis pectora” . aliquando et deliberati iudicii, ut “certus iter” . CERTOS] qui cito inveniant. contrario incertos pro tardis. Sallustius “et onere turrium incertis navibus” . [1.577] ET LIBYAE katakhrestikos nam Dido Libyae regna non retinet. ET LIBYAE LUSTRARE E. I.] ut ostendat voluntatem et libenter se misisse, qui Aeneam quaererent. [1.578] EIECTUS naufragus, ut “eiectum litore egentem” . [1.579] ANIMUM ARRECTI nota figura est. [1.580] IAMDUDUM et cito, vel quam primum significat, ut “iamdudum sumite poenas” , et olim, ut hoc loco. [1.582] SURGIT oritur. et est translatio corporis ad animum, ut alibi “stat conferre manum Aeneae” . [1.583] CLASSEM SOCIOSQUE RECEPTOS syllepis per numeros. 'receptos' de maris periculo liberatos, ut “frugesque receptas” , vel a Didone; nam et ab ea timuerant, ut ait “laetitiaque metuque” . [1.584] UNUS ABEST Oronten significat. QUEM VIDIMUS IPSI SUBMERSUM quod ante doloris fuerat, ut “ipsius ante oculos” , nunc consolationis est, cum cernit omnes incolomes. [1.585] DICTIS RESPONDENT CETERA MATRIS modo congruunt, consentiunt, quia dixerat supra “namque tibi reduces socios” . alibi 'respondet' respicit, ut “respondet Gnosia tellus” . [1.587] SCINDIT SE NUBES nubes tantum dicimus, non nubs, licet dicamus trabs trabes, stirps stirpes, prex preces, plebs plebes. sed de his tantum quae legimus sunt ponenda; non enim artis sunt ista, sed usurpationis, qua metri causa utuntur poetae, ut vel minuant vel augeant nominativum. inde est et supellex supellectilis. ET IN AETHERA PURGAT APERTUM quia aer collectus nubes fecit, ut “atque in nubem cogitur aer” , quae puriore vento dissolvitur in aerem. [1.588] RESTITIT AENEAS abscedente scilicet nube. CLARAQUE IN LUCE REFULSIT laus est nimiae pulchritudinis, cui nec lucis claritas derogavit. [1.589] OS UMEROSQUE DEO SIMILIS similes umeros habens deo. et est Graeca figura, ut diximus supra. IPSA aut quod sequitur 'nato genetrix', aut certe 'ipsa', id est pulchritudinis dea. [1.590] DECORAM CAESARIEM a caedendo dicta caesaries, ergo tantum virorum est. quod autem dicit 'decoram' vult etiam in Aenea naturalem fuisse pulchritudinem, ne si totum tribuat Veneri, nihil Aeneae sit reliquum, vel contra nihil relinquatur matris favori: quod sequens melius indicat conparatio. ut Horatius “fortes creantur fortibus” magna arte nec eruditioni aliquid nec natalibus derogat. IVVENTAE iuventus est multitudo iuvenum, Iuventas dea ipsa, sicut Libertas, iuventa vero aetas; sed haec a poetis confunduntur plerumque. [1.591] PURPUREUM pulchrum, ut Horatius “purpureis ales oloribus” . LAETOS HONORES non terribiles, ut esse in viris fortibus solent. [1.592] MANUS vel artificis, vel ars ipsa. ADDUNT bene 'addunt', quia et ipsa materies habet naturalem pulchritudinem. EBORI DECUS ebur a barro dictum, id est elephanto, ut Horatius “quid tibi vis, mulier, nigris dignissima barris?” sane naturam huius nominis nec derivatio nec obliqui casus reservant. et eboris enim et eburneus facit, non eburis, sicut murmuris. [1.593] PARIVSVE LAPIS candidissimus est, lygdinus nomine, qui apud Parum nascitur. PARIVSVE LAPIS C. A.] ut in decimo “qualis gemma micat, fulvum quae dividit aurum” . [1.594] TUM SIC quid est 'sic'? et sui gratia praepotens et matris auxilio. [1.595] INPROVISUS bene, quia maiora nobis et pulchriora solent videri, †non paulatim aliqua, sed subito stupenda conspicere. CORAM QUEM QUAERITIS hoc loco distinguendum; nam si unum esset, 'adest' diceret, non 'adsum'. et coram non nulli ad personam, ut 'coram Vergilio', palam ad omnes referri volunt, ut 'palam omnibus'. Varro “coram de praesentibus nobis, palam etiam de absentibus” . sane coram quidam adverbium putant, quia non subsequitur casus, quidam praepositionem loquellis, non casibus servientem. [1.596] EREPTUS liberatus; et utitur poeta familiarius hoc verbo “eripe me his, invicte, malis” et “eripui, fateor, leto me” . [1.597] O SOLA propter Polymestoris factum, qui fide violata defecit ad Graecos, ut habemus in tertio. MISERATA et miseror et misereor unum significat, sed miseror accusativum regit, ut hoc loco, item “nec miseratus amantem est” , misereor genetivum, unde est “miserere animi non digna ferentis” . [1.598] QUAE NOS RELIQUIAS DANAUM si Troianos significat, simpliciter intellegis; si ad se refert, quod Achillem evasit favore Neptuni. 'Danaum' autem pro Danaorum. TERRAEQUE MARISQUE 'terrae' propter Cretensem pestilentiam, 'maris' propter Orontis interitum. [1.599] OMNIBUS EXHAVSTIS veteres sic dicebant 'clades hausi', id est pertuli. OMNIUM EGENOS egeo honestius genetivo iungitur quam ablativo, cui iungit Cicero, ut “eget ille senatu” . item contra Vergilius “quorum indiget usus” . quidam autem 'egenos' pro egentes dictum tradunt, nomen pro participio. [1.600] URBE DOMO SOCIAS hoc est et publico et privato dignaris hospitio. [1.601] NON OPIS EST NOSTRAE DIDO 'opis' possibilitatis. et secundum Ateium philologum opes numero tantum plurali divitias significant, ut “Troianas ut opes” , numero tantum singulari auxilium, ut “fer opem, serva me obsecro” , ab utroque possibilitatem. NEC QUICQUID UBIQUE EST meminit historiae. multi enim post excidium Troiae orbis diversa tenuerunt, ut Helenus Epirum, Antenor Venetiam, alii Sardiniam secundum Sallustium, alii vicina syrtibus loca secundum Lucanum, ut “portusque quietos ostendit Libyae Phrygio placuisse magistro” (9.44). [1.603] DI TIBI ordo est 'dii tibi praemia ferant'. SI QUA PIOS RESPECTANT NUMINA si quidem, ut Horatius “si tamen impiae non tangenda rates transiliunt vada” ; nec enim congruit optare dubitantem: aut certe ad se rettulit, qui cum pius esset, tot laborabat incommodis. SI QUA PIOS R. N. S. Q. V. I. E.] 'qua' et 'quid' addidit, erat enim integrum 'si pios numina respiciunt et iustitia usquam est'. [1.604] SI QUID USQUAM IVSTITIAE EST si valet apud homines iustitia. ET MENS SIBI CONSCIA RECTI secundum Stoicos, qui dicunt, ipsam virtutem esse pro praemio, etiamsi nulla sint praemia. [1.605] FERANT adferant vel tribuant. QUAE TE TAM LAETA TULERUNT SAECVLA alibi “nati melioribus annis” ; felicitas enim temporum ex nascentum meritis comprobatur, ut e contrario Terentius “hocine saeculum! o scelera, o genera sacrilega!” et digna laus regibus, ut bono tempore nati esse dicantur. [1.606] QUI TANTI TALEM GENVERE PARENTES secundum artem rhetoricam parentes quos ignorat laudat ex liberis. simul sciendum omnia hoc loco laudis praecepta servata; nam et a parentibus laudat, ut 'qui tanti talem genuere parentes'; et ab ipsa, ut 'urbe domo socias'; et a futuro, ut 'nomenque tuum laudesque manebunt'. 'talem' autem, tam iustam, tam piam. [1.607] IN FRETA abusive modo maria; nam proprie fretum est mare naturaliter mobile, ab undarum fervore nominatum. DUM MONTIBUS UMBRAE LUSTRABUNT CONVEXA alii hoc loco distinguunt et dicunt, quamdiu inclinata in montibus latera umbrae pro solis flexu circumibunt, ut “lustrat Aventini montem” : aut 'lustrabunt' inumbrabunt, unde lustra et ferarum cubilia et lupanaria per contrarium dicimus, quia parum inlustrantur. alii tamen 'convexa sidera' volunt, id est pendentia, ut “et caeli convexa per auras” , id est suspensa, planetasque intellegunt, quia non sunt fixi, sed in aere feruntur. 'pasci' autem aquis marinis sidera, id est ignes caelestes, physici docent, secundum quos Lucanus ait “atque undae plus quam quod digerat aer” (10.260). alii 'sidera convexa' nobis inminentia, vel quae per convexum polum pascuntur, vel quae per convexum disposita exhalatione terrae ali credantur. quidam radios solis pasci asserunt umore terreno. 'polus' autem caelum dixit. [1.609] HONOS honor, an honos quaeritur, quia nominativus pluralis 'res' terminatus singularem in or mittit, ut amores amor, honores honor, exceptis monosyllabis, ut flos mos ros. [1.610] QUAE ME CUMQUE VOCANT TERRAE id est in quibuscumque terris fuero. [1.611] ILIONEA paenultimam huius nominis syllabam natura brevem licentia, qua in nominibus propriis omnes syllabae vocales possunt esse communes, produxit. [1.613] OBSTIPVIT animo perculsa est, quod iam futuri amoris est signum. PRIMO ASPECTU id est pulchritudine. SIDONIA pro Tyria a vicinitate. [1.614] CASU DEINDE id est miseratione. ET SIC ORE LOCVTA EST pleonasmos. sic “vocemque his auribus hausi” . [1.615] QUIS TE NATE DEA quis, qualis; admirantis enim est, non interrogantis, ut “quis globus, o cives!” non enim interrogat ille qui nuntiat. hoc autem Dido, ut post indicat, ex Teucri narratione cognovit. [1.616] QUAE VIS qualis. INMANIBUS ORIS ut Sallustius “mare saevum, inportuosum” . INMANIBUS ORIS] non de suo regno ait, sed illas oras significat, quas Ilioneus ait “per invia saxa dispulit” . ADPLICAT secundum praesentem usum per 'd' prima syllaba scribitur, secundum antiquam orthographiam, quae praepositionum ultimam litteram in vicinam mutabat, per 'p', secundum euphoniam per 'a' tantum. praepositio enim cum ad conpositionem transierit aut vim suam retinet, ut indico, aut mutat ultimam litteram, ut sufficio, aut perdit, ut coemo. [1.617] TUNE ILLE AENEAS et hoc admirativum, non interrogativum. 'ille' autem honoris est, ut “sic Iuppiter ille monebat” , vel 'tune ille' videtur beneficium Veneris admirari in eo, quem adamatura est. DARDANIO ANCHISAE bene Anchisen addidit, ne cui diceret esset incertum; cum multis enim Venus concubuit. sed sciendum Anchisen, ut fabula loquitur, pastorem fuisse et cum eo amato Venerem concubuisse. unde Aeneas circa Simoin fluvium natus est; deae enim vel nymphae enituntur circa fluvios vel nemora. quod cum iactaret Anchises, adflatus fulmine oculoque privatus est. [1.619] TEUCRUM MEMINI SIDONA VENIRE quidam 'memini venire' pro 'memini venisse' accipiunt. TEUCRUM SIDONA VENIRE historia hoc habet, Herculem cum Colchos iret perdito Hyla, qui aquatum profectus, ut fabula loquitur, a nymphis adamatus et raptus est, ut veritas habet, lapsus in fontem altissimum necatus est, post peragratam Mysiam navibus Troiam venisse. a cuius portu cum eum Laomedon arceret, occisus est, et eius filia Hesiona belli iure sublata comiti Telamoni tradita est, qui primus ascenderat murum, unde Teucer natus est; nam Aiacem ex alia constat esse procreatum. tunc Hercules Priamum quoque redemptum a vicinis hostibus in paterno regno locavit: unde et Priamus dictus est apo tou priasthai, id est emi. ceterum quae de liberata dicuntur Hesiona constat esse fabulosa. sed Teucer cum Troia eversa sine fratre esset reversus, qui se furore propter perdita Achillis arma interemerat, vel, ut quidam volunt, quia non defenderat Aiacis fratris interitum, ut alii, quod ossa fratris non rettulisset, ut non nulli, quod Tecmessam concubinam vel eius fratris filium Eurysacen ad avum Telamona de Troia secum non reduxerit, quia ille alia navi vectus felicius navigaverat, Salamine pulsus a patre Sidona venit, ex quo Dido cuncta cognovit. Aiax autem Achillis patruelis frater fuerat, quoniam Telamon et Peleus fratres fuerunt, Aeaci filii. [1.621] BELUS quidam alium patrem Elissae dicunt. OPIMAM pro opulentam non nulli accipiunt. VASTABAT CYPRUM quam subactam concessit Teucro, ut in ea conlocaret imperium, qui ex responso Apollinis illuc perrexerat et civitatem Salaminam ex nomine patriae ibi condidit, licet alii dicant ab ipso Teucro Cypri superatos incolas et sic conditam civitatem: unde 'auxilio Beli' accipi potest, etiam Teucro auxilium a Belo ad occupationem insulae praestitum. [1.622] DICIONE potestas dictis constat, id est imperio. et quaerendus nominativus huius nominis. sed de hac re historia longe aliud continet. [1.623] CASUS hoc loco ruinae, ut “ceciditque superbum Ilium” , non fortunae intellegendus est casus. [1.624] PELASGI Graeci a Pelasgo Iovis et Larissae filio. [1.625] IPSE HOSTIS TEUCROS Troianorum laudis exaggeratio, quod etiam ab hoste laudantur. et quidam 'hostis' singularem, quidam pluralem legunt. LAVDE quidam pro virtute accipiunt, ut “primam merui qui laude coronam” . FEREBAT laudabat, praeferebat. [1.626] TEUCRORUM A STIRPE VOLEBAT propter genus maternum, ut supra diximus. et plus est quod dixit 'volebat', quasi materno gaudens refutaret genus paternum. sane 'stirps' cum de origine dicimus generis feminini est, ut “heu stirpem invisam” , cum de ligno masculini “sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum” . [1.627] TECTIS SUCCEDITE NOSTRIS ad convivium vocat; nam iam supra dixit 'urbe, domo socias'. dicitur autem 'o tectis succedite', ut “succeditque gemens stabulis” , et “tecto adsuetus coluber succedere” . [1.628] ME QUOQUE quemadmodum vos. SIMILIS FORTUNA scilicet adversa. [1.629] DEMUM postea. [1.630] NON IGNARA MALI MISERIS SUCCURRERE DISCO quare 'non disco'? quia non sum ignara; bis enim intellegimus 'non', ut supra diximus. sic Sallustius “segnior neque minus gravis et multiplex cura” . [1.631] SIMUL AENEAN IN REGIA DUCIT TECTA et hoc et quod sequitur videtur auspicium nuptiarum. [1.632] SIMUL DIVUM TEMPLIS INDICIT HONOREM apud maiores nostros mos fuit, ut magistratus post res serias quae consulto peragebantur in fine actus adderent 'diis honorem dico', vel alio modo 'hinc ad deos', quod poeta, amator antiquitatis, subtiliter docet; infert enim Didonem post habitum cum Aenea colloquium et iunctam hospitalitatem, 'quare agite o tectis iuvenes succedite nostris' et supra 'urbem quam statuo vestra est' et 'Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur', [1.post actum publicum,] diis sacra iussisse; nam subiungit 'simul Aenean in regia ducit tecta, simul divum templis indicit honorem'. INDICIT HONOREM id est iussit fieri supplicationes. et bene 'indicit', quia Troiani inopinato venerant. et feriae aut legitimae sunt aut indictae. indici autem dicuntur, quia paupertas maiorum ex conlatione sacrificabat, aut certe de bonis damnatorum: unde et supplicia dicuntur supplicationes, quae sunt de bonis supplicia passorum. Sallustius “in suppliciis deorum magnifici” . hinc etiam sacrum et venerabile et exsecrandum intellegimus, quia sacrae res de bonis exsecrandorum fiebant. INDICIT HONOREM] indictiva sacrificia dicebantur quae subito ad praesens tempus indicebantur. dicebantur sacra et honoraria, quod utrumque hoc loco complexus videtur. [1.635] TERGA SVUM non declinatio 'u' litteram hoc loco geminat, sed ratio nominis in quo est 'u', sicut et in 'rum' mittit genetivum pluralem non per declinationem, sed quia est in nomine 'r', ut patrum. alituum vero ubi legimus, parenthesis est, sicut Mavortis, nam alitum facit. [1.636] MUNERA LAETITIAMQUE DEI id est Liberi patris, ac per hoc vinum: aut certe ut multi legunt 'laetitiamque die', id est diei, ut supra dicta munera sint multorum dierum usui sufficientia, intellegamus autem missa aliqua etiam ad usum diei. †in caesi dilegitur. non nulli 'dii' legunt, sicut veteres 'famis fami'. Plautus in Mercatore “qui aut Nocti, aut Dii, aut Soli, aut Lunae” (Mer. 4-5). sane quidam hunc versum intellegi non putant posse, ut est ille “quem tibi iam Troia” . [1.637] SPLENDIDA INSTRVITUR pro instruitur et splendida fit. LUXV modo abundantia, alibi luxuria. et notandum, quia affluentiam ubique exteris gentibus dat, Romanis frugalitatem, qui et duobus tantum cibis utebantur et in atriis sedebant edentes: unde Iuvenalis “quis fercula septem secreto cenavit avus?” et Vergilius “perpetuis soliti patres considere mensis” . MEDIIS TECTIS iuxta cottidianam consuetudinem ait 'mediis', ut si dicamus 'in media domo sua sedens turbatus'. [1.639] LABORATAE VESTES labore perfectae, ut “laboratasque premunt ad pectora ceras” . et est sermo in conpendium coactus, sicut “rapuitque in fomite flammam” , id est raptim fecit. et sane 'vestes' non illas dicit quibus induimur, sed stragulas, super quas discumbitur, sic enim dicebantur 'vestes stragulae'. OSTROQUE SUPERBO claro, pretioso, id est per se superbo, aut quia superbos faciat. [1.640] INGENS ARGENTUM MENSIS aut subaudi 'exponunt', aut mensas argenteas accipe. CAELATAQUE IN AURO insculpta. et nomen hoc in principali aliam habet naturam, in derivatione mutat. nam celum dicitur ferrum ipsum unde operantur argentarii, quod producitur naturaliter, sed in derivatione mutatur; diphthongus namque est 'caelataque in auro'. [1.641] FORTIA FACTA PATRUM veteres enim in conviviis solebant fortia parentum facta narrare, quae hic etiam insculpta dicit. et hic resolvit poeta illud quod reprehenditur, cur in templo Iunonis non Poenorum, sed Troianorum et Graecorum facta depinxerit, scilicet quod suorum res pretiosiore materia signatas habuerit. SERIES ordo conexus. [1.642] PER TOT DUCTA VIROS a Belo, primo rege Assyriorum, ut “ab antiquo durantia cinnama Belo” usque ad Belum, patrem Didonis, qui et ipse Assyrius fuit, quamvis alio nomine pater Didonis fuisse dicatur. hinc est “quam Belus et omnes a Belo soliti” , cum inter patrem et filiam medius nullus existat. et hoc regis nomen ratione non caret; nam omnes in illis partibus Solem colunt, qui ipsorum lingua El dicitur, unde et Helios. ergo addita digammo et in fine facta derivatione a Sole regi nomen inposuit. [1.643] AENEAS sequitur 'rapidum ad naves', cetera per parenthesin dicta sunt. [1.644] RAPIDUM AD NAVES PRAEMITTIT ACHATEN non praemittit, nec enim sequitur ipse, sed praerapidum, quod ex adfectu patris, id est eius qui mittit, intellegendum est, non ex Achatae velocitate. et sic praerapidum dixit, quomodo Terentius “per pol quam paucos” , hoc est perquam paucos; 'pol' enim ipsum per se plenum est iurantis adverbium, cui praepositio separatim numquam cohaeret. [1.645] FERAT adferat, nuntiet, ut “feret haec aliquam tibi fama salutem” . [1.646] STAT modo 'est', ut “Graio stant nomine dictae” ; alias 'horret', ut stant lumina flamma et “stabat acuta silex” ; item 'plenum est', ut “iam pulvere caelum stare vident” et “stant et iuniperi et castaneae hirsutae” ; item 'positum est', ut “stant manibus arae” ; item 'placet', ut “stat conferre manum Aeneae” et “stat casus renovare omnes” . pro loco ergo hic sermo intellegendus est. [1.647] ILIACIS EREPTA RVINIS commendat ex loci difficultate, ut “nec tuta mihi valle reperti” ; item ex persona, ut 'ornatus Argivae Helenae' et 'Ilione quod gesserat olim', ut “hoc Priami gestamen erat” : quemadmodum plerumque ex longinquitate, ut “ex Aethiopia est usque haec” . EREPTA ostendit valde pretiosa, quae meruerunt ex ruinis civitatis eripi. laborat autem poeta hoc sermone probare, ab Aenea non esse proditam patriam, si ornatus Helenae, quam cum Antenore Troiam prodidisse manifestum est, ex incendio eripuit bellorum casu, non pro praemio proditionis accepit. [1.648] SIGNIS AUROQUE signis aureis, ut “molemque et montes” . PALLAM RIGENTEM duram propter aurum, sicut vel novas vestes videmus. significat autem tunicopallium, quod secundum Varronem palla dicta est ab inrugatione et mobilitate, quae est et circa finem huiusmodi vestium, apo tou pallein. [1.649] ET CIRCUMTEXTUM VELAMEN cycladem significat. ACANTHO genus virgulti flexuosum, quod vulgo herbacanthum dicunt, in cuius imitationem arte vestis ornatur. Varro ita refert: “Onesicritos ait, in India esse arbores, quae lanam ferant, item Epicadus in Sicilia, quarum floribus quom dempti sint nuclei ex his inplicitis mulieres multiplicem conficere vestem” . hinc vestimenta acanthina appellata. [1.650] ORNATUS ARGIVAE HELENAE a vicinitate dixit 'Argivae'. et paulo post 'Mycenis', cum Spartana fuerit, quae civitas est in Laconica; nam legimus “me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter” . et vide iam omen infelicitatis futurae, cum adulterae suscipit munera. QUOS ILLA MYCENIS hic quoque commendatio muneris a persona, quae in fuga magni fecerit. [1.651] PERGAMA CUM PETERET eo tempore quo a Paride sollicitata est Helena Venere faciente, quae ei praemium pro victoria, quam de malo aureo acceperat, alienum matrimonium concilians solverat. nota fabula omnibus traditum est, quamvis vera historia hoc habere dicatur, non sollicitatam a Paride Helenam, sed cum non ei consentiret, ut absente eo tempore Menelao sponte eum sequeretur ad Troiam, expugnata civitate vi a Paride sublatam. unde factum est, ut Paris timore, ne qui eum insequerentur, non recto itinere properaret ad patriam, sed deverteret ad Aegyptum et ad regem Proteum veniret. qui cum esset sacrificus et agnovisset alienam uxorem a Paride raptam, duci eam dicitur subtraxisse et nescio quibus disciplinis phantasma in similitudinem Helenae formatum Paridi dedisse, quod in undecimo plenius invenies. INCONCESSOSQUE HYMENAEOS et fato et legibus. Hymenaeus autem ut alii dicunt deus est nuptiarum, ut alii, quidam iuvenis fuit, qui die nuptiarum oppressus ruina est, unde expiationis causa nominatur in nuptiis. falsum est autem; nam vitari magis debuit nomen extincti. sed hoc habet veritas: Hymenaeus quidam apud Athenas inter bella saevissima virgines liberavit, quam ob causam nubentes eius invocant nomen, quasi liberatoris virginitatis. hinc etiam apud Romanos Thalassio invocatur. cum enim in raptu Sabinarum plebeius quidam raptam pulcherrimam duceret, ne ei auferretur ab aliis, Thalassionis eam ducis nobilis esse simulavit, cuius nomine fuit puellae tuta virginitas. [1.652] EXTULERAT secum exportaverat. MATRIS LEDAE MIRABILE DONUM vel quod ipsa filiae, vel quod ei Iuppiter dederat. [1.653] PRAETEREA SCEPTRUM ILIONE bene offert munera apta personis, sicut etiam Latino in septimo. ILIONE QUOD GESSERAT OLIM quia etiam feminae sceptro utebantur. 'gesserat' autem pro gestaverat, ut “hoc Priami gestamen erat” . et quaeritur, utrum hoc sceptrum de Thracia, an de Troia sublatum. quidam Aeneae ab Iliona datum dicunt. sed quamvis apta nupturae reginae sint munera, tamen futurorum malorum continere omen videntur. [1.654] MAXIMA NATARUM PRIAMI quia ante etiam feminae regnabant, praesertim primogenitae; unde est 'maxima'. haec autem uxor Polymestoris fuit, quae post captum Ilium eiecta a viro manu sua interiit. MONILE ornamentum gutturis, quod et segmentum dicunt, ut Iuvenalis “segmenta et longos habitus” , licet segmentatas vestes dicamus, ut ipse “et segmentatis dormisset parvula cunis” . [1.655] BACATUM ornatum margaritis. dicimus autem et haec margarita et hoc margaritum et haec margaris, quod Graecum est, quo modo Nais. sane multi separant gemmam a margarita, ut Cicero “nullam gemmam aut margaritam” , et gemmas volunt dici diversi coloris, margaritas vero albas; vel gemmas integras, margaritas pertusas. DUPLICEM aut latam, ut “duplici aptantur dentalia dorso” , item at “duplex agitur per lumbos spina” : aut certe re vera duplicem gemmis et auro. sane inmiscet Romanam consuetudinem; coronis enim feminae utebantur. [1.656] HAEC CELERANS celeriter facere cupiens. [1.657] AT CYTHEREA ab insula quae numero tantum plurali dicitur, ut “sunt alta Cythera” . NOVAS ARTES ars ton meson est, unde sine epitheto male ponitur. veteres autem artes pro dolis ponebant, ut Terentius in heauton timorumeno “offendi quendam ibi militem eius noctem orantem: haec arte tractabat virum” , item in Phormione “artificem probum” ; nam et Graeci dolos tekhnas dicunt, ut in secundo “periurique arte Sinonis” . [1.658] FACIEM MUTATUS nota figura est. quod autem addidit 'et ora', perissologia est. [1.659] FURENTEM INCENDAT REGINAM incendat et furere faciat, ut “animumque labantem inpulit” . INPLICET proprie ait; inpliciti enim morbo dicuntur; nam et amor morbus. [1.661] DOMUM TIMET AMBIGVAM in qua habitat mutabilis femina, ut “varium et mutabile semper femina” , item Iuno in quarto “suspectas habuisse domos Carthaginis altae” . AMBIGVAM] modo incertam. alias 'ambiguam' pro gemina duplicique accipitur, ut “agnovit prolem ambiguam” . BILINGVES fallaces; nec enim ad linguam rettulit, sed ad mentem. [1.662] ATROX IVNO quantum ad Venerem pertinet saeva, non quod ita de ea poeta iudicet. ET SUB NOCTEM CURA RECURSAT circa noctem. et sciendum quia, cum tempus significatur, sub praepositio accusativo cohaeret, ut “aut ubi sub lucem densa inter nubila sese diversi rumpunt radii” . et bene 'sub noctem cura recursat', quia vehementiores curae vel circa noctem vel per noctem sunt. 'recursat' autem recurrit et revertitur; quasi semper in mentem venit. [1.663] ALIGERUM compositum a poeta nomen. ERGO HIS ALIGERUM DICTIS ADFATVR AMOREM Latini deum ipsum 'Cupidinem' vocant, hoc quod facit 'amorem'. sed hic imitatus est Graecos, qui uno nomine utrumque significant; nam Amorem dixit deum: sed discrevit epitheto. sane numen hoc ratione non caret. nam quia turpitudinis est stulta cupiditas, puer pingitur, ut “inter quas curam Clymene narrabat inanem” , id est amorem, item quia inperfectus est in amantibus sermo, sicut in puero, ut “incipit effari mediaque in voce resistit” . alatus autem ideo est, quia amantibus nec levius aliquid nec mutabilius invenitur, ut in ipsa probatur Didone; nam de eius interitu cogitat, cuius paulo ante amore deperibat, ut “non potui abreptum divellere corpus” . sagittas vero ideo gestare dicitur, quia et ipsae incertae velocesque sunt. et haec ratio paene in omnibus aliis numinibus pro potestatum qualitate formatur. [1.664] NATE MEAE VIRES aut quia Veneria voluptas exerceri sine amore non potest, aut secundum Simoniden qui dicit, Cupidinem ex Venere tantum esse progenitum: quamquam alii dicant ex ipsa et Marte, alii ex ipsa et Vulcano, alii vero Chai et primae rerum naturae eum esse filium velint. sane et hic persuasoriam agit, sicut superius, ubi Iuno ad Aeolum loquitur “Aeole, namque tibi” . sed ibi quia dea cum homine loquebatur, principio opus non fuit, hic vero principio usus est, quia dea cum deo loquitur ad benivolentiam comparandam. 'nate' ab indulgentissimo nomine: causa amoris 'mea magna potentia': quid possit facere 'qui tela typhoea temnis': pro quo 'frater ut Aeneas pelago tuus': contra quem 'odiis Iunonis iniquae': nam quod dicit 'frater tuus', non 'filius meus', ostendit etiam ei profuturum qui rogatur; nam ex eo genere est illud 'et nostro doluisti saepe dolore'. sequitur causa 'hunc Phoenissa tenet Dido': timor ipsius 'et vereor quo se Iunonia vertant hospitia': rem ipsam 'quocirca capere ante dolis': modus 'qua facere id possis': quamdiu 'noctem non amplius unam': an difficile sit 'et notos pueri puer indue vultus': quomodo 'ut cum te gremio accipiet laetissima Dido': subito amabit 'occultum inspires ignem fallasque veneno': nihil promisit; quid enim promitteret deo? SOLUS, NATE qui Iovis contemnis fulmina, quae diis ceteris solent esse terrori. [1.665] PATRIS SUMMI nunc quidem de Iove proprie dixit. sciendum tamen pro qualitate rerum vel personarum summum deum dici vel patrem; nam unusquisque eum summum putat esse quem colit, ut “summe deum sancti custos Soractis Apollo” . TYPHOE+A multi 'Typhoia' legunt, ut cerialia et cerealea. 'Typhoe+a' autem dixit non quibus Typhoeus usus est, sed quibus Iuppiter in Typhoeum: a spoliis [1.id est virtute] et victoria epitheton posuit, ut Scipio Africanus et Metellus Creticus. TEMNIS aphaeresis est pro contemnis. hac autem laude hoc agit, facile eum posse Iunonem contemnere qui contemnit et Iovem. [1.666] AD TE CONFUGIO personarum ratio facit laudis augmentum. TUA NUMINA possibilitatem. et notandum unum deum plura habere numina, ut supra diximus de Iunone. [1.667] FRATER UT AENEAS conciliatio a qualitate personae. 'ut' autem est quemadmodum, quod in pronuntiatione extenditur, quando temporis non est. [1.668] IACTETURQUE vacat 'que'. ODIIS IVNONIS INIQUAE iusta causa petitionis ostenditur. 'odium' autem 'o' in nomine breve est, in verbo longum, ut 'odi', quemadmodum 'liquor' 'li' brevis est, 'liquitur' longa. [1.669] NOTA TIBI Graeca figura est, ut Terentius “mira vero militi quae placeant” . NOSTRO DOLVISTI SAEPE DOLORE 'nostro' aut eo quo et ego, aut 'doluisti' ideo quia me dolentem vidisti, ut 'dolea illa re'. [1.670] PHOENISSA de Phoenice. TENET moratur. BLANDIS VOCIBUS ideo dixit 'blandis', ut ostenderet Didonem facile amore incendi posse, quae ante iam blanda est, quam amat. [1.671] QUO SE IVNONIA VERTANT HOSPITIA 'quo' in quam partem. 'Iunonia' autem 'hospitia' Carthaginem dicit, ubi habitabat Iuno, ut “hic illius arma” : aut certe hoc ipsum vereor, quod Aeneae Carthago in hospitium patuit, ut est “timeo Danaos et dona ferentes” . [1.672] HAVD TANTO CESSABIT CARDINE RERUM aut deiktikos dixit, ne in tantum quidem, hoc est brevi occasione cessabit; aut simpliciter intellegendum est, non poterit in tanta rerum opportunitate cessare, ut sit de proverbio tractum, quo dicitur 'res in cardine est', hoc est in articulo. quidam sic intellegunt: cum in incerto statutae res sunt, in cardine esse dicuntur, et translationem verbi a ianua tractam volunt, quae motu cardinis hac atque illac inpelli potest. [1.673] QUOCIRCA quapropter. MEDITOR mente pertracto. [1.674] NE QUO SE NUMINE MUTET 'quo' vel vacat, vel pronomen est. et bene supprimit nomen Iunonis, ne eius frequenti commemoratione Cupidinem terreat; magis enim vult eum intellegere, quam audire Iunonem. aut certe adverbium est, ut sit, timeo ne se numine Dido aliquam commutet in partem. [1.675] MECUM id est cum officio Venerio, nec potest intellegi 'quemadmodum ego'; aliter enim a matre Aeneas amatur, aliter a Didone. MECUM per meos amores, id est me adnitente. [1.676] QUA id est quomodo. ACCIPE audi, ut “accipe nunc Danaum insidias” , ut contra 'da' dic; ut “da, non indebita posco” et “da Tityre nobis” . MENTEM dispositionem, consilium. [1.677] ACCITU evocatione. et est quartae declinationis. [1.678] URBEM SIDONIAM quam tenent Sidonii. MEA MAXIMA CURA et Aeneas cura est, sed Ascanius maxima, “cui regnum Italiae Romanaque tellus debentur” : et ubique Ascanius maxima cura Veneris introducitur, ut “Veneris iustissima cura” , item “hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae” . [1.679] DONA RESTANTIA quae restiterunt, quae superfuerunt. et ante pelagus posuit, cum post Troiae eversionem navigaverit Aeneas. [1.680] SOPITUM SOMNO unum quidem est sopor et somnus, sed modo 'sopitum' inrigatum intellegimus. CYTHERA sicut supra dictum est genere neutro pluraliter, ut alibi “sunt alta Cythera” . [1.681] IDALIUM Cypri nemus est, in quo oppidum breve, ut paulo post “Idaliae lucos” , item “Idaliumque nemus” . SACRATA SEDE vel templi vel oppidi. [1.682] NE QUA 'qua' vacat, ut frequenter diximus. MEDIUS inportunus, incongruus. [1.683] TU FACIEM ILLIUS 'faciem' pro vultu posuit. nullus enim faciem alterius potest accipere, sed vultum, qui pro mentis qualitate formatur: unde infra est 'et notos pueri puer indue vultus'. TU FACIEM ILLIUS] quod difficile numini non est, ut in faciem mutetur alterius. sane 'illius' in Georgicis corripuit, ut “illius inmensae” . NOCTEM NON AMPLIUS UNAM ut supra diximus artis poeticae est non omnia dicere: unde nunc praemisit 'noctem unam'; nec enim dicturus est aut abscessum Cupidinis aut adventum Ascanii. [1.684] PUERI PUER argumentum a facili. LAETISSIMA DIDO non est epitheton perpetuum, id est cum laeta esse coeperit. [1.686] REGALES INTER MENSAS epulas intemperantes, in quibus castitas rara est et facilis amoris occasio: unde est “sine Cerere et Libero friget Venus” . LATICEMQUE LYAEUM latex proprie aqua est fontium ab eo quod intra terrae venas lateat, sed et vinum latet intra uvam, unde nunc dixit laticem. 'Lyaeum' autem pro 'Lyaeium' dixit, figurate ponens principalitatem pro derivatione. [1.688] OCCULTUM INSPIRES IGNEM definitio amoris est ignis occultus. VENENO venenum dictum ab eo quod per venas eat. ideo post ait “longumque bibebat amorem” . [1.689] PARET AMOR DICTIS ut supra pro Cupidine amorem ponit. sane notandum, quod interdum ubi inducit minorem festinantem parere, maiori respondentem eum non facit, ut hoc loco Cupidinem, ut in quarto “ille patris magni parere parabat imperio” , et in septimo “exin Gorgoneis Alecto infecta venenis” . [1.690] ET ALAS EXVIT laus ingens Ascanii per transitum, siquidem Cupido alis tantum depositis Ascanius fuit. [1.691] PLACIDAM PER MEMBRA QUIETEM aut epitheton est quietis, aut ideo 'placidam' dixit, quia est quies, quae potest etiam somniorum terrore turbari. [1.692] INRIGAT infundit: proprie quia et somnus sic pingitur quasi cornu infundat. FOTUM sublatum, complexum. [1.693] AMARACUS hic puer regius unguentarius fuit, qui casu lapsus dum ferret unguenta, maiorem ex unguentorum confusione odorem creavit: unde optima unguenta amaracina dicuntur. hic postea in herbam sampsucum versus est, quam nunc etiam amaracum dicunt. [1.695] IAMQUE IBAT cum vix Venus ista dixisset. sane neque festinantibus personis neque minoribus est respondendi facultas, ut hoc loco Cupidini, Mercurio supra, item in quarto, ut in septimo Furiae. [1.697] CUM VENIT aut pro 'cum veniret', aut ut 'cum' sit adverbium temporis pro dum; nec enim potest coniunctivi modi particula iungi indicativo. sane sciendum, malo errore 'cum' et 'dum' a Romanis esse confusa. AVLAEIS velis pictis, quae ideo aulaea dicta sunt, quod primum in aula Attali regis Asiae, qui populum Romanum scripsit heredem, inventa sunt. ideo autem etiam in domibus tendebantur aulaea, ut imitatio tentoriorum fieret, sub quibus bellantes semper habitavere maiores: unde et in thalamis hoc fieri hodieque conspicimus. Varro tamen dicit vela solere suspendi ad excipiendum pulverem, quia usus camerae ignorabatur: unde Horatius “interea suspensa gravis aulaea ruinas in patinam fecere, trahentia pulveris atri, quantum non Aquilo Campanis excitat oris” . sciendum sane omnia Graeca nomina in e exeuntia, cum derivationem faciunt, e in ae diphthongon convertere, ut aule aulaea, Ide Idaea, Aitne Aetnaea. SUPERBIS nobilibus, ut “ceciditque superbum Ilium” . [1.698] AVREA si 'Dido aurea', pulchram significat, et est nominativus, si 'sponda aurea', septimus quidem est, sed synizesis fit, et spondeus est. SPONDA antiqui stibadia non habebant, sed stratis tribus lectis epulabantur, unde et triclinium sterni dicitur. sic Cicero “sterni triclinia, et in foro sterni iubebat” . unde apparet errare eos, qui triclinium dicunt ipsam basilicam vel cenationem. MEDIAMQUE LOCAVIT ipse enim apud maiores domini fuerat locus, ut aperte Sallustius docet “igitur discubuere: Sertorius inferior in medio, super eum L. Fabius Hispaniensis senator ex proscriptis; in summo Antonius, et infra scriba Sertorii Versius; et alter scriba Maecenas in imo, medius inter Tarquinium et dominum Perpernam” . LOCAVIT collocavit. [1.699] IAM PATER AENEAS religiosus, quia pater proprie omnium deorum epitheton est, ut ubique ostendit Vergilius. [1.700] OSTRO pro purpura posuit, unde tingitur purpura. [1.701] DANT MANIBUS FAMULI LYMPHAS humilis character, qui iskhnos dicitur; vilia enim describuntur. CEREREMQUE CANISTRIS hic panem, alibi triticum, ut “tum Cererem corruptam undis” . EXPEDIUNT proferunt. TONSISQUE FERUNT MANTELIA VILLIS 'tonsis villis' vel minutis vel conpositis, ut “tonsa coma, pressa corona est” ; constat enim maiores mappas habuisse villosas, quibus etiam in sacris utebantur, sicut in georgicis “manibus liquidos dant ordine fontis germanae, tonsisque ferunt mantelia villis” ; de supplicaturis enim hoc dixit. 'mantelia' vero a manibus tergendis dicta, et est nominativus mantele, quo modo torale. quod autem legimus “ne turpe toral” , apocope est. [1.703] QUINQUAGINTA hoc est multae. ORDINE LONGO id est dispositione, secundum Tullium, qui in oeconomicis dicit, quid ubi ponendum sit; nec enim debent universa confundi. CURA PENUM STRVERE inter penum et cellarium hoc interest, quod cellarium est paucorum dierum, unde et in cellam dicitur imperatum frumentum, penus vero temporis longi. sane dicimus et hic et haec et hoc penus, sed a masculino et a feminino genere quarta est declinatio, a neutro tertia, quo modo pecus pecoris. unde Horatius “portet frumenta penusque” , masculino vero genere Plautus “nisi mihi annuus penus datur” (Ps. 178), feminino Lucilius posuit, ut “uxori legata penus” . quartae autem declinationis esse Persius docet, ut in “locuplete penu defensis pinguibus Umbris” . [1.704] STRVERE ordinare, conponere, unde et structores dicuntur ferculorum conpositores. ET FLAMMIS ADOLERE PENATES colere. sed adolere proprie est augere. in sacris autem kat' euphemismon adolere per bonum omen dicitur; nam in aris non adolentur aliqua, sed cremantur et consumuntur. ET FLAMMIS ADOLERE PENATES] quia veteres in focis sacrificabant, ut ipse alibi “hortor amare focos” . [1.705] TOTIDEMQUE PARES AETATE MINISTRI non numerus habet admirationem, sed aetatis aequalitas. [1.706] QUI DAPIBUS MENSAS ONERENT dapes regum sunt, epulae privatorum. 'onerent' autem potest et ad abundantiam retulisse et de veterum more dixisse, quibus cum accubuissent omnis cena semel adponebatur. et quidam volunt hoc secundum veterem caerimoniarum ritum adverti debere, quod flamini Diali mensa inanis non anteponebatur; nam cum dicit 'qui dapibus mensas onerent et pocula ponant', et alibi “et vina reponite mensis” , quid aliud ostendit, quam mensam vacuam non antepositam Aeneae, quem ubique omnia sacerdotia inducit habuisse? ET POCULA PONANT secundum antiquum locutus est morem, quia veteribus non in manus dabantur pocula, sed mensis adponebantur, ut hodieque apud plures pocula in canistris argenteis adponuntur, quae canistra siccaria dicuntur. [1.708] TORIS PICTIS pro in toris pictis. et torus dictus est, quod veteres super herbam tortam vel sedebant vel discumbebant, ut “proximus ut viridante toro consederat herbae” . IVSSI DISCUMBERE bene 'iussi' de regiis satellitibus dixit, qui utique subiecti habebantur imperio, nec tamquam hospites fuerant invitati. discumbere autem iuxta consuetudinem suorum temporum dixit, quia olim sedentes vescebantur, ut ipse alibi “gramineoque viros locat ipse sedili” et “perpetuis soliti patres considere mensis” . [1.709] MIRANTUR DONA AENEAE, MIRANTUR IVLUM hoc ad Tyrios rettulit. MIRANTUR IVLUM quem putabant Iulum. [1.710] FLAGRANTISQUE DEI VULTUS hoc ad poetam refertur. FLAGRANTIS ardentis divinitate. SIMULATAQUE VERBA conposita in Ascanii similitudinem. et hoc ex persona poetae accipiendum. [1.712] PRAECIPVE INFELIX propter casum futurum, ut probant sequentia 'pesti devota futurae'. ideo ergo infelix. 'pesti' autem amori vel malo. 'devota' vero de oratione Augusti translata locutio, quam habuit in laudatione funeris Marcelli, cum diceret, illum inmaturae morti devotum fuisse. [1.713] EXPLERI MENTEM NEQUIT Graeca figura est. TUENDO dum intuetur. et omnis gerundi modus tam ab agentis quam a patientis significatione similiter profertur, ut “cantando tu illum” , id est dum cantas, et “frigidus in pratis cantando rumpitur anguis” , id est dum ei cantatur. [1.714] ILLE UBI postquam, ut Horatius “nos ubi decidimus” , hoc est postquam; nam si loci esset, 'quo' diceret. ergo 'ubi' interdum adverbium loci est, interdum temporis. [1.716] ET MAGNUM arduum; difficile est enim imitari verum filii adfectum. FALSI IMPLEVIT GENITORIS AMOREM non veri, vel pro eo qui fallebatur, ut sit, implevit amorem eius quem decipiebat simulando eum esse patrem suum, et est magis absolutum participium; nam illic nomen est “falsi Simoentis ad undam” . [1.717] REGINAM PETIT non simpliciter dixit 'petit'; nam petere est proprie insidiari. [1.718] GREMIO FOVET sustinet, ut “et fotum gremio” . [1.719] INSIDAT in sinu sedeat, legitur tamen et 'insideat', id est ut quidam volunt insidias faciat. AT MEMOR ILLE MATRIS hoc est praeceptorum matris. [1.720] ACIDALIAE Acidalia Venus dicitur vel quia inicit curas, quas Graeci akidas dicunt, vel certe a fonte Acidalio qui est in Orchomeno Boeotiae civitate, in quo se Gratiae lavant, quas Veneri esse constat sacratas; ipsius enim et Liberi filiae sunt: nec immerito; gratiae enim per horum fere numinum munera conciliantur. ideo autem nudae sunt, quod gratiae sine fuco esse debent, ideo conexae, quia insolubiles esse gratias decet: Horatius “segnesque nodum solvere Gratiae” . quod vero una aversa pingitur, duae nos respicientes, haec ratio est, quia profecta a nobis gratia duplex solet reverti, unde est supra “nec te certasse priorem paeniteat” . sane Veneri multa nomina pro locis vel causis dicuntur inposita. nam Venerem vocari quidam propter promptam veniam dicunt. alii “Suadam” appellant, quod ipsa conciliatio Suada sit. dicitur etiam “Obsequens Venus” , quam Fabius Gurges post peractum bellum Samniticum ideo hoc nomine consecravit, quod sibi fuerit obsecuta: hanc Itali †“Postvotam” dicunt. dicta est etiam “Equestris Venus” , dicta et “Cloacina” , quia veteres cloare purgare dixerunt. dicitur et “Myrica” et “Myrtea” et “Purpurissa” . est et “Erycina” , quam Aeneas secum advexit. dicitur et “Salacia” , quae proprie meretricum dea appellata est a veteribus, et “Lubentina” , quae lubentiam mentibus novam praestat, quamvis alii hanc “Lubiam” dicant, quod eo numine consilia in medullas labantur. alii “Mimnerniam” vel “Meminiam” dicunt, quod meminerit omnium. est et “Verticordia” , est et “Militaris Venus” , est et “Limnesia” quae portubus praeest. ipsa et “Victrix” et “Genetrix” ex Caesaris somnio sacrata. est et “Venus Calva” ob hanc causam, quod cum Galli Capitolium obsiderent et deessent funes Romanis ad tormenta facienda, prima Domitia crinem suum, post ceterae matronae imitatae eam exsecuerunt, unde facta tormenta, et post bellum statua Veneri hoc nomine collocata est, licet alii Calvam Venerem quasi puram tradant, alii Calvam, quod corda amantum calviat, id est fallat atque eludat. quidam dicunt porrigine olim capillos cecidisse feminis et Ancum regem suae uxori statuam calvam posuisse, quod constitit piaculo; nam post omnibus feminis capilli renati sunt, unde institutum, ut Calva Venus coleretur. apud Cyprios Venus in modum umbilici, vel ut quidam volunt, metae colitur. apud Ephesios “Venerem Automatam” dixerunt, vel “Epidaetiam” . ratio autem horum nominum talis est. Meliboea et Alexis amore se mutuo dilexerunt et iuramento se adstrinxerunt, ut cum tempus nuptiarum venisset sibimet iungerentur: sed cum virginem parentes sui alii despondissent et hoc Alexis vidisset, spontaneum subiit exilium. virgo autem ipso nuptiarum die semet de tecto praecipitavit: quae cum inlaesa decidisset, in fugam conversa pervenit ad litus ibique scapham ascendit, ex qua sponte funes soluti esse dicuntur. voluntate itaque deorum pervecta est ubi amator morabatur: quam cum ille parans cum sodalibus convivium suscepisset, pro ipso rei eventu templum constituit. quod ergo sponte fuissent soluti, Automatae Veneri nomen sacravit, quodque cum epulas pararet virgo ei aquis fuisset advecta, Epidaetiae sacravit. ABOLERE SICHAEUM INCIPIT ordo naturalis. prius enim est avellere inhaerentia, et post nova inferre. sic Terentius “ut metum in quo nunc est adimam atque expleam animum gaudio” . [1.721] VIVO AMORE aut vivi hominis, aut certe vehementi. PRAEVERTERE praeoccupare: propter Iunonem sine dubio. [1.722] RESIDES pigros, ad amandum inertes; iuraverat enim nulli se esse nupturam. resides sane milites otiosi et pigri dicuntur, ut “residesque movebit Tullus in arma viros” . unde contra instantes dicimus industrios. [1.723] QUIES EPULIS propter regalem affluentiam. contra supra ait “postquam exempta fames” . MENSAEQUE REMOTAE licet sub extranea persona, Romanorum tamen exsequitur morem, apud quos duae mensae erant: una epularum, altera poculorum. [1.724] CRATERAS Graecum est ab eo quod est 'hic crater'; nam Latine haec cratera dicitur, unde Persius “si tibi crateras argenti incusaque pingui auro dona feram” . ET VINA CORONANT 'vina' pro poculis posuit, et est tropus synecdoche, ut Cererem dicimus pro frumento. sic Plautus “vinum precemur; nam hic deus praesens adest” . 'coronant' autem est aut inplent usque ad marginem, aut quia antiqui coronabant pocula, et sic libabant: unde est “magnum cratera corona induit, inplevitque mero” . [1.725] IT STREPITUS TECTIS id est ad tecta, ut “it clamor caelo” . legitur autem et 'fit strepitus tectis'. [1.726] ATRIA ut supra diximus, tangit Romanam historiam; nam ut ait Cato et in atrio et duobus ferculis epulabantur antiqui: unde ait Iuvenalis “quis fercula septem secreto cenavit avus?” ibi etiam pecunias habebant: unde etiam qui honoratiores erant liminum custodes adhibebantur, ut “qui Dardanio Anchisae armiger ante fuit, fidusque ad limina custos” . ibi et culina erat: unde et atrium dictum est; atrum enim erat ex fumo. alii dicunt Atriam Etruriae civitatem fuisse, quae domos amplis vestibulis habebat: quae cum Romani imitarentur atria appellaverunt. alii atria magnas aedes et capacissimas dictas tradunt, unde atria Licinia et atrium Libertatis. LYCHNI Graeco sermone usus est, ne vile aliquid introferret. a lychno autem lucerna dicta est, unde et brevis est 'lu', ut Iuvenalis “dispositae pinguem nebulam vomuere lucernae” . Horatius “ungor olivo, non quo furatis inmundus Natta lucernis” . si enim a luce diceretur, non staret versus. LAQUEARIBUS principaliter lacus dicitur, ut Lucilius “resultant aedesque lacusque” ; diminutio lacunar facit, ut Horatius “nec mea renidet in domo lacunar” ; inde fit alia diminutio lacunarium et per antistoichon laquearium. legitur et lacuaribus. Cicero Tusculanarum “tectis caelatis lacuatis” . [1.727] NOCTEM VINCUNT luminis est exaggeratio. FUNALIA 'funalia' sunt quae intra ceram sunt, dicta a funibus, quos ante usum papyri cera circumdatos habuere maiores: unde et funera dicuntur, quod funes incensos mortuis praeferebant. alii funalia appellarunt quod †in cicendula lucet, quos Graeci pursous vocant: Varro de vita P. R. “facibus aut candela simplici †;aut ex eo funiculo facto, earum vestigia quod ubi ea figebant appellarunt funalia” . non nulli apud veteres candelabra dicta tradunt quae in capitibus uncinos haberent, quibus affigi solebant vel candelae vel funes pice delibuti: quae interdum erant minora, ut gestari manu et praeferri magistratibus a cena remeantibus possent. [1.728] HIC tunc; est ergo adverbium temporis. [1.729] QUAM BELUS primus rex Assyriorum, ut supra diximus, quos constat Saturnum, quem et Solem dicunt, Iunonemque coluisse, quae numina etiam apud Afros postea culta sunt. unde et lingua Punica Bal deus dicitur. apud Assyrios autem Bel dicitur quadam sacrorum ratione et Saturnus et Sol. alii hunc Belum Saturni temporibus regnasse eiusdemque dei hospitem fuisse tradunt. [1.730] TUM FACTA SILENTIA TECTIS mos erat apud veteres, ut lumine incenso silentium praeberetur, ut †optativam sibi laudem loquendo nullus averteret. apud Romanos etiam cena edita sublatisque mensis primis silentium fieri solebat, quoad ea quae de cena libata fuerant ad focum ferrentur et in ignem darentur, ac puer deos propitios nuntiasset, ut diis honor haberetur tacendo †que nos cum intercessit inter cenandum, Graeci quoque theon parousian dicunt. [1.731] HOSPITIBUS NAM TE DARE IVRA LOQUVNTUR scilicet exemplo Lycaonis, qui cum hospites susceptos hospitio necaret, a suscepto Iove, postquam ei epulas humanas adposuit, versus in lupum ostendit hospitii iura non esse violanda. [1.732] TYRIISQUE DIEM atqui nox erat, sed per 'diem' accipimus et noctem. et quidam volunt masculini generis 'diem' bonum significare, feminini malum. TROIAQUE PROFECTIS bene noluit 'profugis' dicere. [1.733] ESSE VELIS secundum Etruscam disciplinam locutus est; sic enim dicunt 'volens propitiusque sis'. [1.734] ADSIT LAETITIAE BACCHUS DATOR alii 'adsis' legunt, secundum quos 'Bacchus' aut antiptosis est, aut antiquus vocativus, ut “socer arma Latinus habeto” . DATOR bene autem addidit 'dator laetitiae', quia est et dator furoris. ET BONA IVNO aut propitia, id est non irata Troianis, ut “sis bonus o felixque tuis” , aut magis 'bona' caelestis; est enim et inferna, ut “Iunoni infernae dictus sacer” . aut, sicut supra dictum est, khreste, quod est bona, quam inter penates Troiani habuisse dicuntur. [1.735] COETUM modo convivium; et bono verbo ad dignitatem duorum in uno populorum usus est. [1.736] LATICUM LIBAVIT HONOREM more sacrorum: et tangit ritum Romanorum, qui panicias sacratasque mensas habebant, in quas libabant, ut est “heus etiam mensas consumimus, inquit Iulus” . LATICUM LIBAVIT HONOREM] diis enim hospitalibus et Iovi in mensam libabatur. [1.737] LIBATO delibato. SUMMO TENUS usque ad labra. ATTIGIT ORE et verecundiam reginae ostendit, et morem Romanum. nam apud maiores nostros feminae non utebantur vino, nisi sacrorum causa certis diebus. denique femina quae sub Romulo vinum bibit occisa est a marito, Mecennius absolutus, id enim nomen marito. sic Granius Licinianus cenae suae. [1.738] TUM BITIAE per transitum Poenorum ducum nomina introducit. nam Bitias classis Punicae fuit praefectus, ut docet Livius, Iopas vero rex Afrorum, unus de procis Didonis, ut Punica testatur historia. servavit autem to prepon: quare non Aeneae dedit, ne aut contumeliosum videretur aut petulans. INCREPITANS inclamans, ut “aestatem increpitans seram” , aut certe arguens familiariter segnitiem tarde accipientis, cum esset avidus in bibendo; nam sequitur 'ille inpiger'. melius tamen accipimus clara voce hortatum, ut Plautus “neque ego ad mensam publicas res clamo, neque leges crepo” et Horatius “quis post vina gravem militiam aut pauperiem crepet?” HAVSIT modo accepit, nec possumus intellegere bibit, cum hoc sequatur 'et pleno se proluit auro'. alibi vidit, ut “hausit caelum mentemque recepit” , alibi audivit, ut “vocemque his auribus hausi” , alibi vulnerat, ut “latus haurit apertum” . et multa alia pro loco significat. [1.739] PROLVIT bibendo profudit. [1.740] POST ALII PROCERES ergo et Bitias unus est de proceribus; nam exoche sine similitudine numquam fit. sane 'proceres' de his est quae nominativum in usu non habent, ut supra “et victor dicione tenebat” . nam nec hoc in usu habet nominativum, licet in conpositione dicamus condicio. proceres autem ideo secundum Varronem principes civitatis dicuntur, quia eminent in ea, sicut in aedificiis mutuli quidam, hoc est capita trabium, quae proceres nominantur. CRINITUS IOPAS aut puerum intellege, aut imitabatur Apollinis formam, cuius fuerat etiam artis imitator. [1.741] DOCVIT QUAE MAXIMUS ATLAS 'quae' legendum est non 'quem'; nec enim istum docere potuit, qui Didonis erat temporibus, sed docuit Herculem: unde et dicitur ab Atlante caelum sustinuisse susceptum propter caeli scientiam traditam. constat enim Herculem fuisse philosophum, et est ratio, cur illa omnia monstra vidicit Nilum Melonem vocari, Atlantem vero Telamonem. DOCVIT QUAE MAXIMUS ATLAS] id est quae ipse scit, quae ipse modulatus est * * * hic Atlas Iapeti filius in Africa natus dicitur. hic quod annum in tempora diviserit et primus stellarum cursus vel circulorum vel siderum transitus naturasque descripserit, caelum dictus est sustinere. qui nepotem suum Mercurium et Herculem docuisse dicitur. [1.742] HIC CANIT bene philosophica introducitur cantilena in convivio reginae adhuc castae: contra inter nymphas, ubi solae feminae erant, ait “Vulcani Martisque dolos et dulcia furta” . ERRANTEM LUNAM quia helikoeides est, id est obliquo incedit cursu, non recto, ut Sol: scilicet ne incidat in centrum terrae et frequenter patiatur eclipsin; vicinus enim est eius circulus terrae. SOLISQUE LABORES 'canit' per omnia intellegimus. planetae septem sunt, Saturnus Iuppiter Mars Sol Venus Mercurius Luna. sed quinque et contra mundum feruntur, et cum mundo quando retrogradi sunt; Sol vero et Luna semper contra mundum. ideo ergo dixit 'Solis labores': laborat enim nitens contra venientis sphaerae volubilitatem. nec nos debet Homerus movere, qui ait helion akamanta; non enim eum dixit non laborare, sed laborem non sentire. LUNAM SOLISQUE LABORES] amat sane ubique Solem et Lunam iungere. [1.743] UNDE HOMINUM GENUS si fabulam respicis, a Prometheo intellege, vel a Deucalione et Pyrrha; si autem veritatem requiris, igni, alii de atomis, alii de quattuor elementis. PECUDES pro omnibus posuit. UNDE IMBER scilicet de nubibus, quae secundum Lucretium de terrae anhelitu nascuntur, qui nebulas creat: quae cum altius fuerint elevatae, aut solis calore resolutae aut vi ventorum conpressae mittunt leves pluvias vel exprimunt concitatiores. ET IGNES scilicet ex nubium conlisione. nam omnium rerum conlisio ignem creat, ut in lapidibus cernimus, vel attritu rotarum, vel in silvis arborum. [1.744] ARCTURUM stella est post caudam maioris ursae, posita in signo bootae, unde arcturus dicta est, quasi arktou oura. hanc quidam agere arcton dicunt, quia arceram veteres vehiculum vocabant. haec autem ut fabulae loquuntur Callisto fuit, comes Dianae, quam Iuppiter mutatus in Dianam stupravit, ex qua natus est filius nomine Arcas. cetera in libro I. georgicorum plenius narrata sunt. PLUVIASQUE HYADAS hyades stellae sunt in fronte tauri, quae quotiens nascuntur pluvias creant: unde et Graece huades dictae sunt apo tou huein, Latine suculae a suco. sic ergo ait 'pluviasque hyades', ut “Plemyrium undosum” . alii dicunt hyadas dictas vel ab y littera vel apo tou huos, id est sue, in cuius formatae sunt faciem: nam ideo eas quidam suculas, sues scilicet, dici tradunt. has quidam vergilias dicunt, quod vere florido oriantur. hae autem fuerunt ut alii dicunt, Atlantis filiae, ut alii Liberi nutrices, quae se in pelagus furore praecipitaverunt. alii Erechthei filias pro patria se morti obtulisse aiunt, quas Pliadas vocant, quod Pleiones filiae esse dicantur. quidam hyadas ab Hyante fratre, quem inventum extinctum usque ad mortem doluerunt, dictas putant. GEMINOSQUE TRIONES id est septemtriones, id est Helicen et Cynosuram; non enim semper de duobus dicunt geminos, sed de pluribus. et proprie triones sunt boves aratorii, qui terram terunt. non ergo incongrue dixit 'triones', quia septemtriones plaustra a nonnullis dicuntur. [1.745] QUID quam ob causam 'properent se tinguere soles hiberni'. ratio hoc facit hemisphaerii, quia hieme breviore sol utitur circulo. TINGVERE demergere. SOLES vero pro diebus posuit, ut “tris adeo incertos caeca caligine soles erramus” . [1.746] VEL QUAE TARDIS MORA NOCTIBUS OBSTET id est aestivis, tarde venientibus; 'vel' enim disiunctiva est coniunctio, nec patitur bis eandem rem dici: ergo hoc dicit, quae causa est longorum dierum. sed et hic ratio hemisphaerii est. TARDIS non longis. [1.747] INGEMINANT PLAVSU TYRII TROESQUE SEQUVNTUR imitantur. et bono usus est ordine, ut prius plauderent cives; nec enim aliter poterant audere peregrini, qui exspectabant, ut noscerent morem: unde supra et “vos o coetum Tyrii celebrate faventes” . [1.748] NEC NON ET VARIO arte poetica utitur, ut praemittat aliquid, quo sequens liber videatur esse coniunctus: quod in omnibus servat. [1.749] LONGUM hic permaturum, aut qui non erat nisi ipsius morte finiendus. BIBEBAT AMOREM adlusit ad convivium. sic Anacreon “erota pinon” . [1.750] SUPER PRIAMO de Priamo. nam eius praepositionis officio fungitur, pro qua ponitur, ut supra “et sub noctem cura recursat” , id est circa noctem. et sciendum, quod cum tempus significatur, 'sub' praepositio accusativo haeret semper. ROGITANS scilicet quo modo sit venditus rex; vel qui eum post decennale bellum exitus tulerit. [1.751] AURORAE FILIUS Memnon. ideo autem dixit 'quibus armis', quia Vulcaniis armis usus fuisse narratur. AURORAE FILIUS ARMIS quia etiam ei fecerat arma Vulcanus. qui cum auxilium Troianis ferret, apud Troiam occisus est. hic in tanto amore apud suos socios fuit, ut post eius mortem cum eum nimium deflerent miseratione deorum in aves conversi dicantur et quotannis venire ad tumulum eius et ibi lamentatione et fletibus se dilacerare, donec aliquantae ibidem moriantur. [1.752] QUALES DIOMEDIS EQUI non debemus eos equos intellegere, quos Aeneae sustulit, nec enim congruit; sed de his interrogat, quos sustulit Rheso. 'quales' autem dixit, ac si diceret, anne sic feroces ut illi a quibus ducebant originem. Diomedes enim, rex Thracum, habuit equos qui humanis carnibus vescebantur. hos Hercules occiso crudeli tyranno abduxisse perhibetur: de quibus dicuntur supra memorati equi originem ducere. aut ideo 'quales', qui potuerint esse ita divini, ut inter fatalia Troiana numerarentur; nam ideo et supra “ardentes” ait. [1.753] IMMO AGE vidit specialia cito posse finiri, et contulit se ad generalitatem. ET A PRIMA DIC HOSPES ORIGINE NOBIS id est a raptu Helenae: quod quidem Dido cupit, sed excusat Aeneas. et dicit ruinam se Troiae breviter esse dicturum, habita ratione temporis, ut “suadentque cadentia sidera somnos” . [1.754] INSIDIAS DANAUM hoc ad Troianorum favorem, ne videantur virtute esse superati. et laudandum quod 'insidias' tantum dixerit, non et captum Ilium; nam et ipse Aeneas “accipe nunc Danaum insidias” . CASUSQUE TUORUM ut eventu Troia corruerit, non fati necessitate. [1.755] ERRORESQUE TUOS et responsio hunc ordinem sequitur. nam primo dicit Troiae ruinam, post errores suos. SEPTIMA AESTAS per aestates annos intellege; nam sic ante olympiadas conputabant. septem autem annos esse Dido cognovit ex Teucro. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM SECVNDVM COMMENTARIVS. [1] CONTICVERE OMNES quia supra dixit “fit strepitus tectis” . 'conticuere' autem pro conticuerunt: quod metri causa fit vel ratione clausularum. nec est ut quidam dicunt dualis numerus, qui apud Latinos numquam penitus invenitur. et bene 'omnes' addidit; poterant enim simul quidam, sed non omnes, tacere. INTENTIQUE ORA TENEBANT aut ora intuebantur loquentis, aut inmobiles vultus habebant, ut “tenuitque inhians tria Cerberus ora” , id est inmobilia habuit. aut 'tenebant' habebant, ut sit figura et intellegamus 'intenta tenebant', ut Terentius “nam Andriae illi id erat nomen. teneo” . ideo autem hoc addidit, quia potest quis tacere, nec advertere. [2.2] INDE aphaeresis est, pro deinde: vel ut quidam volunt 'tunc'. TORO AB ALTO summus enim semper est pontificalis locus; non enim licebat supra regem sacrificulum quemquam accumbere. cum enim dicit de Didone “aurea conposuit sponda mediamque locavit” ostendit illam regali, non sacerdotali loco discubuisse. et Aeneas ubique quasi sacratus inducitur. dictus autem a tortis herbis est torus. et videtur hic ostendisse “ostroque superbo” et “aulaeis iam se regina superbis” , ut aulam significaret. 'ab alto' vero pro 'ex alto'; mutavit praepositionem. PATER AENEAS honoris hoc nomen est. ORSUS propter longam narrationem. et 'orsus' hic 'coepit', alibi 'finit', ut “sic Iuppiter orsus” . [2.3] INFANDUM quia viro forti victum se dicere et doloris et pudoris est. IVBES vis, ut “iubeo Chremetem” : nam aliter hoc verbum Aeneae persona non recipit. RENOVARE retexere, iterare. [2.4] TROIANAS UT OPES sic Horatius “aut pingues Phrygiae Mygdonias opes” . 'ut' autem quem ad modum. LAMENTABILE REGNUM id est magnum, quasi dignum multa lamentatione, ut “hi multum fleti ad superos” . DANAI Argivi, dicti a Danao rege. nam Graeci proprie sunt Thessali a Graeco rege. [2.5] MISERRIMA VIDI est enim poena et in atrocitate spectaculi, ut [2.in] “Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes” et “vidi egomet, duo de numero” . [2.6] PARS MAGNA FUI propter amissam coniugem. et hoc se commendat, ut paulo post “aut quid in eversa vidi crudelius urbe?” FANDO dum ipse dicit. alibi dum dicitur, ut “fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures” , quia gerundi modus est. quidam per infinitivum modum dictum accipiunt. [2.7] MYRMIDONUM Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, qui eum de Scyro secuti sunt. dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus cum in arbore fici formicas, id est murmekas vidisset, optavit tot sibi socios evenire, et statim formicae in homines versae sunt. sed hoc fabulae est. nam Eratosthenes dicit Myrmidones dictos a rege Myrmidono. MYRMIDONUM Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, quos ut quidam volunt de Scyro insula duxit ad Troiam. dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus, Iovis et Aeginae filius, cum vellet matris suae perpetuam memoriam permanere, insulam, in qua regnabat, a nomine eius Aeginam appellavit. hoc indignata Iuno pestilentia cives eius omnes absumpsit; quod cum vidisset Aeacus petit a Iove, ut formicae, id est murmekes, quas casu animadverterat plures, in homines et suos socios verterentur. qui statim mutati in homines Myrmidones appellati sunt. sed hoc fabula est. nam Eratosthenes dicit, Myrmidonas dictos a rege Myrmidono, Iovis et Eurymedusae filio. sane amat hos exercitus iungere; nam et post ait “hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles” . AUT DURI MILES VLIXI 'duri' non laboriosi, sed crudelis, ut “quem dat tua coniunx dura” . nam Vergilius pro negotiorum qualitate dat epitheta, cum Homerus eadem etiam in contrariis servet. sensus autem est 'sine lacrimis haec nec a quovis hostium dicerentur'. illud autem quod Asinius Pollio dicit caret ratione, de Achaemenide dictum 'miles Ulixi', Myrmidonas vero et Dolopas praesentes esse, acceptos ab Heleno; sic enim dicti frangitur dignitas. MILES VLIXI] [2.sane] quaedam si singulariter proferantur, interdum gratiora sunt, ut “Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur” . 'Ulixi' autem vetus genetivus est, ut “atque inmitis Achilli” . [2.8] TEMPERET abstineat. [2.9] PRAECIPITAT pro praecipitatur: verbum pro verbo, ut diximus. et duas causas praetendit, quibus dicit non posse universa narrari, dolorem et tempus. CADENTIA SIDERA aut epitheton est siderum, quae semper et oriuntur et occidunt; aut certe maiorem partem noctis vult esse transactam. per sidera autem noctem significat, quae somnos suadeat. [2.10] CASUS COGNOSCERE cognoscendorum casuum: et Graeca figura est. 'casus' autem fortunam, pericula; nam si 'mortem' dixisset, 'nostrorum' debuit dicere. [2.11] ET BREVITER praescribit, quia Dido dixerat a “prima dic, hospes, origine nobis” . ergo non ad Didonis voluntatem, sed narrantis officium. et quibusdam hic hysterologia videtur; SUPREMUM postremum, ultimum dicit. eversionem enim Troiae tantum omissis superioribus narrat. [2.12] QUAMQUAM ANIMUS MEMINISSE HORRET 'quamquam' melius praesenti iungitur tempori, ut 'quamquam scio, quamquam lego'. quod autem dixit 'meminisse horret' defectivi verbi ratio est; nec enim potuit dicere 'meminere'. et in his quae corrupta sunt naturaliter, ut 'odi' 'novi' 'memini' et omnia, tempora quae inveniuntur et suo et aliorum funguntur officio, ut 'memini' praeteritum est, legimus tamen et “memini videre, quo aequior sum Pamphilo” et “memini me turribus altis Corycium vidisse senem” . quod si fit et in verbis integris, ut “iuvat evasisse tot urbes” , quanto magis in corruptis? REFUGIT propter metrum pro praesenti praeteritum posuit. [2.13] INCIPIAM deest 'tamen', quia, cum praeponitur 'quamquam', subiungi necesse est 'tamen'. FRACTI BELLO in hoc libro duplex intentio est: ne vel Troiae quod victa est, vel Aeneae turpe videatur esse quod fugit. FRACTI BELLO] bene defendit causam suorum, quod in bello non inpares fuerint. sane amat in adversis hoc verbo uti, ut “fractae vires” et “frangimur heu fatis, inquit” . FATISQUE REPULSI oraculis: ut est “cum virgo poscere fata” : secundum Plautum tribus, vita scilicet Troili, palladii conservatione, integro sepulcro Laomedontis, quod in Scaea porta fuit, ut in Bacchidibus lectum est; secundum alios vero pluribus: ut de Aeaci gente aliquis interesset, unde Pyrrhus admodum puer evocatus ad bellum est; ut Rhesi equi tollerentur a Graecis; ut Herculis interessent sagittae, quas misit Philoctetes, quibus Paris peremptus est, cum ipse non potuisset adferre morte praeventus. [2.14] DUCTORES sonantius est quam 'duces', ut “regnatorem Asiae” : quod heroum exigit carmen. LABENTIBUS velocibus, ut “labere nympha polo” et “labere pinnis” . cursu enim lapsus celerior est. [2.15] INSTAR nomen est indeclinabile, licet Probus instaris declinaverit, ut nectaris. et caret praepositione, sicut 'peregre', quamvis Serenus lyricus “'ad instar'” dixerit. 'instar' autem est ad similitudinem: unde non restaurata, sed instaurata dicuntur aedificia ad antiquam similitudinem facta. EQUUM de hoc equo varia in historiis lecta sunt: ut Hyginus et Tubero dicunt, machinamentum bellicum fuit, quod equus appellatur, sicut aries, sicut testudo, quibus muri vel discuti vel subrui solent: unde est “aut haec in nostros fabricata est machina muros” : ut alii, porta quam eis Antenor aperuit, equum pictum habuisse memoratur, vel certe Antenoris domus, quo posset agnosci. non nulli signum equi datum, ut internoscerent Graeci suos, vel hostes. a quibusdam dicitur facta proditione praedictum, ne quis eas domos violaret, quarum ante ianuam equus esset depictus, unde Antenoris et ceterorum domus agnitae sunt. aut quia equestri proelio victa est Troia. aut a monte Hippio, post quem se absconderant Graeci, unde et adludit 'instar montis equum'; ut “pelago credas innare revulsas Cycladas” . aut re vera hoc fuit, quod Vergilius sequitur. sed melius machinamenti genus accipimus. PALLADIS ARTE aut ingeniose, aut dolose, ac si diceret, consilio iratae deae, quae fuit inimica Troianis. [2.16] AEDIFICANT translatio, ut Cicero “navem tibi aedificatam esse Messanae” . item INTEXUNT ut ipse alibi “bis denas Italo texamus robore navis” . AEDIFICANT] aedificari enim habitacula hominum dicimus; nam ideo hic de equo 'aedificant', qui erat homines recepturus; vel propter magnitudinem. INTEXUNT] quia naves texi dicuntur; nam ideo ubi naves fiunt textrinum vocatur. ABIETE COSTAS non sine ratione Vergilius hoc loco abietem commemorat, item acerem et pinum paulo post: nam fulminata abies interitum dominae significat, et Troia per feminam periit. acer vero in tutela Stuporis est: et viso equo stupuere Troiani, ut “pars stupet innuptae donum exitiale Minervae” . pinus in tutela quidem est matris deum; sed et fraudum et insidiarum, quia eius poma cadentia per fraudem interimunt: et hic equus plenus insidiarum est. ABIETE solutio est spondei, nunc in proceleumaticum, alias in dactylum, ut “arma virum” , alias in anapaestum, ut “fluviorum rex Eridanus” . sciendum sane, Vergilium ubique in solutione ista servare sibi excusationem synaliphae: quod alii contemnunt. [2.17] VOTUM oblatum: nam participium est. VOTUM P. R. S.] id est vovisse pro reditu. Accius in Deiphobo inscriptum dicit “Minervae donum armipotentes Danai abeuntes dicant” . EA FAMA VAGATVR hoc est reditus fama tantum fuit, non et simulationis; nam incipiunt et insidiae patefactae esse. EA FAMA VAGATUR bene excusat, ne reus sit conscientiae. [2.18] HUC pro illuc. HUC in equum, vel in hanc rem. DELECTA CORPORA delectorum virorum. SORTITI contraria sunt dilectus et sortitus. sed intellegimus, plures quidem electos, sorte tamen ex ipsis ductos, qui includerentur. VIRUM pro virorum, qua figura et in prosa utimur. dicit sane Plinius [2.in naturali historia] hoc in neutro non esse faciendum, scilicet propter casuum similitudinem, nisi forte nimia metri necessitas cogat. FURTIM num a plebe, hoc est nullo sciente, id est latenter? nam et furtum ideo dicitur, quod magis per tenebras admittatur; unde fures qui quasi per furvum tempus, hoc est nigrum, aliquid subripiunt. [2.19] CAECO LATERI pro caecis lateribus. et nota aliter dici caecum hominem, id est non videntem, aliter caecum latus, id est obcaecaturum, absconsurum. CAVERNAS INGENTES non nulli omnia loca concava cavernas dictas a veteribus asserunt, ut “et umbrosae penitus patuere cavernae” . alii fustes curvos navium, quibus extrinsecus tabulae adfiguntur, cavernas appellarunt: unde, quia naves texi dicuntur et cavernae navium sunt, permansit in metaphora, ut et 'intexunt' diceret et 'cavernas'. alii quodcumque in arcum formatum est, quod flexum et in altitudine curvatum ad sedem deducitur cavernam dici tradunt. [2.20] INGENTES ut diximus, epitheto levavit tapinosin. UTERUMQUE uterus est mulierum: nam praegnantis proprie est. quem modo ideo dixit, quia dicturus est “feta armis” . alvus est quo defluunt sordes, ut Sallustius “simulans sibi alvum purgari” . venter qui videtur, ut Iuvenalis “Montani quoque venter adest abdomine tardus” . sane et in tragoedia de hoc equo egkumona legitur; hinc ergo hic 'uterum' dixit. ARMATO MILITE ut supra “ex hoste” . ARMATO MILITE] singularem numerum pro plurali posuit, ut “ultro Inachias venisset ad urbes Dardanus” pro Dardani; et alibi pluralem pro singulari, ut “desiste manum committere Teucris” , cum solus esset Aeneas. [2.21] TENEDOS Tenes quidam infamatus, quod cum noverca concubuisset, hanc insulam vacuam cultoribus tenuit: unde Tenedos dicta est. ideo ergo ait 'notissima fama'. sic Cicero “Tenen ipsum cuius ex nomine Tenedos nominatur” . TENEDOS insula est contra Ilium, quae ante Leucophrys dicta est; nam Tenes, Cycni filius, infamatus a noverca, quod cum ea voluisset concumbere, cultoribus vacuam tenuit: unde Tenedos dicta est. alii dicunt, quod se propter supra dictam causam ex ipsa insula in mare praecipitaverit. huius soror Hemithea fuisse dicitur. [2.22] INSULA DIVES OPUM ut alibi “dives equum” . et hic genetivo iungit, Statius, quod rarum est, et ablativo, ut “satis ostro dives et auro” . PRIAMI DUM REGNA M. †qui et ipsa a Graecis est. [2.23] SINUS reductus litoris secessus. STATIO statio est ubi ad tempus stant naves, portus ubi hiemant. MALE FIDA aut minus fida propter periculum navium, quia statio est, quam plagiam dicunt: aut certe fida Graecis. MALE hoc est 'in nostram perniciem', ut Lucanus de syrtibus “sic male deseruit” (9.310): et hanc significationem raro invenimus. sane 'male fidus' non infidus, sed minus fidus intellegitur. 'male' enim minutionem habet, non negationem. [2.24] DESERTO vel ab his, qui Troianae partis erant; aut certe ideo 'deserto', ut facilius latere possint. CONDUNT pro abscondunt. [2.25] ABIISSE PETIISSE 'abisse' dicimus et 'petisse', sed propter metrum epenthesis facta est. MYCENAS a parte totum, id est Graeciam. [2.26] OMNIS TEUCRIA subaudis 'gens'. et absoluta est elocutio. SOLVIT quasi ante aerumnis vincti essent. [2.27] PANDUNTUR PORTAE signum pacis est, ut Sallustius “apertae portae, repleta arva cultoribus” ; ut 'clausis portis' signum belli est “quae moenia clausis bellum acuant portis” . IVVAT IRE autem, exire, aut ire longius. DORICA CASTRA mala est compositio ab ea syllaba incipere, qua superius finitus est sermo; nam plerumque et cacenphaton facit, ut hoc loco. sane Dorus Neptuni filius fuit, unde Dori originem ducunt. [2.28] LITUSQUE RELICTUM quod nostrum fuerat. [2.29] HIC pro illic. et totum hoc ita accipiendum. TENDEBAT tentoria habebat, ut “et latis tendebat in arvis” . SAEVUS ACHILLES propter Hectorem tractum. et talis ubique inducendus est, ut Horatius “iura neget sibi nata” . [2.30] CLASSIBUS HIC LOCUS magis ad equites referre debemus, ut “et Ortinae classes” : unde et classica dicuntur. ACIE hic exercitu. aliter “huc geminas nunc flecte acies” . HIC ACIES legitur et 'acie'. nam potest utrumque. [2.31] PARS STUPET figurate, ut “pars in frusta secant” . INNUPTAE quae numquam nubit, nam virgo potest et nubere. DONUM amphibolia, non quod ipsa dedit, sed quod ei oblatum est. DONUM EXITIALE quantum ad Troianos. [2.32] PRIMUSQUE THYMOETES ut Euphorion dicit, Priamus ex Arisba filium vatem suscepit. qui cum dixisset quadam die nasci puerum, per quem Troia posset everti, pepererunt simul et Thymoetae uxor et Hecuba, quae Priami legitima erat. sed Priamus Thymoetae filium uxoremque iussit occidi. inde ergo nunc dicit 'sive dolo', quia iustam causam proditionis habere videbatur. alii volunt 'dolo' scilicet Graecorum, quo omnes decepti sunt. [2.33] ARCE LOCARI velut tutamen. et non incassum arcis Troianae prope multis locis mentio fit. in hac enim arce huiusmodi saxum fuisse dicitur, quod ab alio contritum sanguinem emitteret. namque Helenam ad incitandos in se amatores saepe ex hoc saxo lapillum uti fuisse solitam. [2.34] SIC FATA FEREBANT ut etiam cives contra patriam sentirent. [2.35] AT CAPYS quidam: non pater Anchisae. et bene nec se, nec patrem huic consilio dicit interfuisse, per quod interitus patriae imminebat. quamquam Aeneas quasi obtrectator Priami non adsit, ut Homerus dicit, Anchises vero propter caecitatem, ut docet Theocritus. alii hunc Capyn adfinem Aeneae tradunt, et ideo ei ab Aenea dari recti consilii principatum. hic est qui Capuam condidit. sed hoc post multa saecula claruit. nam his temporibus, quibus Caesar occidi habuit, Capuae iuvencae aeneae dicitur inscriptum fuisse, isdem temporibus unum de genere conditoris periturum. [2.36] PELAGO pro in pelagus. DANAUM INSIDIAS bene qui suadet ut praecipitetur, non dicit 'donum Minervae', sed 'Danaum insidias' et 'suspecta dona'. [2.37] SUBIECTISQUE VRERE FLAMMIS 'que' copulativa coniunctio est, 'aut' disiunctiva. quomodo ergo has iunxit, cum non utrumque, sed alterutrum fieri poterat quod suadebatur? poetarum est partem pro parte ponere, ut torvum pro torve, et volventibus pro volubilibus: coniunctionem ergo pro coniunctione posuit, ut “saxum ingens volvunt alii radiisque rotarum” 'que' pro 've' posuit; nam sonantius visum est. antiqua tamen exemplaria 've' habere inveniuntur; 've' enim proprium significatum habet, ut interdum pro vel accipiatur. [2.38] TEREBRARE quidam aperire ac rescindere accipiunt, alii terebrare simpliciter accipiunt, quia adiecit temptare. et hinc ostenditur adversa sententia; non enim ab omnibus creduntur insidiae. [2.39] INCERTUM instabile, unde est 'studia in contraria'. 'incertum' ergo aut temporale est, aut perpetuum epitheton vulgi. sane 'vulgus' magis masculini generis est, quam neutri, quia in 'us' exeuntia neutra in 'ris' mittunt genetivum, excepto 'pelagus', quod in hoc nomine creavit errorem. [2.40] ANTE OMNES aut perissologia est, quia dixit 'primus'; aut 'ante omnes', id est videntibus omnibus. [2.41] LAOCOON omnia in 'oon' exeuntia tertiae sunt declinationis, ut Laocoontis Demophoontis Hippocoontis. ARDENS omnis adfectus tribus rebus ostenditur, vultu voce gestu, sicut hic futura dicturo primum iram et commotionem animi quae vultu ostenditur dedit, dein celeritatem corporis, inde vocis magnitudinem. [2.42] ET PROCUL quidam hoc loco 'procul' 'unde primum exaudiri potuit' tradunt: alii 'iuxta' volunt, ut “serta procul” . O MISERI bene hoc coepit, quia non erant suadenti utilia credituri. QUAE TANTA INSANIA? quia insanorum est contra se sentire. aut 'insania' dementia. [2.43] CREDITIS AVECTOS HOSTES vehementius est, quam si dixisset 'non navigaverunt'. [2.44] DONA CARERE DOLIS DANAUM?? ordo est 'dona Danaum', non 'dolis Danaum'; non enim quaecumque sunt dona Danaum sunt. SIC NOTUS VLIXES?? quia, ut ait Homerus, voluntate verberatus et sub habitu mendici Troiam ingressus exploravit universa. hic sane Ulixes, filius Laertae, Penelopae maritus fuit. qui filios habuit Telemachum ex Penelope, ex Circe vero Telegonum, a quo etiam inscio cum is ipse patrem quaereret, occisus est. huic Ulixi primus Nicomachus pictor pilleo caput texisse fertur. huius post Iliense bellum errores Homerus notos omnibus fecit. de hoc quoque alia fabula narratur. nam cum Ithacam post errores fuisset reversus, invenisse Pana fertur in penatibus suis, qui dicitur ex Penelope et procis omnibus natus, sicut ipsum nomen Pan videtur declarare: quamquam alii hunc de Mercurio, qui in hircum mutatus cum Penelope concubuerat, natum ferunt. sed Ulixes posteaquam deformem puerum vidit, fugisse dicitur in errores. necatur autem vel senectute, vel Telegoni filii manu aculeo marinae beluae extinctus. dicitur enim, cum continuo fugeret, a Minerva in equum mutatus. [2.46] IN LIGNO bene 'ligno' quasi dissuasorie, non simulacro, ut paulo post “ducendum ad sedes simulacrum” . nam in suasione vel dissuasione tam sensus quam verba considerantur. LIGNO] adfectavit tapinosin dicens 'ligno'; infirmare enim vult fictam eorum religionem. [2.47] INSPECTURA DOMOS, bene 'inspectura'; muris enim portisque deiectis, qui apud Troiam hoc machinamento perrupti sunt, necesse erat domos inspici. VENTURAQUE DESUPER URBI hoc est oppressura civitatem. [2.48] AUT ALIQUIS LATET ERROR non confirmat, ut plus in eo fraudis videatur esse, quam fuit. ERROR id est dolus, ut “inextricabilis error” . et est figura ab eo quod praecedit id quod sequitur. distinguendum sane 'error', et sic dicendum 'equo ne credite Teucri'. item 'quicquid id est, timeo', hoc enim melius est. EQUO LATET id est sub praetexto, sub specie equi. alii 'equo' in equo accipiunt. CREDITE confidite, id est nolite eorum fiduciam habere, qui timendi sunt, etiam cum ultro offerunt dona. [2.49] QUICQUID ID EST 'timeo' inquit 'quicquid omnino in equo est; ceterum Danaos, etiam dona ferentes'. [2.51] IN LATUS quidam inter ventrem et latus percussum intellegunt. [2.multi ita volunt intellegi 'in latus stetit, in alvum contorsit hastam.'] quidam deesse aliquid putant, ut sit sensus 'inclinans se in latus ad ictum vehementiorem intorsit hastam', nam si latus equi accipias, contrarium erit quod subiunxit 'alvum'. FERI quadrupedis: ab eo quod toto corpore feratur, ut “pectebatque ferum” et paulo post “saucius at quadrupes” . CURVAM ALVUM Plautus masculino ait genere, quo non utimur. percussum sane intellegimus inter ventrem et latus. [2.52] RECUSSO pro concusso, praepositio pro praepositione. [2.53] CAVAE CAVERNAE Graeca figura, ut 'vitam vivere', 'mortem mori'. quae autem a veteribus cavernae appellatae sint superius dictum est. [2.54] FATA DEUM 'fata' modo participium est, hoc est 'quae dii loquuntur', ut Statius “et vocem fata sequuntur” . SI MENS NON LAEVA FUISSET Troianorum scilicet; bene ergo divisit. sane LAEVA modo contraria. et sciendum laevum, cum de humanis rebus est, esse contrarium, cum de caelestibus, prosperum, ut “intonuit laevum” , quia sinistra numinum intuentibus dextra sunt. [2.55] FOEDARE dilacerare. foedum enim tam apud Vergilium, quam apud Sallustium non turpe significat, sed crudele, ut “sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis” , Sallustius “foedi oculi” . alii 'foedare' secundum Graecos accipiunt. quid enim foedius, quam duces Graecorum latentes deprehendi? LATEBRAS autem amare dixit. [2.56] STARES si 'staret' legeris, 'maneres' sequitur propter homoioteleuton. et est apostropha. [2.57] ECCE MANUS haec particula prope rem gestam ante oculos lectoris inducit. sane saepe dictum est, Vergilium inventa occasione mentionem iuris pontificalis facere in quacumque persona. antiquis itaque caerimoniis cautum erat, ne vinctus flaminiam introiret, si introisset, solveretur vinclaque per impluvium effunderentur inque viam publicam eicerentur. flaminia autem domus flaminis dicitur, sicut regia regis domus. [2.quod] hic de Sinone rem flaminis a rege factam debemus accipere, “ipse viro primus manicas atque arta levari vincla iubet Priamus” ; quod factum sub divo, illo versu ostendit “sustulit exutas vinclis ad sidera palmas” et “vos aeterni ignes” , id est sidera: quod utique incongrue dictum videtur, nisi sub divo Sinonem stantem haec dixisse accipiamus. ideo autem 'iuvenem' dicendo nomen suspendit, quo gravior narratio fieret, si ordine suo referrentur quae gesta sunt. MANUS REVINCTUM ut “oculos suffusa” . [2.58] TRAHEBANT cum festinatione adducebant, ut “conventus trahit in medios” . et modo 'trahebant' ad desiderium ducentum et Sinonis pertinet simulationem. non quia renititur Sinon, nam contrarium esset 'qui se ignotum venientibus ultro'. [2.59] QUIS SE quibus se. alii 'qui se' legunt. [2.60] HOC IPSUM vel ut caperetur, vel quod Graeci simulabant. HOC IPSUM per 'm', quia usurpatum est 'ipse', et est naturale 'ipsus', ut “ipsus mihi Davus” . dicimus ergo 'ipsus ipsa ipsum', ut 'doctus docta doctum'. UT STRVERET ut confirmaret praeiacta dolorum semina. et respexit ad superiora, ut “aedificant” . UT STRVERET] vel astrueret vel incoatum a Graecis perficeret. quod ipse exposuit 'Troiamque aperiret Achivis'. [2.61] FIDENS ANIMI ut “o praestans animi iuvenis” . et est nomen; desiit enim esse participium, quia genetivo casui cohaeret et potest recipere conparationem. sane veteres fiduciam interdum pro crimine et audacia ponebant, ut Sallustius “ita fiducia quam argumentis purgatiores dimittuntur” . et Vergilius “nam quis te, iuvenum confidentissime” . IN UTRUMQUE 'in' modo 'ad' significat, alibi pro 'contra', ut etiam supra diximus. sane sequenti versu exposuit, quid est 'in utrumque paratus'. [2.62] VERSARE DOLO dolo evertere, et subaudis Troianos; aut 'dolos versare', hoc est exercere. hinc versutus, quod facile se ad ea quae usus poscit vertit. Plautus “versutior es, quam rota figularis” (Epid. 371). OCCUMBERE MORTI novae locutionis figura et penitus remota. Ennius “ut vos vostri liberi defendant, pro vostra vita morti occumbant obviam” . [2.63] VISENDI frequentativum est 'viso', ut 'verso' 'facesso', licet rarum sit; nam in 'to' exeunt frequentativa. [2.64] CIRCUMFUSA RVIT figura hupallage, ruit primo et sic circumfusa est. CERTANT cum supra 'iuventus ruit' dixerit, subiunxit 'certant'. figuratum est, quia iuventus enuntiatione singulare est, intellectu plurale. INLUDERE CAPTO et 'inludo tibi' dicimus, ut hoc loco, et 'inludo te', ut “verbis virtutem inlude superbis” , et 'inludo in te'. simile est et 'insulto'. quidam 'inludere' per ludum ac iocum saevire in iniuriam alicuius intellegunt, ut “silvestres uri adsidue capraeque sequaces ” . 'capto' autem, quod ita Troiani putabant. [2.65] ACCIPE audi, ut 'da' dic, ut “qui sit da Tityre nobis” . INSIDIAS servavit ordinem respondendo ad illud, quod regina interrogaverat “insidias, inquit, Danaum” . CRIMINE AB UNO hoc est causa, ut “crimen amor vestrum” : ab eo quod praecedit id quod sequitur. si enim simpliciter intellexeris 'crimine', de negotio ad personam vitiosum transitum facis. alii sic legunt 'Danaum insidias et crimina'. [2.67] TURBATUS quasi turbatus, ut “exultat Amazon” , id est quasi Amazon. et hoc ad fidem faciendam: non enim turbatus, supra enim ait 'seu versare dolos, seu certae occumbere morti'. INERMIS quidam supplex accipiunt, ut “tendentemque manus Priamum conspexit inermes” . [2.69] HEV modo una est syllaba, sed interdum propter metrum duae fiunt, ut “eheu quam pingui macer est mihi taurus in ervo” , sicut 'prendit' et 'prehendit', et secundum Plinium multa sunt talia. TELLUS et AEQUORA bene conciliat miserationem, de communibus duobus exclusus elementis. sane 'tellus' 'us' longa est: et sunt pauca quae 'us' producunt, ut senectus iuventus salus virtus palus servitus incus tus rus mus pus, tunc scilicet cum genetivus in 'tis' vel in 'ris' exit et habet paenultimam longam. ideo autem 'tis' et 'ris' diximus, quia palus, licet paludis longa sit 'lu', brevis tamen non numquam invenitur, quia in 'dis' exit genetivus, ut Horatius “sterilisque diu palus aptaque remis” . 'aequora' vero modo maria, alibi campos, ut “ac prius ignotum ferro quam scindimus aequor:” dictum enim est ab aequalitate. HEV QUAE NUNC . . . ACCIPERE] quia Graeci tenebant maria, Troiani terras. sane quod deflet, ideo ei prima brevis datur oratio. et est controversiae schema: nam principium satis docte sumptum est; hac enim exclamatione et miseriae auctu benivolum sibi iudicem fecit, querelae autem novitate attentum. quis enim non cuperet audire, quo pacto idem homo et Graecis et Troianis esset invisus? denique subiecit 'quo gemitu conversi animi, compressus et omnis impetus: hortamur fari quo sanguine cretus, quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto'. habet ergo benivolentiam et attentionem. ingressus deinde causam, quia timebat, ne persona Graeci suspecta esset quasi hostis, hoc fatetur primum et ex sequentibus sanat 'neque me Argolica de gente negabo: hoc primum; nec si miserum Fortuna Sinonem finxit, vanum etiam mendacemque inproba finget'. subiungit fabulam ex qua sibi fidem paret dicturus de equo. de Palamede autem et Iphigenia ad Troianos nil pertinet, de quibus vera incipit et in falsa desinit; facile enim quae sequuntur credibilia sunt, cum prima recognoscuntur: quae per singula loca vel versus facilius poterimus advertere. [2.70] DENIQUE aut vacat, sicut 'gentium', aut novissime significat. [2.71] ET SUPER et insuper. IPSI quos pro merito meo minime deceat saevos esse, [2.hoc est], quibus sum praestaturus salutem. [2.72] INFENSI infensus proprie est plus quam inimicus, ab inimico maior. POENAS CUM SANGUINE id est et tormenta et mortem. potest enim aliud esse sine alio. [2.73] CONVERSI ANIMI bene, quia dixerat 'et super ipsi Dardanidae infensi', ut ostenderet eos, cum advenienti inludere certarent, audito eius gemitu ad miserationem esse conversos. [2.74] IMPETUS quo in Sinonis ferebamur interitum. HORTAMUR bene, non 'iubemus', utpote miserantes. QUO SANGUINE CRETUS quibus sit parentibus natus: nam Graecum esse constabat. [2.75] FERAT adferat, id est nuntiet. MEMORET QUAE SIT FIDUCIA CAPTO aut dicat quae tanta sit in captivo fiducia, ut audeat dicere 'et super ipsi': aut certe 'memoret' est meminerit, ut significet, meminerit in captivo per veriloquium vitae esse fiduciam. unde et responsio talis est 'fatebor vera'. alii 'memorem' legunt, ut sit sensus, hortabamur ad loquendum memorem, hoc est qui diligenter factionis suae meminerat. MEMORET QUAE SIT FIDUCIA CAPTO] vel [2.ut] memor sit, quid in captivo victori liceat, vel 'quidve ferat memoret', id est quid afferat dicat, ut simpliciter accipiatur quod sequitur, quid illud sit quod ei fiduciam apud hostes capto pariat, ut putet a Troianis sibi esse parcendum. [2.77] FUERIT QUODCUMQUE id est quicumque me sequitur eventus. FUERIT QUODCUMQUE] sive miseratus vitam concedere volueris, sive non. est autem parenthesis, et respicit ad illud 'memoret, quae sit fiducia capto'. suspendendum ergo 'rex'. sane 'quodcumque' vetusta voce mortem significari Lucilius docet in XII. “hunc, si quid pueris nobis me et fratre fuisset” , hoc est, si mors vel me vel fratrem oppressisset. ergo ut quidam volunt urbane animum hominis mortem contemnentis ostendit. 'vera' inquit, ut et falsa, quae postea dicturus est, vera credantur: ideo primo a veris coepit. ordo autem est, fatebor cuncta vera, neque me Argolica de gente negabo. quod sciebant Troiani confessus est, ut ei de ceteris crederetur. [2.79] HOC PRIMUM hoc maximum est vel principale apud me, verum dicere. HOC PRIMUM 'fatebor' subaudis. NEC SI MISERUM FORTUNA SINONEM FINXIT quidam ita intellegunt: si me Fortuna ad hanc miseriam perducere potuit, non valebit etiam stultum facere, ut putem me mentiendo proficere. SINONEM Autolycus quidam fur fuit, qui se varias formabat in species. hic habuit liberos Aesimum, unde natus est Sinon, et Anticliam, unde Ulixes: consobrini ergo sunt. nec inmerito Vergilius Sinoni dat et fallaciam et proditionis officium, ne multum discedat a fabula, quia secundum Euphorionem Ulixes haec fecit. SINONEM melius, quam si 'me' dixisset; solet enim et in nomine quaedam esse emphasis, ut “et quisquam numen Iunonis adoret” . [2.80] FINXIT conposuit, formavit, ut “et corpora fingere lingua” . et notandum quia omnis Sinonis oratio diasyrtica est: nam et negotium exprimit, et Troianorum insultat stultitiae, ut hoc loco. FINXIT VANUM fallacem. et vanus est qui etiam sine utilitate mentitur, mendax qui tantum ad decipiendum. sane 'vanus' stultus apud idoneos non invenitur, ut ait Iuvenalis “sic libitum vano qui nos distinxit Othoni” . [2.81] FANDO ALIQUOD SI FORTE TUAS PERVENIT AD AVRES dum dicitur. et utitur bona arte mendacii, ut praemittat vera et sic falsa subiungat. nam quod de Palamede dicit verum est, quod de se subiungit falsum. et sciendum ex hac historia partem dici, partem supprimi, partem intellegentibus linqui. nam Palamedes, ut Apollonius dicit, septimo gradu a Belo originem ducens, cum dilectum per Graeciam ageret, simulantem insaniam Ulixen duxit invitum. cum enim ille iunctis dissimilis naturae animalibus salem sereret, filium ei Palamedes opposuit. quo viso Ulixes aratra suspendit, et ad bellum ductus habuit iustam causam doloris. postea cum Ulixes frumentatum missus ad Thraciam nihil advexisset, a Palamede est vehementer increpitus. et cum diceret adeo non esse neglegentiam suam, ut ne ipse quidem si pergeret quicquam posset advehere, profectus Palamedes infinita frumenta devexit. qua invidia Ulixes auctis inimicitiis fictam epistolam Priami nomine ad Palamedem, per quam agebat gratias proditionis et commemorabat secretum auri pondus esse transmissum, dedit captivo, et eum in itinere fecit occidi. haec inventa more militiae regi adlata est et lecta principibus convocatis. tunc Ulixes cum se Palamedi adesse simularet, ait, si verum esse creditis, in tentorio eius aurum quaeratur. quo facto invento auro, quod ipse per noctem corruptis servis absconderat, Palamedes lapidibus interemptus est. hunc autem constat fuisse prudentem. nam et tabulam ipse invenit ad conprimendas otiosi seditiones exercitus, ut Varro testatur. secundum quosdam ipse repperit litteras. quae res forte sit dubia, tamen certum est * * * kh ab hoc inventas cum h aspiratione. [2.82] INCLITA GLORIA propter dilectum et frumenta. [2.83] FALSA SUB PRODITIONE sub falso crimine proditionis. et rem notam per transitum dicit; unde et paulo post 'haud ignota loquor'. quamquam ibi possit intellegi, haud ignota nobis, sed forte etiam ad vos potuit pervenire. sciendum sane factum hoc vere et Troianos scisse. sed Sinon callide quasi ignorantibus quae vera sunt dicit, ut fidem sequentibus faciat. PELASGI a Pelasgo Terrae filio, qui in Arcadia genitus dicitur, ut Hesiodus tradit. [2.84] INFANDO INDICIO propter aurum clam suppositum. 'indicio' autem delatione. QUIA BELLA VETABAT iam hoc falsum est, sed dicitur ad Sinonis commendationem; nam aliam ob causam Palamedes periit. et bene ad captandam circa amicos eius miseriam adiungitur, quia pacis auctor fuit. [2.85] CASSUM privatum, vacuum. [2.et] CASSUM est quasi quassum et nihil continens; nam et vas quassum, quod humorem in se non continet et est vacuum: unde et retia casses, quod multum in se vacui habeant. NUNC CASSUM LUMINE LUGENT] [2.sane] vult Sinon suadere, vere fugisse Graecos, si Palameden lugere potuerunt. [2.86] ILLI ME COMITEM oratorie se commendat. 'illi' id est qui bella vetabat. et bene 'comitem', non militem, quem eius inimici velut subparem insequerentur. ET CONSANGUINITATE PROPINQUUM excusatio a necessitudine, sed hoc totum falsum est. [2.87] PAVPER excusatio a fortuna: haec enim fuerat causa militandi, ut Terentius “cum hinc egens profugiet aliquo militatum” . PRIMIS AB ANNIS aut adolescentiae, aut belli. et est excusatio, quia patri parendum necessario fuit; ideo ait 'misit'. [2.88] DUM STABAT REGNO quia et ipse unus de regibus fuit. et bene addidit dignitatem eius quem fingebat propinquum, ut ei iusta causa fuerit indignationis adversus Ulixem. [2.89] ET NOS pluralis numerus pro singulari, ut Sallustius “nos in tanta doctissimorum copia” . an 'nos' se et patrem dixit? ET NOS] id est ut Palamedes. NOMEN gloriam, ut “nomen Echionium matrisque genus Peridiae” . alii 'nomen' nobilitatem accipiunt, ut “cui genus et quondam nomen natique fuissent” . [2.90] INVIDIA propter advectum frumentum. PELLACIS per blanditias decipientis. pellicere enim est blandiendo elicere. [2.91] CONCESSIT pro decessit. [2.92] ADFLICTUS suspendendum, ne videatur adflictum se dicere, quia in tenebris vitam trahebat, sed quia amicum perdiderit. VITAM IN TENEBRIS ideo lugentibus inimica lux est, quia caruerunt ea hi quos dolent; ideo tenebras petunt et atra veste amiciuntur et capita velant, ut videantur cum defunctis agere, imitantes tenebris inferorum faciem. [2.93] INSONTIS AMICI duo posuit, et 'insontis' et 'amici'. et plus est quod amicum dixit, quam propinquum. MECUM INDIGNABAR quomodo ergo 'nec tacui demens'? intellegimus istum quasi tacuisse primo, post inpatientia doloris erupisse. ET CASUM INSONTIS M. I. AMICI] [2.aut] quod interim non vindicarem amici insontis interitum. [2.94] FORS SIQUA bene 'siqua', quia est et bona et mala. TULISSET non nulli pro retulisset intellegunt. [2.95] SI PATRIOS UMQUAM REMEASSEM VICTOR AD ARGOS bene dubitat, ut ostendat, propter Palameden omnes sibi Graecos inimicos fuisse. VICTOR autem ut quidam volunt voti compos, ut est “quam septem ingentia victor corpora fundat humi” , quia aliter dictum potuit non bene a Troianis accipi. ARGOS Argi ab Argo dicti, quem custodem vaccae, in quam Io fuerat commutata Mercurius occidit. [2.96] PROMISI per contrarium ait pro minatus sum, quia minamur mala, promittimus bona. sic Horatius contra “atqui vultus erat multa et praeclara minantis” , id est promittentis. [2.et] PROMISI VLTOREM deest 'futurum'. [2.97] HINC MIHI pro 'hac causa' vel 'propter hoc'. et est adverbium locale pro coniunctione causali. PRIMA MALI LABES quia secuta sunt postea oraculum et adscita Calchantis factio. 'adscita' sane dicitur adsumpta. 'labes' vero ruinam significat, a lapsu. [2.98] CRIMINIBUS causis, ut supra “et crimine ab uno” . NOVIS aut magnis, aut quae nullus sperasset; aut aliis atque aliis. SPARGERE VOCES ut Cicero “et spargere venena didicerunt” . [2.99] AMBIGVAS aut dubias, ne si aperte ageret, accusatio esse videretur, aut suspicionum et criminum plenas. CONSCIUS aut peracti sceleris, [2.de nece Palamedis] aut dolorum suorum, ut est in tertio “oblitusve sui est Ithacus” . aut certe sciens hunc meum animum. ARMA modo fraudes vel dolos, nam arma sunt instrumenta cuiuslibet rei: unde et insidiantis fraudes 'arma' nominavit. alii 'arma' pro opibus vel auxiliis accipiunt. alii 'arma' consilium, alii occasionem, non nulli insidias intellegunt: quidam 'conscius arma' hypallagen putant pro 'conscientia arma', ut “et quondam patriis ad Troiam missus in armis” et “arma deosque parant comites” et “alia arma Latinis quaerenda” . [2.100] NEC REQUIEVIT ENIM aut vacat 'enim', aut pendet sensus, ut et posterior 'donec Calchante ministro': arte enim agitur, semiplena dicendo ut cogat et interrogare et avidius audire Troianos. CALCHANTE MINISTRO 'me destinat arae', et est aposiopesis. et mire 'ministro', quasi non exierit a se responsum. [2.101] SED QUID EGO aposiopesis. et bene reticuit, ne taederet illos tam longae orationis, nihil ad se pertinentis, nisi studium audiendi intermissione renovasset. AUTEM hic abundat. INGRATA nec vobis placitura, nec mihi gratiam conciliantia. INGRATA] quorum iam non libenter memini. [2.102] QUIDVE MOROR?? vestram scilicet festinationem, vel mortem. OMNES et eos, qui prodesse disponunt. UNO ORDINE uno reatu. et est de antiqua tractum scientia, quia in ordinem dicebantur causae propter multitudinem vel tumultum festinantum, cum erat annus litium. Iuvenalis “expectandus erit qui lites inchoet annus” . [2.103] IDQUE AVDIRE SAT EST me Graium esse. IAMDUDUM modo 'quam primum'. SUMITE POENAS scilicet ut satis faciatis Graecis, qui me oderunt. et dicendo mortem suam gratam esse Graecis, et Troianorum benivolentiam conciliat, et ut sibi reliqua credantur extorquet. [2.104] HOC ITHACUS VELIT ET MAGNO MERCENTUR ATRIDAE callide hoc dicto impetrat vitam, adserens mortem suam illorum hostibus esse placituram. ideo autem dicit 'mercentur', quia sacrorum est, ut fugiens victima ubicumque inventa sit, occidatur, ne piaculum committatur. ergo Sinon qui victima fuerat, quippe qui propter reditum sacrificio fuerat destinatus, nec possent Graeci nisi vel empta morte Sinonis ad patriam redire, iure et votis et praemio Graecorum interimitur. 'Ithacus' vero pro 'Ithacensis', principale pro derivativo. MAGNO MERCENTUR id est pretio, ut “Turno tempus erit magno cum optaverit emptum intactum Pallanta” . [2.105] ARDEMUS SCITARI festinamus inquirere. et ecce, quo proficit aposiopesin ante fecisse. QUAERERE CAVSAS cur a Graecis eius optaretur interitus. [2.106] IGNARI aut nescientes, aut imprudentes. ARTISQUE PELASGAE ars ton meson est. ideo adiecit 'Pelasgae', hoc est malae. [2.107] PROSEQUITUR mire, ut ab initio coeperat. PAVITANS quasi pavitans. PAVITANS] hoc est simulans se pavere. et non tam propter mortem: nam erit illi contrarium 'iamdudum sumite poenas': sed ut videretur cum timore civium suorum consilia vel secreta patefacere. FICTO PECTORE pectus pro verbis posuit: nam numquam fingitur pectus. [2.108] SAEPE FUGAM DANAI hoc secundum Homerum verum est, apud quem suadet Agamemnon Graecis relicto bello fugere. et ut ostendat propter bellum fugere, ait 'cupiere', non 'voluere'. [2.109] MOLIRI parare. et hoc verbo difficultatem rei ostendit. LONGO decennali. FESSI BELLO Troianos laudando: si enim fatigati sunt Graeci, horum virtus probatur: [2.et] sibi favorem conciliat. [2.110] FECISSENTQUE UTINAM nec enim hic arae destinaretur. et est significatio optandi a praeterito tempore. PONTI HIEMPS bene addidit 'ponti', quia est et temporis. [2.111] EVNTES ire cupientes, ut “cum canerem reges et proelia” , id est cum canere vellem. et est figura Graeca, ubi statuisse aliquid pro inchoatione habetur. [2.112] PRAECIPVE contra illud, ne diceretur numina non esse placata. et bene aliud agens equi mentionem introduxit. TRABIBUS ACERNIS speciem pro genere posuit, id est pro quocumque ligno. nam variat ligni genera in hoc equo, ut “abiete costas” et “pinea claustra” , ita hic 'acernis'. [2.113] AETHERE pro aere posuit poetica licentia. [2.114] SUSPENSI aut solliciti, ut “nostroque in limine pendes” , quia tempestas nec post dona mutabatur: aut ad nimbos refertur distinctione mutata, ut distinguamus 'nimbi suspensi'. SCITANTEM participium pro participio est, id est scitaturum. alii 'scitatum' legunt, id est inquisitum. ORACULA ad templa de quibus dantur oracula. alibi 'oracula' responsa, ut “lapsis quaesitum oracula rebus” et “quin adeas vatem precibusque oracula poscas” . [2.115] ADYTIS adytum est locus templi secretior, ad quem nulli est aditus nisi sacerdoti. TRISTIA DICTA REPORTAT renuntiat. more suo breviter habitum futurae orationis ostendit. [2.116] SANGUINE PLACASTIS VENTOS ET VIRGINE CAESA CUM PRIMUM hic distinguendum est, quia et semel ad Troiam ventum est, et ante quam ad eam veniretur de Iphigenia est sacrificatum. cuius fabula talis est. cum Graeci ad Aulidem venissent, Agamemnon Dianae cervam cum venatur occidit ignarus. unde dea irata flatus ventorum, qui ad Troiam ducebant, removit. quam ob rem cum nec navigare possent, et pestilentiam sustinerent, consulta per Calchantem oracula dixerunt, Agamemnonio sanguine, hoc est immolata Iphigenia Dianam esse placandam. ergo cum ab Ulixe per nuptiarum simulationem, qui Iphigeniam Achilli iungendam fingebat, adducta Iphigenia in eo esset ut immolaretur, numinis miseratione sublata est cervaque subposita, et translata ad Tauricam regionem regi Thoanti tradita est sacerdosque facta Dictynnae Dianae, vel ut quidam volunt Orthiae Dianae. quae cum secundum statutam consuetudinem humano sanguine numen placaret, agnovit fratrem Oresten, qui accepto oraculo carendi furoris causa cum amico Pylade, a cuius patre, Strofio nomine, fuerat nutritus, Colchos petierat, et cum his occiso Thoante, simulacrum sustulit absconditum fasce lignorum: unde et Facelitis dicitur, non tantum a face, cum qua pingitur, propter quod et Lucifera dicitur: et Ariciam detulit. sed cum postea Romanis sacrorum crudelitas displiceret, quamquam servi immolarentur, ad Laconas est Diana translata, ubi sacrificii consuetudo adulescentum verberibus servatur, qui vocabantur Bomonicae, quia aris superpositi contendebant, qui plura posset verbera sustinere. Orestis vero ossa Aricia Romam translata sunt et condita ante templum Saturni, quod est ante clivum Capitolinum iuxta Concordiae templum. VIRGINE CAESA non vere, sed ut videbatur. et sciendum in sacris simulata pro veris accipi: unde cum de animalibus quae difficile inveniuntur est sacrificandum, de pane vel cera fiunt et pro veris accipiuntur. hinc est etiam illud “sparserat et latices simulatos fontis Averni” . nam et in templo Isidis aqua sparsa de Nilo esse dicebatur. [2.117] ILIACAS DANAI VENISTIS AD ORAS figuratum: cum primum venire velletis. sane hoc de Iphigenia verum est. [2.118] SANGUINE QUAERENDI REDITUS hoc falsum est. et bene oraculorum naturam servat, ut a re ipsa semper incipiat, ut alibi “Dardanidae duri” ; dicendo enim 'Dardanidae' ostendit quae loca petere debeant. [2.119] ARGOLICA quia occurrebat occidi potuisse captivum. ergo ideo addidit 'Argolica', ne non esset triste oraculum. videtur sane peritia iuris pontificalis animalis hostiae mentionem fecisse, cum dicit 'animaque litandum Argolica'; nam et 'animam' dixit, et 'litare' verbo pontificali usus est, id est sacrificiis deos placare. [2.120] OBSTUPVERE ANIMI omnes enim crediderunt se perire posse, antequam unus esset delectus. [2.121] CUI FATA PARENT cui praeparent mortem. FATA id est responsa. sunt qui ita dividant: 'cui fata parent' vitam, 'quem poscat Apollo', ut moriatur. [2.122] HIC pro tunc. VATEM nunc divinum, alias poetam “tu vatem, tu diva mone” , alias sacerdotem, ut “et aurea vati cassida” . MAGNO TUMULTU ad factionem tegendam. [2.123] PROTRAHIT quasi nolentem. NUMINA DIVUM pro oraculis posuit. et quaeritur modo, non quid dicant, nam planum est; sed quis debeat immolari. QUAE SINT EA NUMINA DIVUM] id est ut ambiguitatem oraculorum interpretetur. [2.124] FLAGITAT id est invidiose poscit, unde et quod flagitatione dignum est flagitium dicitur. MIHI quidam graviter pronuntiandum tradunt 'mihi', hoc est Sinoni. MULTI CRUDELE CANEBANT 'multi' bis intellegendum, id est multi videbant taciti, multi etiam dicebant, ne sit contrarium 'canebant taciti'. quamvis multi sic exponant: qui mihi amici erant dicebant, qui inimici, tacebant, ut provenirent quae praesentiebant. [2.126] BIS QUINOS SILET ILLE DIES dicimus et 'bis quinis silet ille diebus'. BIS Q. S. I. D.] scilicet auctoritatis quaerendae gratia, ut sit axiopistia eius qui invitus diceret. TECTUS aut multitudini se subtrahens, aut tegens consilium suum. aut cautus, ne intellegeretur. RECUSAT abnegat. [2.127] PRODERE bene prodere: me enim dicturus, quem sciebat. OPPONERE obicere, destinare. [2.128] VIX TANDEM aut iunge, et vacat 'tandem'; aut separa, et est exaggeratio a synonymis, ut “abiit excessit, evasit erupit” . et est ordo 'vix tandem rumpit vocem'. [2.129] COMPOSITO ex pacto. RVMPIT VOCEM hoc est erumpit in vocem, et dictum est per contrarium. nam si 'silentium rumpere' est loqui, ut “quid me alta silentia cogis rumpere?” , 'vocem rumpere' est tacere. sed aliqua interdum simpliciter, interdum per contrarium intelleguntur. [2.130] ET QUAE SIBI QUISQUE TIMEBAT ideo hoc addidit, quia dixerat 'adsensere omnes', ne videretur fuisse cunctis suae gentis invisus. aut 'adsensere omnes' ad provocandam in se Troianorum misericordiam dicit, cum eorum hostes omnes ad crudelitatem consensisse adserat. est autem figuratius, si legatur 'timebant'. [2.132] MIHI multi posterioribus, multi primis iungunt; unus tamen est sensus. PARARI infinitus modus pro indicativo. et est figura propria historiographorum, ut Sallustius “equitare, iaculari, cursu cum aequalibus certare” ; ut poetarum propria est “nuda genu” et “torvum clamat” . quod autem ait Cicero “bellicum canit” non est figura, sed sermo naturalis; est enim soni nomen. quidam sane 'parari' pro 'parabantur' accipiunt et ad omnia hoc subaudiunt. [2.133] SALSAE FRUGES sal et far, quod dicitur mola salsa, qua et frons victimae et foci aspergebantur et cultri. fiebat autem de horna fruge et horno sale, ut Horatius “et horna fruge” . VITTAE quibus victimae coronabantur. [2.134] LETO non sacrificio: invidiose locutus est. et est hysteroproteron, prius enim erat ut vincula rumperet, et sic fugeret. VINCVLA RVPI atqui solutae sunt hostiae; nam piaculum est in sacrificio aliquid esse religatum: unde est “unum exuta pedem vinclis, in veste recincta” item “vittasque resolvit sacrati capitis” . ergo vincula religionis intellege, ut “et vinclis innaret Cloelia ruptis” , scilicet foederis; nec enim obsides umquam ligantur. sed huic expositioni illud occurrit, unde iste ligatus fuerit, quia eum Troiani non ligarunt; ultro enim se obtulerat. unde est intellegendum a Graecis magis ligatum ante tempus sacrificii; nam consuetudo illa quam supra diximus erat in ipso tempore sacrificiorum. ante enim ligari et Iuvenalis docet, dicens “sed procul extensum petulans quatit hostia funem” . [2.135] LIMOSOQUE LACU ut verisimilem fugam faciat, circumstantiis utitur. notandum sane, Vergilium sub aliorum persona causam exsequi nobilium, ut hoc loco Marii, item paulo post Pompeii, ut “iacet ingens litore truncus” . PER NOCTEM OBSCVRUS bona elocutio est rem temporis ad personam transferre, ut 'matutinus venit'. VLVA herba palustris. sane in arte rhetorica omnem narrationem cum rei partibus dicunt convenire debere, loco tempore materia causa persona. hic ad singula respondetur: nam persona Ulixis ponitur ad fallendum aptissima; causa, quia timeret ne ultor esset Palamedis; tempus ad nocendum aptissimum, cum sibi quisque timeret; modus agendi 'bis quinos silet ille dies'; materia 'salsae fruges et circum tempora vittae'; locus 'per noctem obscurus in ulva delitui'. [2.136] SI FORTE DEDISSENT medium se praebet: nam nec negat, nec confirmat eos navigasse, ne aut eis demat securitatem, aut quod supra dixit falsum sit, non posse navigare Graecos, nisi homine immolato: ut illorum sit quicquid elegerint. et artis est in argumentorum angustia incertis uti sermonibus. SI FORTE DEDISSENT] [2.id est] quia iam scire non poterat, quid facturi essent, cum ipse fugisset. [2.137] ANTIQUAM caram. et bene commemorat liberos et parentem, ut ostendat se non deseruisse ut vilem, sed mortis fugisse terrore. et bene †ignotos finxit sibi liberos et parentem, ut maior miseratio ex pluribus nasceretur. quidam sane non 'dulces', sed 'duplices' legerunt, quia 'dulces' leve esset et commune epitheton liberorum. [2.139] QUOS ILLI de quibus illi. FORS ET POENAS forte et poenas. alii iungunt 'forset', ut sit forsan. et bene elicit misericordiam ostenditque, non se habere causam redeundi post mortem suorum: ne eum Troiani non reciperent, suspicantes ad suos quandoque rediturum. [2.140] EFFUGIA et 'fuga' dicimus et 'effugium', sicut 'lana' et 'lanitium', ut “si tibi lanitium curae” . hinc est 'aequitas' et 'aequum'. sed hic dicendo 'effugia' verbo sacrorum et ad causam apto usus est. nam hostia quae ad aras adducta est immolanda, si casu effugeret, 'effugia' vocari veteri more solet; in cuius locum quae supposita fuerat, succidanea; si gravida fuerat, forda dicitur; quae sterilis autem est, taurea appellatur: unde ludi Taurei dicti, qui ex libris fatalibus a rege Tarquinio Superbo instituti sunt propterea, quod omnis partus mulierum male cedebat. alii ludos Taureos a Sabinis propter pestilentiam institutos dicunt, ut lues publica in has hostias verteretur. CULPAM HANC vel quod fugi, vel quod me defensorem Palamedis dixeram. PIABUNT expiabunt: et ton meson est; nam plerumque et impiare significat. hic tamen 'piabunt' bene addidit, quia nisi per sanguinem diis accepta hostia non est: quod merito ex persona Sinonis inducitur, quia fatetur sacra per suam fugam fuisse violata. et vult etiam beneficii sibi debitores esse Troianos, quod interim Graeci ablegati sunt. [2.141] QUOD TE PER SUPEROS propter quod. et finita narratione subiungit epilogos; neque enim quae non putaret credituros argumenta subicere debuit. sane per huius modi preces ostendere vult vera se dicere. CONSCIA NUMINA VERI bene medium tenuit; †nam ea numina invocans, quae sunt conscia numina veritatis, quia et pontifices dicunt, singulis actibus proprios deos praeesse. hos Varro certos deos appellat. [2.142] PER SI QUA EST aut diasyrtice deridet, ut diximus, aut certe hoc ait: si aliqua est fides. quam cum sibi non adscribit, facit ut in eo esse credatur. RESTET supersit. USQUAM quia apud Graecos dicit fidem esse corruptam. [2.143] INTEMERATA incorrupta vel integra. alii tamen volunt 'intemerata' de libris sacris commutatis litteris esse praesumptum, †timaram enim fidem, id est sanctam appellabant, ut sit sensus, oro per fidem vehementer sanctam, si tamen est usquam penes homines. ORO ordo est 'quod te oro per superos'. LABORUM periculorum, malorum. MISERERE quidam pro 'misereare' accipiunt. [2.144] NON DIGNA FERENTIS indigno luctu affecti. [2.145] ET MISERESCIMUS aut per se plenum est, aut cohaeret sequentibus, quia non potest primis: dicimus enim aut 'illam rem miseror', aut 'illius rei misereor', non 'illis'. quidam 'miserescimus' pro miseremur, genus inchoativum volunt, ut 'horreo horresco', 'gelo gelasco': aliter 'lentesco' inchoativum, nullo praecedente verbo; neque enim est 'lento', ut sit 'lentesco'. VLTRO autem non est sponte: nam iam rogaverat: sed insuper. et venit ab eo quod est 'ultra'; plus enim quam rogaverat, praestiterunt. [2.147] VINCLA] pro 'vincula' per syncopen dictum. ARTA VINCLA aut epexegesis manicarum est, aut utrumque habuit. [2.148] QUISQUIS ES licet hostis sis. et sunt, ut habemus in Livio, imperatoris verba transfugam recipientis in fidem 'quisquis es noster eris'. item “vigilasne, deum gens” verba sunt, quibus pontifex maximus utitur in pulvinaribus: quia variam scientiam suo inserit carmini. AMISSOS OBLIVISCERE ut “obliviscor iniurias tuas, Clodia” . dicimus autem et 'amissorum obliviscere'. et 'obliviscere' quidam pro contemne vel neglige, ut “oblitus fatorum” . HINC IAM aut ex hoc tempore, aut ex hac oratione, qua tibi salutem in tuto polliceor, aut ex eo, quod te dicis Ulixis factione laborasse. [2.149] EDISSERE VERA hic distinguendum; vera enim audire desiderat. 'edissere' autem ordine cuncta narra, unde qui plane loquuntur dissertores fiunt et diserti vocantur. sane hoc ab illo Priamus exigit, quod ipse ei statim obtulit 'cuncta equidem tibi rex'. [2.150] QUO MOLEM quam ob causam, in quem usum. et ad hoc respondit Sinon 'ne recipi portis'. et est color, qui in coniecturali statu saepe requiritur. hunc tamen equum quidam longum centum viginti, latum triginta fuisse tradunt, cuius cauda genua oculi moventur. QUIS AUCTOR?? ad hoc respondit 'Calchas attollere iussit'. [2.151] QUIDVE PETUNT?? quid desiderant? utique ut placetur Minerva. QUAE RELLIGIO?? quae consecratio. MACHINA BELLI ecce subtiliter secutus [2.est] historiam machinamenti bellici mentionem facit. et servat dignitatem regiam; breviter enim reges interrogant, non ut minores, quos plus loqui necesse est. [2.152] DOLIS ET ARTE unam rem secundo dixit, quia ars ton meson est, sicut supra diximus. AD SIDERA ad locum siderum, vel quia semper sunt sidera, sed solis splendore vincuntur. [2.154] AETERNI IGNES aut ararum, quas fugit, ut exsecratio sit propter posteriora 'vos arae'; aut certe Solem et Lunam significat. exsecratio autem est adversorum deprecatio, iusiurandum vero optare prospera. NON VIOLABILE quod graeci aphtharton dicunt. [2.155] TESTOR modo iuro, alibi testificor, ut “testor in occasu vestro” . VESTRUM NUMEN quia secundum philosophos dicuntur sidera elementa esse, sed habere proprias potestates. ENSESQUE NEFANDI invidiose ad pluralem transit numerum, ut Terentius “non perpeti meretricum contumelias” . [2.156] VITTAEQUE DEUM aut quae habentur in honore deorum, aut quas habent ipsa simulacra. VITTAEQUE [2.et] multi hic distinguunt et sic subiungunt 'deum quas hostia gessi'. consuetudo apud antiquos fuit, ut qui in familiam vel gentem transiret prius se abdicaret ab ea, in qua fuerat, et sic ab alia reciperetur: quod hic ostendit; dicit enim Sinon, iure iam se Troianorum civem esse, quia apud Graecos hostia fuerit, adeo nec pro homine, nec pro cive habitus sit. GESSI paene gessi; non enim vere gesserat, sed quantum ad Graecos pertinet, qui eum immolaturi fuerant, dicit. HOSTIA vero victima, et dicta quod dii per illam hostiantur, id est aequi et propitii reddantur, unde hostimentum aequationem. [2.157] FAS MIHI subaudis 'sit'. et bene a diis petit veniam, ne videatur proditor: nam et haec quae dicturus est tacuit, antequam audiret 'noster eris'; si enim voluntate proderet, sequebatur quod ait Cicero “nemo umquam sapiens proditori credendum putavit” . aut 'fas mihi' ideo, quia non licet solvere sacramentum militare adversariis vel hostibus; ideo dixit 'liceat arcana dicere'. et cum ostenderit, se rem dicere quam non licet, ei facilius credetur. SACRATA RESOLVERE IVRA scilicet ut non incidat in sacramenti poenam: nam miles legibus sacramentorum rogabatur, ut exiens ad bellum iuraret, se nihil contra rem publicam facturum: quia militiae tria sunt genera. plerumque enim 'evocati' dicuntur, et non sunt milites, sed pro milite: unde Sallustius “neu quis miles neve pro milite” , item ipse “ab his omnes evocatos et centuriones” : plerumque 'tumultuarii', hoc est qui ad unum militant bellum: plerumque 'sacramento rogati', quia post electionem in rem publicam iurant, sicut dictum est. et hi sunt qui habent plenam militiam; nam viginti et quinque annis tenentur. haec tria genera tangit Vergilius: sacramenti hoc loco, tumultuarii illo “simul omne tumultu coniurat trepido Latium” , evocationis “mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem” . [2.158] FAS ODISSE VIROS ut supra diximus, omnia diasyrtice loquitur; nam et ad Graecos possunt, et ad Troianos referri. et 'odisse' hic praesentis temporis, quod non facit 'odere'. ATQUE OMNIA FERRE SUB AVRAS hinc videtur subtiliter non se implicare periurio; ipse enim lectos hostes produxit ex equo “et pinea furtim laxat claustra Sinon” . et hoc vult credi contra Graecos dicere, cum pro ipsis dicat. [2.159] SIQUA TEGUNT callide occultant. SIQUA TEGUNT propter ea quae latent in equo. NEC LEGIBUS VLLIS si Graecorum, propter 'noster eris', si Troianorum, quia Graecus. alii ita: nullis naturae legibus, quibus fas non est patriam prodere; et volunt hoc esse 'sacrata resolvere iura'. [2.160] TU MODO pro tantummodo. PROMISSIS pro 'in promissis'. [2.161] SERVES TROIA FIDEM magnificentius, quam si diceret 'Troiani'. SERVES TROIA FIDEM quia quod rex promittit videtur res publica polliceri. VERA FERAM pro dicam. MAGNA REPENDAM magna praemia resolvam pro mea impunitate. et videtur duo promittere Troianis, primo veriloquium, deinde salutem ex suorum proditione. alii volunt dubium esse, vobis feram, Graecis rependam. [2.162] OMNIS SPES DANAUM more suo a veris incipit: nam et favit Minerva Graecis, et constabat raptum esse Palladium. TYDIDES SED ENIM hysteroproteron est 'sed enim ex quo impius Tydides'; nam hysterologia unius sermonis est, ut “transtra per et remos” . [2.163] IMPIUS vero propter numina vulnerata. EX QUO autem vel die vel facto. [2.164] SCELERUMQUE INVENTOR VLIXES propter se et propter Palamedem occisum ipsius factione. [2.165] FATALE ton meson est: nam et quod custodit, et quod interimit pro loco intellegitur. AVELLERE ostendit invitum numen esse sublatum. [2.166] PALLADIUM Helenus apud Arisbam captus a Graecis est et indicavit coactus fata Troiana, in quibus etiam de Palladio. unde dicitur a Pyrrho regna meruisse: quamquam praestiterit Pyrrho, ut per terram rediret, dicens omnes Graecos, quod et contigit, naufragio esse perituros. alii dicunt Helenum non captum, sed dolore, quod post mortem Paridis Helena iudicio Priami non sibi, sed Deiphobo esset adiudicata, in Idam montem fugisse, atque exinde monente Calchante productum de Palladio pro odio prodidisse. tunc Diomedes et Ulixes, ut alii dicunt, cuniculis, ut alii, cloacis ascenderunt arcem, et occisis custodibus sustulere simulacrum. qui cum reverterentur ad naves, Ulixes, ut sui tantum operis videretur effectus, voluit sequens occidere Diomedem: cuius ille conatum cum ad umbram lunae notasset, religatum prae se usque ad castra Graecorum egit. ideo autem hoc negotium his potissimum datur, quia cultores fuerunt Minervae. hoc cum postea Diomedes haberet, ut quidam dicunt: quod et Vergilius ex parte tangit, et Varro plenissime dicit: credens sibi non esse aptum, propter sua pericula, quibus numquam cariturum responsis cognoverat, nisi Troianis Palladium reddidisset, transeunti per Calabriam Aeneae offerre conatus est. sed cum se ille velato capite sacrificans convertisset, Nautes quidam accepit simulacrum: unde Minervae sacra non Iulia gens habuit, sed Nautiorum. hinc est in quinto “ quam oculos terendo , vix expresserit” . [2.197] QUOS N. T. N. L. A. bene utrique honorem virtutis dat, a quibus victus est. LARISSAEUS ACHILLES a vicinitate: nam Phthius fuit. utraque tamen Thessaliae civitas est. Larissa autem a nympha Larissa est appellata, ex qua Neptunus creavit †Pelago et Phthion. Achillem autem Homerum secutus Phthiatem non dicit, quem perhibent peregrinantem apud Phthiam, quod nullius esset humanitate susceptus, tali silentio inhospitalem damnasse civitatem. [2.199] HIC tunc. MAIUS MISERIS MULTOQUE ut “sale saxa sonabant” et “casus Cassandra canebat” ; nam apud veteres a similibus incipere vitiosum non erat. et notandum, quia ut supra diximus agit, ne videatur vel Troia cessisse viribus, vel Aeneas voluntate fugisse. hac autem re ostendit, ex accidentibus dolos Graecorum esse firmatos, cum dicit etiam deos adversum Troiam fecisse. [2.201] LAOCOON ut Euphorion dicit, post adventum Graecorum sacerdos Neptuni lapidibus occisus est, quia non sacrificiis eorum vetavit adventum. postea abscedentibus Graecis cum vellent sacrificare Neptuno, Laocoon Thymbraei Apollinis sacerdos sorte ductus est, ut solet fieri cum deest sacerdos certus. hic piaculum commiserat ante simulacrum numinis cum Antiopa sua uxore coeundo, et ob hoc inmissis draconibus cum suis filiis interemptus est. historia quidem hoc habet: sed poeta interpretatur ad Troianorum excusationem, qui hoc ignorantes decepti sunt. alii dicunt quod post contemptum semel a Laomedonte Neptunum certus eius sacerdos apud Troiam non fuit: unde putatur Neptunus etiam inimicus fuisse Troianis, et quod illi meruerint, in sacerdote monstrare: quod ipse alibi ostendit dicens “cuperem cum vetere ab imo structa meis manibus periurae moenia Troiae” . quod autem ad arcem ierunt serpentes, id est ad templum Minervae, aut [2.quod] et ipsa inimica Troianis fuit, aut signum fuit periturae civitatis. sane Bacchylides de Laocoonte et uxore eius vel de serpentibus a Calydnis insulis venientibus atque in homines conversis dicit. SORTE DUCTUS sic Sallustius “sorte ductos fusti necat” . [2.202] SOLLEMNIS ARAS anniversario sacrificio religiosas. dicimus autem et sacrificium sollemne, et aras sollemnes, ut apricum et hominem et locum, ut “aprici meminisse senes” Persius, contra Horatius “cur apricum oderit campum” . quidam dicunt, quod continuo quinquennio sacrum eidem deo quotannis fuerit restauratum, sollemne dici, sive publicum fuerit, sive privatum. TAVRUM INGENTEM non praeter rationem est hoc loco 'ingentem': alibi “iam cornu petat” : in victimis enim ista requiruntur, ut certis numinibus certae aetatis mactentur animalia. MACTABAT scilicet ut Graecis mala naufragio provenirent. quid autem sit 'mactare' in quarto libro innuimus “mactant lectas de more bidentes” . sane sciendum rite Neptuno et Apollini tauros immolandos, nam Iovi non licere: ideo et in tertio libro prodigium dicit secutum. [2.203] ECCE AUTEM cum ex inproviso vult aliquid ostendere 'ecce' ponit, ut “ecce autem telis Panthus” . sicut Cicero “ecce autem repente ebrio Cleomene, esurientibus ceteris” . GEMINI duo et similes. 'gemini' autem sunt proprie fratres simul nati. A TENEDO ideo quod significarent naves inde venturas. TRANQUILLA PER ALTA absolute dixit. [2.204] HORRESCO REFERENS etiam referens, quod tum vidissem. INMENSIS ORBIBUS pro inmensorum orbium. ANGVES angues aquarum sunt, serpentes terrarum, dracones templorum, ut in hoc indicat loco 'tranquilla per alta angues'; paulo post in terra 'serpens amplexus'; item 'delubra ad summa dracones'. sed haec significatio plerumque confunditur. horum sane draconum nomina Sophocles in Laocoonte dicit. [2.205] PELAGO per pelagus. [2.206] IVBAE aut cristae, aut barbae. 'iubae' autem proprie equorum sunt. Plautus in Amphitruone “angues iubati” (Am. 1108). SANGUINEAE id est coloris sanguinei. [2.208] PONE post, semper in loco, numquam in tempore. LEGIT transit, ut “litoraque Epiri legimus” . SINVAT curvat, flectit in sinus. SINVAT] ut a fluctu 'fluctuat'. sic in georgicis “sinuatque alterna volumina crurum” . [2.209] FIT SONITUS ut ostenderet serpentum magnitudinem, quorum in lapsu fluctus movebantur, quia ait 'tranquilla per alta'. SALO dicimus et salum, unde est 'salo', et sal salis, ut “spumas salis aere secabat” et “sale tabentes artus in litore ponunt” . ARVA hic 'arva' pro litore posuit; nam arva sunt quae Graecis aroura sunt dicta. et bene celeritas demonstrata est. [2.210] SUFFECTI pro 'infecti', ut “conixa” pro enixa: vel certe inferiorem oculorum partem habentes infectam. et est figura 'suffecti oculos', id est †suffecti oculi e suffusos oculos habentes. [2.211] SIBILA id est sibilantia, nam participium est: cum enim nomen est, 'sibilus' dicimus, ut “nam neque me tantum venientis sibilus austri” . VIBRANTIBUS mobilibus, quia nullum animal tanta celeritate linguam movet, adeo ut triplicem linguam habere videatur, cum una sit. hos dracones Lysimachus †curifin et periboeam dicit; filios vero Laocoontis Ethronem et Melanthum Thessandrus dicit. [2.212] EXSANGUES timentes; nam ideo timentes pallescunt, quia ante exsangues fiunt. AGMINE CERTO itinere, impetu, ut “leni fluit agmine Thybris” , vel tractu corporis, ut “extremaeque agmine caudae” . [2.213] LAOCOONTA etsi a filiis eius incipiunt, 'Laocoonta petunt'. [2.215] IMPLICAT hoc ad mollitiem infantum corporis dixit. DEPASCITUR ut supra diximus et 'pasco' et 'pascor' unius significationis sunt, ut “atque artus depascitur arida febris” . [2.217] SPIRIS nodis: unde etiam bases columnarum spirulas dicunt; nam proprie spira est volubilitas funium. inde et posteriora serpentium spirae dicuntur, quae sic involvuntur in gyrum, ut funes. [2.218] SQUAMEA pro squamosa, ut frondea pro frondosa. et est figuratum 'squamea terga collo circumdati'. [2.220] SIMUL modo adverbium temporis est, significat enim 'eo tempore'. et est ordo 'simul manibus tendit divellere nodos, simul clamores horrendos ad sidera tollit perfusus sanie vittas atroque veneno'. et vide genus mortis totum ad supplicium procuratum. TENDIT contendit. [2.221] PERFUSUS VITTAS perfusas vittas habens. et est interpositus versus; nam potest tolli salvo sensu. SANIE autem pro sanguine, nam sanies corruptus sanguis. ATROQUE VENENO ut “pallida mors” vel “tristis senectus” . [2.223] QUALIS MUGITUS id est tollit. facta autem comparatio est propter sacerdotis personam. [2.224] INCERTAM dubie inlisam, quae non haberet mortis effectum. inde et 'excussit'. [2.225] LAPSU labi proprie serpentum est. DELUBRA delubrum dicitur quod uno tecto plura conplectitur numina, quia uno tecto diluitur, ut est Capitolium, in quo est Minerva, Iuppiter, Iuno. alii, ut Cincius, dicunt, delubrum esse locum ante templum, ubi aqua currit, a diluendo. est autem synecdoche, hoc est a parte totum. Varro autem rerum divinarum libro †XIX. delubrum esse dicit aut ubi plura numina sub uno tecto sunt, ut Capitolium, aut ubi praeter aedem area sit adsumpta deum causa, ut in circo Flaminio Iovi Statori, aut in quo loco dei dicatum sit simulacrum, ut in quo figunt candelam, candelabrum appellant, sic in quo deum ponunt, delubrum dicant. ergo hic cum dicit 'delubra ad summa dracones', ut esset manifestatum, subtexuit dei simulacrum; adiecit enim 'saevaeque petunt Tritonidis arcem', nec praetermisit quin dei nomen adderet dicens 'sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur', ne sine ratione delubri nomen intulisse videretur. Masurius Sabinus “delubrum, effigies, a delibratione corticis; nam antiqui felicium arborum ramos cortice detracto in effigies deorum formabant, unde Graeci xoanon dicunt” . alii delubrum dicunt templum ab eo quod nulli iunctum aedificio pluvia diluatur. [2.226] SAEVAE fortis, aut nobilis: aut ad tempus epitheton additum, aut saeva circa Troianos. [2.227] SUB PEDIBUSQUE DEAE scilicet maioris simulacri, quod a cunctis videtur; nam quod colitur et breve est et latet, sicut Palladium fuerat. non ergo contrarium est quod post raptum Palladium intulit 'deae'. sane hoc loco 'sub' particulam secundo repetendo utrique casui iunxit: accusativo, cum proprie significavit, ut sit 'prope pedes deae'; et 'sub orbe', ablativo, id est infra orbem, ut “saepe sub inmotis praesepibus” . CLIPEIQUE SUB ORBE ut maxima pars in spiram collecta ante pedes sit. colla vero cum capitibus erectis post clipeum, id est inter scutum et simulacrum deae latebant: ut est in templo urbis Romae. [2.228] NOVUS magnus, ut “Pollio et ipse facit nova carmina” ; aut repentinus, aut novi generis, id est qualis numquam antea. CUNCTIS quia ante interemptum Laocoonta dixit timuisse nisi eos, qui viderant angues: post eius interitum cunctos dixit, qui sacerdotem extinctum cognovissent. [2.229] INSINVAT pro insinuatur. Clodius scriba commentariorum: 'insinuem' intro eam penitus. SCELUS supplicium: ab eo quod praecedit id quod sequitur. EXPENDISSE autem tractum est a pecunia; nam apud maiores pecuniarias poenas constat fuisse. EXPENDISSE] cum adhuc rudi aere pecunia ponderaretur: quod ad capitis poenam de iure usurpatum est. an quia †utriusque rei debitor 'reus' dicitur? quis ante hunc 'expendisse' pro luisse? [2.230] SACRUM ROBUR non ut supra 'lignum'. et notandum, quot nominibus hunc equum appellet: lignum, machinam, monstrum, dolum, pinea claustra, donum, molem, equum, sacrum robur. [2.231] TERGO quare 'tergo', cum dixerit 'in latus' et 'in alvum'? ergo 'tergo' quasi per significationem equi accipiamus. quidam 'tergo' quasi 'a tergo suo' accipiunt, tum quia Laocoon manu reducta a tergo suo iecerit telum, ut est “ecce aliud summa telum librabat ab aure” . SCELERATAM pro 'ipse sceleratus', ut “telumque inbelle” et “inutile ferrum” . et est hypallage. [2.232] SEDES per hoc ostendit 'donum Minervae'. ORANDA placanda. [2.233] CONCLAMANT una scilicet voce. et bene de peritura civitate 'conclamant' dixit, quia semper res perditae 'conclamatae' dicuntur. [2.234] MUROS superpositos Scaeae portae; nam sequitur 'quater ipso in limine portae'. MOENIA PANDIMUS URBIS non est iteratio: nam dicit, patefacta porta vel diruta interiora civitatis esse nudata. [2.ergo] MOENIA cetera urbis tecta vel aedes accipiendum. ACCINGUNT pro accinguntur. Terentius Phormione “accingere” . ACCINGUNT OPERI praeparant se ad opus. [2.237] INTENDUNT ligant, ut “intenditque locum sertis” . SCANDIT transcendit propria magnitudine. vel propter aggerem, quem ruina fecerat muri. FATALIS mortifera. MUROS ruinas murorum dirutorum. [2.238] FETA nunc plena, ut in bucolicis “temptabunt pabula fetas” , alias enixa iam, ut “fecerat et viridi fetam” . PUERI CIRCUM INNUPTAEQUE PUELLAE more Romano, patrimi et matrimi. [2.239] SACRA CANUNT hymnos dicunt. GAVDENT quidam hic 'gaudent' pro optant intellegunt, ut “veniat quo te quoque gaudet” . [2.240] MINANS vel eminens, ut “minaeque murorum ingentes” ; vel minitans. [2.241] O PATRIA versus Ennianus. sane exclamatio eo pertinet, quod tanta fuerat vis consecrationis in porta Troiana, ut etiam post profanationem ab ingressu hostes vetaret. nam novimus integro sepulcro Laomedontis, quod super portam Scaeam fuerat, tuta fuisse fata Troiana. DIVUM DOMUS vel quod eius muros Apollo et Neptunus fabricaverunt, ubi etiam Minerva per Palladium culta est: vel propter Ganymedem, Dardanum, Tithonum. INCLITA BELLO quia superavit Mysiam totam. [2.242] QUATER saepius. IN LIMINE PORTAE hic portam pro ipso aditu posuit; nam quod ait 'limine' manifestum est portae. nam pars superior diruta est, necessario remanente limine, quod in ima parte, id est in solo positum erat. [2.243] ATQUE UTERO SONITUM QUATER ARMA DEDERE ostendere vult, non in totum a diis desertos esse Troianos: quippe quos sono equi dicit esse commonitos: ne Dido ab his animum averteret, quos videbat a suis numinibus derelictos; sed hoc dicit: monuerunt nos dii, sed nos non intelleximus. et bene addidit 'sonitum arma dedere', ne ei obiceretur, non potuisse fieri, ut plena armis machina sonum non redderet. [2.244] INSTAMUS TAMEN subaudiendum, quamquam sonitum dederunt, tamen instamus. INMEMORES inprovidi: aut non memores oraculorum. quidam 'inmemores' dementes accipiunt, quoniam memoria in mente consistit. sane si peritiam Vergilii diligenter intendas, secundum disciplinam carminis Romani, quo ex urbibus hostium deos ante evocare solebant, hoc dixit; erant enim inter cetera carminis verba haec “eique populo civitatique metum, formidinem, oblivionem iniciatis” ; unde bene intulit 'inmemores caecique furore', tamquam quos dei perdiderant. [2.245] MONSTRUM INFELIX Troianis scilicet: quod post rem probatam dixit. SISTIMUS constituimus, conlocamus. [2.246] TUNC ETIAM sicut antehac saepius: nam Helena veniente praedixerat. FATIS APERIT CASSANDRA FUTURIS ne putarentur stulti, qui vati non credidissent, cito subiecit 'dei iussu non umquam credita Teucris'. sane quidam hic 'fatis' pro calamitatibus accipiunt. [2.247] DEI IVSSU praecepto Apollinis, qui spe promissi coitus concessa divinatione frustratus sustulit fidem vera dicenti. DEI IVSSU] praecepto Apollinis: qui cum amasset Cassandram, petit ab ea eius concubitus copiam. illa hac conditione promisit, si sibi ab eo futurorum scientia praestaretur: quam cum Apollo tribuisset, ab illa promissus coitus denegatus est. sed Apollo, dissimulata paulisper ira, petit ab ea, ut sibi osculum saltem praestaret: quod cum illa fecisset, Apollo os eius inspuit, et quia eripere deo semel tributum munus non conveniebat, effecit, ut illa quidem vera vaticinaretur, sed fides non haberetur. NON UMQUAM non aliquando, id est numquam: nam si 'non numquam' esset, duae negativae facerent unam confirmativam: licet Terentius Graeco more dixerit “agrum in his regionibus meliorem neque pretii maioris nemo habet” . CREDITA dubium a quo verbo veniat, et an femininum sit singulare participium, an neutrum plurale. [2.249] FESTA FRONDE quae festos indicat dies, vel quae festis diebus adhibetur, ut laurus, oliva et similia. VELAMUS coronamus, ut “victori velatum auro vittisque iuvencum” . [2.250] VERTITUR CAELUM atqui epitheton hoc caeli perpetuum est: sed 'vertitur' est 'in aliam faciem commutatur', quod more suo explanat sequentibus. RVIT OCEANO nascitur de Oceano, ut “ruit atram ad caelum picea crassus caligine nubem” . ideo autem 'ruit', quia altius est mare quam terra, ut diximus supra. aut certe 'ruit' cum impetu et festinatione venit, ut “qua data porta ruunt” . sane sphaerae ratio hoc habet, ut omnia diversis vicibus sicut oriri, ita et ruere videantur. [2.251] UMBRA MAGNA id est terrae: et definitio est noctis. [2.252] MYRMIDONUMQUE DOLOS a generalibus ad specialia venire vitiosum est, nisi forte redeatur ad causam, ut hoc loco. FUSI dispersi †per sua quisque. an ad habitum rettulit dormientium securorumque? PER MOENIA per domos, ut supra “et moenia pandimus urbis” : 'moenia' enim et publica et privata dicuntur. [2.253] CONTICVERE dormierunt: ex consequentibus priora intelleguntur. FESSOS ARTUS aut generaliter, quia omnis dormiens quasi fessus: aut 'fessos' trahendo equum diruendoque muros. [2.254] PHALANX lingua Macedonum legio. et est a parte totum, hoc est synecdoche; significat enim totum exercitum. IBAT veniebat, ut “nunc primum a navibus itis” . [2.255] AMICA sibi grata. et sciendum, septima luna captam esse Troiam: cuius simulacrum apud Argos est constitutum, quod relata victoria constitutum est ad imaginem eius, quae tunc erat dividuo orbis modo. hinc est quod dicit “oblati per lunam” et alibi “per caecam noctem” . TACITAE LUNAE aut more poetico noctem significat, aut physicam rationem dixit. nam circuli septem sunt, Saturni, Iovis, Martis, Solis, Veneris, Mercurii, Lunae. et primus, hoc est Saturni, vehementer sonat, reliqui secundum ordinem minus, sicut audimus in cithara. ergo tacita luna est, cuius circulus, terrae vicinus inmobili, minus sonat aliorum comparatione. TACITAE LUNAE] cuius tempore tacetur, quoniam nocte silentium est, ut “cum tacet omnis ager” . aut certe 'tacitae' serenae, ut “sidera cuncta notat tacito labentia caelo” . vel ipsi taciti, ut “tacitumque obsedit limen Amatae” . [2.256] LITORA NOTA scilicet quae paulo ante reliquerant. FLAMMAS CUM REGIA PUPPIS more militiae, ut “dat clarum e puppi signum” . et hinc intellegendum est, Helenam Agamemnoni vel Graecis signum dedisse veniendi sublata face, Agamemnonem contra signum Sinoni dedisse aperiendi equi: ut in sexto “flammam media ipsa tenebat, et summa Danaos ex arce vocabat” . est autem tropus: per 'puppem' navem, per 'navem' eos qui in navi sunt significat. [2.257] FATIS INIQUIS voluntate numinum, non illi propitia, sed in nos iniqua: ut Lucanus “non ille favore numinis ingenti superum protectus ab ira” (2.85). [2.260] REDDIT quasi debitos vel creditos, ut “redditus his primum terris” . sic Horatius “navis quae tibi creditum debes Vergilium, finibus Atticis reddas incolumem precor” . CAVO ROBORE equi: epexegesis. [2.261] THESSANDRUS Polynicis et Argiae filius. STHENELUS Capanei et Euadnes. VLIXES Laertae et Anticliae. [2.262] ACAMAS Demophontis filius, †perecthei nepos. THOAS Andremonis filius. [2.263] NEOPTOLEMUS quia ad bellum ductus est puer, Pyrrhus vero a capillorum qualitate vocitatus est; Achillis et Deidamiae filius, Pelei et Thetidis nepos ex patre, ex matre vero Lycomedis, regis Scyriae insulae. PRIMUSQUE MACHAON hic Machaon filius Aesculapii fuit, cuius frater Podalirius. 'primus' autem aut princeps, id est inter primos, aut in sua arte primus, aut numeri sui; nam per ternos dixit. [2.264] MENELAUS Atrei filius, frater Agamemnonis, propter quem bella gerebantur. EPEOS Panopei filius. [2.265] URBEM id est cives. SOMNOQUE VINOQUE SEPULTAM ostendere vult nihil magnum a Graecis factum quod obtinuerint civitatem. 'somno' autem, quia nox erat; 'vino', quia festus dies. [2.266] CAEDUNTUR VIGILES non actus nomen est, sed officii: 'vigiles' autem Capitolii significat; nam paulo post “vix primi proelia temptant portarum vigiles” . CAEDUNTUR VIGILES] modo [2.enim] 'vigiles' intellegendum, non qui vigilarent, sed qui solebant exercere vigilias; aut certe vigiles, quos fefellit Sinon equum servantes. et bene ostendit timiditatem Graecorum, qui paucitate timentes eos primos occiderunt, qui ceteros poterant excitare. aut vigiles portarum. PATENTIBUS pro patefactis. [2.267] CONSCIA coniurata. bene autem in insidiis conscientiam nominavit. [2.268] TEMPUS ERAT QUO PRIMA QUIES hoc loco noctis describit initium: alibi totam noctem, ut “nox erat et placidum carpebant fessa soporem corpora” . descriptiones sane pro rerum qualitate vel tenduntur vel corripiuntur: illo enim loco protentio ad invidiam pertinet Didonis vigiliarum. sunt autem solidae noctis partes secundum Varronem hae, vespera conticinium intempesta nox gallicinium lucifer: diei, mane ortus meridies occasus. de crepusculo vero, quod est dubia lux: nam 'creperum' dubium significat: quaeritur. et licet utrique tempori possit iungi, usus tamen ut matutino iungamus obtinuit, licet Statius dixerit “longa repercusso nituere crepuscula Phoebo” . 'manum' vero, unde est 'mane', bonum dixere veteres. AEGRIS quantum ad divina tardis. [2.269] DONO DIVUM quidam donum ex voluntate dicunt venire, munus ex officio. donaria vero loca in templis, in quibus dona ponuntur. SERPIT latenter membris infunditur. [2.270] IN SOMNIS aut per somnos: aut si 'in somniis' legeris, erit synizesis. ECCE hac particula utimur quotiens repentinum aliquid volumus indicare, ut “ecce manus iuvenem interea post terga revinctum” . ergo 'ecce' subito est. [2.271] VISUS ADESSE bene 'visus', quia somnia videntur tantum, non sunt naturaliter vera. quod autem paulo post dicit “effert penetralibus ignem” confirmantis est: nam illud verum fuisse contendit. [2.272] RAPTATUS frequentativo utitur, ut supra. RAPTATUS] id est tractus. BIGIS secundum artem modo dixit, quae exigit, ut quae de pluribus constant plurali tantum numero dicamus, ut bigas, quadrigas, mappas. sed haec plerumque corrumpit auctoritas, ut Horatius “ne sordida mappa” . item Statius “rorifera gelidum tenuaverat aera biga” . [2.273] TRAIECTUS LORA traiecta lora habens, ut “nuda genu” . [2.274] EI MIHI Ennii versus. et totum iungendum, ne doloris distinctione frigescat, sicut plurimis doctissimis visum est. [2.275] EXUVIAS INDUTUS ACHILLIS hoc est arma quae occiso Patroclo ademit, quae Vulcanus Peleo fecerat. celavit autem mortem Patrocli ad laudis augmentum. 'indutus' autem accusativo iungitur, ut hoc loco, et, ut magis in usu est, septimo, quo nunc utimur: ut in decimo “praedonis corpore raptis indutum spoliis” . 'exuvias' autem dicimus numero tantum plurali. [2.276] PHRYGIOS IGNES flammas Troianas, quibus Protesilai navis incensa est. constat enim naves Graecorum flammis oppugnatas ab Hectore. PUPPIBUS pro in puppes. [2.277] SQUALENTEM modo sordidam, alibi lucentem: “per tunicam squalentem aureo” , a squamis. BARBAM singulari numero hominum, plurali quadrupedum dicitur: unde dubitatur de quibus dixerit “stiriaque inpexis induruit horrida barbis” . ET CONCRETOS SANGUINE CRINES non sine ratione etiam hoc de crinibus dolet Aeneas, quia illis maxime Hector commendabatur, adeo ut etiam tonsura ab eo nomen acceperit, sicut Graeci poetae docent. [2.278] VULNERAQUE ILLA GERENS QUAE CIRCUM PLURIMA MUROS A. P. 'gerens' velut insignia praeferens et ostentans, quae a diversis pugnans pro patria susceperat. PLURIMA MUROS quia ut Homerus dicit, in Hectorem extinctum omnes tela iecerunt more maiorum. unde est “et bis sex thoraca petitum perfossumque locis” , propter duodecim populos Tusciae; duodecim enim lucumones, qui reges sunt lingua Tuscorum, habebant. unde est “gens illi triplex, populi sub gente quaterni” . [2.279] VLTRO quia ratio exigebat, ut loqueretur ille qui venerat. [2.280] COMPELLARE adloqui. [2.281] O LUX quasi dies noster, per quem certi eramus de luce, hoc est de vita, tamquam occiso Hectore omnes se extinctos credant. SPES O FIDISSIMA bene per contrarium: spes enim semper incerta est, in Hectore fidissima dicitur. [2.283] EXPECTATE antiptosis est, pro 'expectatus'. UT TE ordo est 'ut fessi aspicimus', id est quam fessi. [2.285] INDIGNA aut te indigna, aut crudelis. SERENOS hilares. antiqui e contrario tristes 'nubilos' dicebant. [2.286] FOEDAVIT cruentavit, ut “sanguine foedantem” . et bene permansit in translatione, quia supra dixerat 'o lux': ideo et 'serenos', ideo et 'foedavit': nam Sallustius de nubibus “foedavere lumen” . [2.287] ILLE NIHIL scilicet ad interrogata: pleraque enim verba ex negotiis accipiunt significationem. VANA falsa. [2.288] GEMITUS nec enim parvus dolor est viro forti fortem virum fugam suadere. et nota, omnes suasoriae partes hoc loco contineri. [2.289] FUGE NATE DEA propositio est. ERIPE FLAMMIS utile. HIS autem deiktikos. [2.290] A CULMINE vel a dignitate sua, vel vere a culmine, id est a tectis suis: et ideo culmina dicta sunt tecta, quia veteres de culmo aedificia contegebant. [2.291] SAT PATRIAE PRIAMOQUE DATUM honestum: nam contra fata venire constat neminem posse. SAT PATRIAE PRIAMOQUE DATUM vel regnasse: vel sat pro patria et Priamo militasti. [2.292] ETIAM multi distinguunt, ut sit 'adhuc', ut “etiam currus” , “etiam arma tenentem” : intellegunt enim, eum ostendere voluisse, Troiam voluntate divina certo tempore esse defensam, et nunc, si salutem tenere per fata potuisset, ipsius quoque dextera potuisse defendi: sed melius est 'etiam hac', ut et particeps gloriae sit Aeneas, et Hector vitet superbiam. quidam 'etiam' pro 'denique' vel 'postremo' accipiunt. [2.293] TIBI merito 'tibi', quod religiosus et pius est. COMMENDAT TRIOA PENATES necessarium; nam sacrilegium est non liberare commendatos penates. et non 'ego', sed 'Troia', ut videatur patriae praestare quod fugiat. [2.294] FATORUM COMITES possibile. quia occurrebat 'hostis habet muros', dat ei comites deos. et scite ait 'fatorum', ne Aeneas diceret, quo mihi eos comites? HIS MOENIA QUAERE hoc est “dum conderet urbem inferretque deos” . et multi 'quaere' distinguunt, et sic subiungunt 'magna pererrato statues quae denique ponto'; non enim magna moenia inventurum promittit, sed magna facturum. nam et di penates in tertio ita monent “tu moenia magnis magna para” . [2.295] PERERRATO una pars orationis. hoc autem verbo ostendit erroris longinquitatem. [2.296] VESTAM deam ignis, quae, ut supra diximus, terra est: quod in medio mundo librata vi sua stet et ignem intra se habeat. alii de igne divino hoc volunt dictum, quod vi sua stet, inde Vestam. sed in primo libro dictum, quos deos penates ab Aenea advectos diversorum opinio prodiderit; quod etiam singulis locis, ubi de penatibus varias opiniones poeta secutus dixerit, notatum invenitur. hic ergo quaeritur, utrum Vesta etiam de numero penatium sit, an comes eorum accipiatur, quod cum consules et praetores sive dictator abeunt magistratu, Lavini sacra penatibus simul et Vestae faciunt: unde Vergilius, cum praemisisset 'sacra suosque tibi c. T. p.', adiecit 'et manibus vittas Vestamque potentem'. sed 'potentem' potest ad illud accipi theous dunatous, sicut vocari penates dictum est. non nulli tamen penates esse dixerunt, per quos penitus spiramus et corpus habemus et animi rationes possidemus. eos autem esse Iovem, aetherem medium; Iunonem, imum aera cum terra; summum aetheris cacumen, Minervam: quos Tarquinius, Demarati Corinthii filius, Samothraciis religionibus mystice imbutus, uno templo et sub eodem tecto coniunxit. his addidit et Mercurium, sermonum deum. hos Vergilius theous megalous, ut “Iunonis magnae primum” ; theous dunatous, ut “dominamque potentem” ; theous khrestous, ut “et bona Iuno” : quae propter admonitionem locis suis notata sunt. [2.297] AETERNUMQUE ADYTIS E. P. I. quod in templo Vestae ignis aeternus est. ecce ipse exposuit quid est Vesta. [2.298] DIVERSO INTEREA haec est prooeconomia. ait enim, Aeneam non fuisse proditorem, sed propter longinquitatem domus et tarde bella cognovisse, et facilius evitasse discrimen. [2.299] MAGIS ATQUE MAGIS iteratione sermonis facit augmentum, ac si diceret 'magis ac plus': sed propter metrum non potuit. sic est et in diminutione †ut est. [2.300] ANCHISAE DOMUS satis religiose locis omnibus quamdiu vivit Anchises, ei universa concedit, ut alio loco “et pater Anchises dare fatis vela iubebat” . ARBORIBUSQUE OBTECTA laus domus. RECESSIT a frequentia se removit, id est separata fuit. et est speciosa translatio, quotiens rei mobilis ad inmobilem, vel e contra transfertur officium. [2.301] INGRVIT invadit, ut “ingruit Aeneas Italis et proelia miscet” . [2.302] EXCUTIOR SOMNO ut appareat terroris esse, non satietatis: nam clamoribus et sonitu interruptus est, ut non ipse somnum excuteret, sed somnus illum. [2.303] ARRECTIS AVRIBUS translatio ab animalibus, quae ad omnem sonum erigunt aures. [2.304] CUM FLAMMA FURENTIBUS AVSTRIS ubique bene vis aquae et ignis bello comparatur, quia utriusque rei prope unus est effectus. [2.305] RAPIDUS quare 'rapidus'? quia montano . FLUMINE fluxu, ut “largoque umectat flumine vultum” . TORRENS fluvius qui aestate siccatur, unde et nomen accepit. cui Graeci per contrarium dedere vocabulum; nam kheimarrhoon dixerunt a tempore quo crescit: sicut aequinoctium et isemeria. [2.306] BOUM LABORES ut alibi “nec tamen haec cum sint hominumque boumque labores” . [2.307] TRAHIT SILVAS hoc speciale fluvii est, supra dicta vero etiam ignis. INSCIUS non ignarus; nam videt: sed qui non valde sit causarum peritus, id est simplex, apeiros. [2.308] SAXI DE VERTICE pro 'montis'. contra in sexto montem pro saxo posuit, ut “prensantemque uncis manibus capita aspera montis” . [2.309] MANIFESTA FIDES non somnii, ut quidam volunt, sed fraudis Graecorum: nam et hoc sequitur 'Danaumque patescunt insidiae'. quamvis alii hoc ad Laocoontis interitum, alii ad responsa Cassandrae applicent. [2.310] IAM DEIPHOBI quia ipse post mortem Paridis Helenam duxit uxorem: unde ei Graecos graviter constat esse iratos, de quo in sexto plenius narratur. [2.311] PROXIMUS ARDET UCALEGON proximus Deiphobo. rem domus ad personam transtulit. et est to aition: hoc est causativum; ideo enim ardet, quia proximus est: ut “Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae” . PROXIMUS ARDET UCALEGON] bene [2.ergo] primam Deiphobi domum dicit invasam, apud quem Helena fuerat, secundum Ucalegonem posuit, quem iuxta Homerum in consiliis et amicitia constat Priami fuisse. [2.312] SIGEA duo sunt Troiae promunturia, Rhoeteum et Sigeum, quod dictum est propter Herculis taciturnitatem, qui prohibitus hospitio a Laomedonte simulavit abscessum, et inde contra Troiam per silentium venit, quod dicitur sige. FRETA LATA RELUCENT incendii magnitudinem voluit significare, non hoc describere. [2.ut nobis ostenderet quam lata sint.] 'lata' autem ideo, quia se angustiae Pontici oris illic dilatant, ut Sallustius dixit. [2.313] CLAMORQUE VIRUM sive qui caedebantur, sive qui caedebant. CLANGOR Graecum est: nam klagge dicitur. illud sane sciendum est, quia morem tetigit expugnationis; plerumque enim ad tubam evertuntur civitates, sicut Albam Tullus Hostilius iussit everti. [2.314] AMENS qui nec somniis credidi, nec rebus aspectis. [2.quamvis quidam sic exponant]. CAPIO non manibus [2.interim], sed animo; nam in tecto erat; ergo 'capio' placet mihi sumere. NEC SAT RATIONIS IN ARMIS aut quoniam 'amens', ideo nec sat rationis: aut ostendere vult, primam ei cogitationem fuisse de patria, sed subveniendi ei armis nullam fuisse rationem, ardente iam patria; quomodo enim incensam civitatem defenderet. [2.315] BELLO ad bellum. CONCURRERE IN ARCEM quod inde facile possit pugnari hostibus. [2.316] FUROR IRAQUE MENTEM PRAECIPITANT potest quidem specialiter accipi, id est mentem meam furor et ira praecipitarunt; sed melius est generaliter: non mirum est, me arma cepisse sine ratione; furor enim et ira mentem praecipitant. [2.317] SUCCVRRIT ratio viri fortis; quid enim aliud a bono cive et forti amissae patriae posset inpendi. et 'succurrit' in animum venit. [2.318] ELAPSUS verbum aptum his qui vix evaserunt. PANTHUS OTHRYADES everso Ilio ab Hercule et occiso Laomedonte, Priamus iudicans vitio potius loci, quam ira deorum calamitatem accidisse patriae, misit Delphos filium Antenoris sciscitaturum, an eversum Ilium fas esset iisdem erigi fundamentis. erat illo tempore Apollinis Delphici sacerdos Panthus Othryadis filius miranda pulchritudine. hunc filius Antenoris, ut dicitur amore captus, rapuit et Ilium perduxit: cuius iniuriam Priamus volens honore pensare, sacerdotem eum Apollinis fecit, ut quo honore insignis apud suos fuerat, eo apud alios non esset inferior. [2.319] ARCIS PHOEBIQUE SACERDOS aut subrogatum intellegimus: aut, quod melius est, morem Romanum tetigit; in Capitolio enim omnium deorum simulacra colebantur, ut sit eius Apollinis sacerdos, qui in arce colebatur. aut quia et Thymbraeus Apollo colebatur apud Troiam, ideo addidit alterius; et est 'arcis', quasi arcani, quia ipsum esse dicunt urbium conditorem. aut 'arcis' Minervae accipiamus. [2.320] SACRA MANU hoc est propter quod supra ait 'sacra suosque tibi commendat Troia penates'. VICTOSQUE DEOS qui egebant sacerdotis auxilio. simul et Aeneae excusatur abscessus. [2.321] IPSE TRAHIT id est qui numina liberabat, inter pietatem religionemque districtus. IPSE TRAHIT septima syllepsis est; 'trahit' enim licet nepotis tantum sit, tamen et superiora concludit. CURSU legitur et 'cursum'. AD LIMINA scilicet Aeneae: per quod et religio eius laudatur et virtus. [2.322] QUO RES SUMMA LOCO PANTHV id est universus status quo loco positus? et bene civis utilis de re publica primum sollicitus est. sed hoc totum admirantis est, non interrogantis. et 'Panthu' vocativus est Graecus. 'res summa' res publica QUAM PRENDIMUS ARCEM?? cum tu eam relinquas; non enim plures erant arces: unde admirantis est. 'prendimus' autem occupamus. et notanda simul orationis brevitas, quae in periculis congruit. [2.323] GEMITU ut ostendat, luctuosam rem se esse dicturum. [2.324] SUMMA DIES ultima, ut “supreme Iuppiter” . 'dies' autem si feminino genere ponatur, tempus significat, ut “quam nec longa dies” : si masculino, ipsum diem. et de masculino genere tria observanda sunt: in qualitate, numero, adverbio; in qualitate 'serenus dies' dicitur, non 'serena'; numero “bis quinos silet ille dies” , non 'bis quinas'; adverbio 'hodie', non 'hac die'. ceterum 'diecula' nihil praeiudicat, quia multa deminutiva recedunt a nominibus primae positionis, ut 'scutum' 'scutula', 'canis' 'canicula', 'rana' 'ranunculus'. INELUCTABILE quod nemo eluctari possit ut effugiat, cum decem annis luctati simus. [2.325] DARDANIAE Troiae: aut a Dardano Iovis et Electrae filio, quem quidam ab Arcadia profectum venisse ad Phrygiam volunt, alii de Samothracia ad memorata loca venisse dicunt: qui ex nomine suo Dardanos populares appellavit: qui ex Samothracia Troiam penates dicitur detulisse, quos post secum Aeneas ad Italiam vexit; namque Samothraces horum penatium antistites Saos vocabant, qui postea a Romanis Salii appellati sunt; hi enim sacra penatium curabant: quos tamen penates alii Apollinem et Neptunum volunt, alii hastatos esse et in regia positos tradunt. Tusci penates Cererem et Palem et Fortunam dicunt: aut certe secundum Sallustium “ a rege Dardanorum Mida, qui Phrygiam tenuit” . [2.326] FERUS IVPPITER summae necessitatis est, cum etiam sacerdos in convicia ruit deorum: quod servat Vergilius ne umquam tradat Aeneae. 'ferus' autem invidiose dictum est, et ad tempus epitheton: nam Iuppiter aequus est omnibus, ut “rex Iuppiter omnibus idem” . hinc et paulo post “ipse deos in Dardana suscitat arma” , hoc est qui aequalis esse consuevit. [2.327] ARGOS TRANSTULIT quasi dicat, qui defendas quod Iuppiter transtulit? [2.328] ARDVUS hic altus, ut “illi ardua cervix” . et ideo “demissum lapsi per funem” . MEDIIS IN MOENIBUS ubi arx fuerat. ADSTANS pro stans: et est prothesis. [2.329] FUNDIT EQUUS Homerus “hippothen ekkhumenoi:” et ad velocitatem et ad multitudinem. et sonore, quasi adhuc descendant. VICTOR propositi effector, ut “rapidusque rotis insistere victor” . MISCET scilicet caedibus. [2.330] INSULTANS non dicit [2.illis] Graecos insultare, sed Sinonem, qui illis muros patefecerat dolis. et 'insultare' est in alienum dolorem, 'exsultare' vere gaudere. BIPATENTIBUS quia geminae sunt portae. et quidam 'bipatentibus' praesumptum accipiunt, quia 'bi' particula non praeponitur, neque verbis neque participiis; nemo enim dicit 'bipateo' et 'bipatens'; sed praeponitur appellationibus, ut 'bipennis'. [2.331] MILIA subaudis 'tot', et est anakolouthon: nam dixit 'quot', cum non praemiserit 'tot'. et ita vel augendi gratia, vel perturbatus dicit, tantos esse Graecos, quanti olim venerint, quasi nemo perierit decennali bello. UMQUAM pro quondam. [2.332] ANGUSTA VIARUM angustas vias, id est vicos: et est ut “strata viarum” . [2.333] STAT aut horret, ut “stant lumina flamma:” aut 'stat' a stantibus in medio armatis tenetur. FERRI ACIES bene addidit 'ferri', quia homonymum est 'acies' et multa significat, ut 'exercitus', 'ferri', 'oculorum'. [2.334] STRICTA nuda: unde et destringere dicimus. VIX modo 'aegre'. PRIMI vel in primo introitu collocati, vel periculo primi. [2.335] CAECO MARTE aut nocturno proelio; aut epitheton Martis est, cuius exitus semper incertus est. CAECO MARTE] aut confusa pugna; aut quia caecantur animae pugnantum. [2.336] NUMINE DIVUM subaudis 'tali', hoc est mala iniciente desideria. nam paulo post ait “vadimus inmixti Danais haud numine nostro” . cum ergo hoc esset, tamen omisso consilio 'in flammas et in arma feror'. [2.337] ERINYS inpatientia animi hoc loco, quae in furorem impellit. [2.338] FREMITUS perturbatio. ET SUBLATUS et unde sublatus. [2.339] ADDUNT SE SOCIOS non dixit 'quaero socios', sed 'addunt se', ut ipse ab illis videatur esse quaesitus. [2.340] OBLATI PER LUNAM agniti per lunae splendorem. [2.341] ADGLOMERANT adglomerantur, ut “nox umida caelo praecipitat” . COROEBUS MYGDONIDES hic filius Mygdonis et Anaximenes. ergo Mygdonides patronymicum est: nam si gentis esset, 'Mygdonius' diceret; nullum enim gentis nomen in 'des' exit. hunc autem Coroebum stultum inducit Euphorion, quem et Vergilius sequitur, dans ei “dolus an virtus, quis in hoste requirat?” cum sit turpis dolo quaesita victoria. [2.342] ILLIS AD TROIAM deest 'qui'. [2.343] INSANO AMORE aut perpetuum epitheton amoris est, ut “nunc insanus amor” ; aut 'insano' magno, ut “insano iuvat indulgere dolori” ; aut 'insano', quia belli tempore amabat Coroebus. [2.344] ET GENER 'gener' dicitur et qui est, et qui esse vult, ut hic indicat locus; sicut etiam maritus, unde est “quos ego sim totiens iam dedignata maritos” . GENER] secundem spem illius; neque enim iam erat gener; nam ideo subiunxit 'sponsae'. [2.345] INFELIX quem mox manebat interitus; vel infelix causae suae; vel qui sponsam non audierit. PRAECEPTA propter illud: “tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris” . FURENTIS vaticinantis. [2.348] INCIPIO SUPER HIS his incipio, id est verbis. 'super' autem insuper, quis iam audebant: unde paulo post ait 'furor additus'. IVVENES FORTISSIMA FRUSTRA PECTORA ordo talis est: iuvenes, fortissima pectora, frustra succurritis urbi incensae, quia excesserunt omnes dii: unde si vobis cupido certa est, me sequi audentem extrema, moriamur et in media arma ruamus. [2.alii 'sequi' pro 'sequendi' accipiunt.] obscuritatem autem facit hoc loco et synchysis, id est hyperbati longa confusio, et falsa lectio: nam multi 'audendi' legunt, multi 'audenti'. sed neutrum procedit. ergo 'audentem' legendum est. [2.351] EXCESSERE quia ante expugnationem evocabantur ab hostibus numina propter vitanda sacrilegia. inde est, quod Romani celatum esse voluerunt, in cuius dei tutela urbs Roma sit. et iure pontificum cautum est, ne suis nominibus dii Romani appellarentur, ne exaugurari possint. et in Capitolio fuit clipeus consecratus, cui inscriptum erat 'genio urbis Romae, sive mas sive femina'. et pontifices ita precabantur 'Iuppiter optime maxime, sive quo alio nomine te appellari volueris': nam ipse ait “sequimur te, sancte deorum, quisquis es” . [2.352] QUIBUS subaudimus 'auxiliantibus', vel per quos stetit. [2.353] MORIAMUR ET IN MEDIA ARMA RVAMUS hysteroproteron quidem est; nam ante est in arma ruere, et sic mori. bene tamen 'moriamur' opportuniore loco posuit; ante enim dixerat 'quae sit rebus fortuna videtis'. [2.354] UNA SALUS VICTIS NULLAM SPERARE SALUTEM plerumque enim desperatione robur augetur, ut Statius “est ubi dat vires nimius timor” . item scimus mortem captivitatis esse remedium. hoc ergo suadet, ut aut desperatione vincant, aut vitetur morte captivitas. SALUS nunc remedium. [2.355] LUPI CEV hoc ad ferocitatem pertinet, 'nebula' ad noctem, 'catuli' ad liberos coniugesque. LUPI CEV] ordo [2.tamen] est 'ceu lupi'. et hoc est dictum ab exemplo. sane apud veteres 'lupus' promiscuum erat, ut Ennius “lupus femina feta repente” . et bene belli negotium lupo comparavit, qui est in tutela Martis, dei bellici. [2.356] RAPTORES ab actu. ATRA IN NEBVLA ab occasione; vel certe nocti comparavit. INPROBA VENTRIS a necessitate et causa duplici: una 'quos inproba ventris exegit caecos rabies', altera 'catulique relicti faucibus expectant'. [2.357] EXEGIT exclusit, de latebris scilicet, ut Terentius “spectandae an exigendae sint vobis prius” . CATULIQUE sane catuli non solum canum sed et serpentum, ut “aut catulos tectis, aut ova relinquens” . Plautus etiam suum “et ego te conculcabo, ut sus catulos suos” . RELICTI deserti et destituti, ut “cui pauca relicti iugere ruris” . [2.358] FAUCIBUS EXPECTANT SICCIS id est nimia cupiditate aperiuntur. [2.359] MEDIAEQUE TENEMUS hoc ad audaciam pertinet. et contra, ubi de timore agit “namque avia cursu dum sequor et nota excedo regione viarum” . [2.360] CAVA UMBRA bonum epitheton; naturale enim est, ut obscurum sit omne concavum. vel 'cava' inani, et hinc adparet occidisse iam lunam; nam ideo et Androgeus falsus est. [2.361] QUIS etiam Graecorum, ut “quis talia fando” . et bene interrupta narratione exclamavit, ut affectum moveret. LACRIMIS AEQUARE LABORES? hypallage pro 'laboribus aequare lacrimas', ut “dare classibus austros” . [2.363] URBS ANTIQUA vel nobilis, vel quia duobus milibus octingentis annis regnasse firmatur. et quid est 'antiqua', ipse subiunxit 'multos dominata per annos'. sane hoc dolentis est, non narrantis. [2.364] STERNUNTUR INERTIA PASSIM CORPORA aut non repugnantia, ut “pecora inter inertia votis optat aprum:” aut 'inertia', dum occiduntur, ut “inbellem avertis Romanis arcibus Indum” , hoc est avertendo ostendis inbellem. aut per somnum 'inertia'. [2.365] RELLIGIOSA gradatim ascendit, 'vias', 'domos', 'templa'. videtur autem et diis invidiam facere, qui templa sua violari cadaveribus passi sunt. sane 'religiosus' et homo dicitur attentus ad religionem, et locus, qui divinum cultum et venerationem meretur. ergo 'religiosa' religionis plena. significat etiam metum. sane 'relligio' geminatur 'l' propter metri necessitatem. [2.366] POENAS DANT moriuntur indigne: hoc enim proprie significat, ut “heu nimium virgo, nimium crudele luisti supplicium” , item “nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas” . [2.367] QUONDAM hic praeteriti temporis est. REDIT IN PRAECORDIA VIRTUS atqui ait Horatius “nec vera virtus cum semel excidit, curat reponi deterioribus” . sed sententiae non semper generales sunt, sed interdum pro negotiorum qualitate formantur. [2.368] VICTORESQUE CADUNT DANAI generaliter dixit 'victores', id est ad fortunam partis retulit, quae vincebat; neque enim victores erant qui cadebant. CRUDELIS UBIQUE LUCTUS UBIQUE PAVOR aut utrobique, id est apud Graecos et apud Troianos; aut 'ubique' per totam civitatem. [2.369] PLURIMA MORTIS IMAGO aut definitio timoris est, aut varietas mortis ostenditur, id est gladio, igni, ruina. alii intellegunt 'plurima mortis imago' aut frequentissima, aut praesentissima. [2.371] ANDROGEOS et Graeca est et Attica declinatio: unde est “in foribus letum Androgeo” . facit enim ho Androgeos, tou Androgeo. [2.373] VIRI increpantis est, ut solet in milites dici. [2.374] SERA SEGNITIES quae seros facit, id est tardos, ut “mors pallida” . sane 'segnities' iuxta antiquos dictum est, nam modo 'segnitia' dicitur. 'segnis' autem est proprie frigidus, sine igni, ut 'securus' sine cura, 'sedulus' sine dolo. FERUNTQUE PERGAMA emphatikos, ut “Ilium in Italiam portans victosque penates” . FERUNTQUE PERGAMA] quasi ipsam funditus civitatem in victoriam suam transferunt. [2.375] ITIS pro venitis: ut e contra Terentius “nisi eo ad mercatum venio” , pro 'eo'. [2.377] FIDA SATIS bene addidit 'fida', ut ostenderet symbolum, quo utebantur in bello. ergo non dixit 'fidelia', sed quae ad fidem habendam pellicere non possent. MEDIOS manifestos, ut “medioque ex hoste recepi” . et “quamquam in media iam morte tentetur” . ordo autem est 'sensit in medios hostes se esse delapsum'. ergo 'delapsus' nominativum pro accusativo posuit, ut Horatius “vir bonus et sapiens dignis ait esse paratus” pro 'ait se dignis paratum esse'. [2.378] RETROQUE PEDEM REPRESSIT aut 'retro' vacat, aut in 'repressit' 're' vacat. sed veteres 'retro repressit' dicebant, ut et “nec nos obniti contra” . [2.379] ASPRIS synaeresis est, ut “conpostus” . ANGVEM katakhrestikos. Homerus drakonta dixit. [2.380] HVMI NITENS incedens per humum. et est adverbium. TREPIDUS vel pavens vel festinans. [2.382] HAVD SECUS non aliter. dicebant veteres 'secus' et 'iuxta', unde et 'extrinsecus'. ABIBAT bene inperfecto usus est, non enim abiit. [2.384] IGNAROSQUE LOCI palantes, errantes. et his circumstantiis ostendit, a paucis plures potuisse superari. ordo autem est 'passim sternimus'. [2.385] ADSPIRAT favet, ut “adspirant aurae in noctem” : unde et favor 'aura' dicitur, ut “gaudens popularibus auris” . PRIMO quia postea non fuit. [2.386] SUCCESSU EXULTANS felicitate: quod est stultitiae. [2.387] QUA PRIMA INQUIT FORTUNA non 'quae prima', sed 'qua primum'. est autem hypallage, ut “ibant obscuri sola sub nocte” pro 'ipsi soli': quae fit non ornatus causa, ut “pars in frusta secant” , sed necessitatis. FORTUNA bene 'fortuna'; neque enim consilio Androgeos occisus est. SALUTIS efficax adhortatio. [2.388] DEXTRA vel 'fortuna dextra', id est favens, propitia, ut 'laeva' contraria; vel 'dextra' ad manum referendum. [2.389] CLIPEOS maiora scuta, quibus latemus, apo tou kleptein to soma. INSIGNIA omnia arma. [2.390] DOLUS AN VIRTUS QUIS IN HOSTE REQUIRAT?? videtur deesse aliquid, ut puta: dolus an virtus in bello proficiat, quis in hoste requirat? [2.391] ARMA subdistingue, ut sit quasi interrogantis, et responsio 'dabunt ipsi'. COMANTEM aut cristatam, quia de caudis animalium habebant cristas, ut “cristaque hirsutus equina” : aut comas habentem, ut Statius “non ego in terga comantis Abantiadas” . [2.392] ANDROGEI modo Latine declinavit; alibi Graece “letum Androgeo” . INSIGNE DECORUM ornamentum decorum: non enim sunt duo epitheta, quod apud Latinos vitiosum est. fecit hoc tamen Vergilius in paucis versibus, qui tamen emendati sunt, ut “lenta quibus torno facili super addita vitis” , cum antea 'facilis' fuerit. sane 'clipei insigne' periphrastikos pro clipeo. [2.393] INDVITUR quia multa inerant in scuto lora, quibus manum inserebant, ut “clipeoque sinistram insertabam aptans” . ADCOMMODAT mire 'adcommodat', ut ignorares, quorum esset. [2.394] HOC IPSE multi hic distinguunt et ad Aeneam referunt: et ideo subiunctum 'spoliis se quisque recentibus armat'. alii 'hoc ipse Dymas' distinguunt, ut ignotis personis addita dignitas videatur, ut est “quos Imbrasus ipse nutrierat” . et repetitum 'hoc' emphasis properantium, non figura epanalepsis a quibusdam traditur. [2.395] LAETA quod est prothumou. [2.396] INMIXTI vacat 'in', ut solet frequenter. HAVD NUMINE NOSTRO aut diis contrariis: aut quia in scutis Graecorum Neptunus, in Troianorum fuerat Minerva depicta. HAVD NUMINE NOSTRO] [2.hoc est] 'haud nostro' non nobis utili: et ideo paulo post 'heu nihil invitis fas quemquam credere divis', ut est “nec di texere Cupencum, Aenea veniente, sui” . [2.397] CONGRESSI PROELIA 'bellum' est totum tempus, ut Iugurthinum, Punicum, Macedonicum; 'pugna' unius diei; 'proelium' pars pugnae. [2.398] CONSERIMUS id est adversa fronte pugnavimus, ne forte nulla virtus videretur Troianorum, si dolo pugnassent. [2.400] FIDA PETUNT sibi scilicet. FORMIDINE TURPI epitheton timoris est. sic Sallustius “Carbo turpi formidine Italiam atque exercitum deseruit” . [2.401] CONDUNTUR IN ALVO non dum eunt, sed cum esse coeperint: unde et ablativo usus est, non accusativo, ut in georgicis “conditus in nubem” . tale est autem hoc, quale illud 'includuntur in carcere' et 'includuntur in carcerem'. [2.402] HEV NIHIL INVITIS FAS QUEMQUAM FIDERE DIVIS generalis quidem sententia est, sed loco congrua; sequitur enim et Cassandrae captivitas fidentis sacerdotio, et praecesserat armorum mutatio, quae nunc deprehenditur: alioquin vitiosa est, cum discrepat ab specialitate. est autem kataskeue, non potuisse eos vincere, quamvis fortiter dimicarent. ECCE TRAHEBATUR bene dissimulavit de stupro Cassandrae. [2.403] PASSIS ut quidam volunt 'sacris', quod sic vaticinari soleret. [2.ut si diceret sacris]. PRIAMEIA patronymicon quidem est, sed species possessivi; 'Priameis' vero tantum patronymicon est, sicut 'Priamides'. et bene 'virgo', non filia. [2.404] ADYTISQUE bene 'adytis' ostendit illam sacerdotem religiosam fuisse; non enim accedunt ad adyta nisi religiosi sacerdotes. et emphatikos, quasi non sufficeret 'a templo', adiecit 'adytis'. [2.405] TENDENS ARDENTIA LUMINA quod est manuum oculis dedit; solent enim homines in magnis motibus manus ad caelum tendere. FRUSTRA secundum Epicureos: et est separatum. [2.406] ARCEBANT continebant, vel prohibebant. [2.407] HANC SPECIEM iniuriae faciem, quod sacerdos, quod ab adytis, quod religata, quod passis crinibus trahebatur. Cicero Philippicarum XI. “ponite itaque ante oculos, p. c., miseram illam quidem et flebilem speciem, sed ad incitandos nostros animos necessariam” . species sane medium est; nam et bona et mala est. FURIATA 'furiosus' est a quo furor numquam recedit, 'furiatus' qui furit ex causa. et est figura Graeca, maneis tas phrenas. quidam sane participium volunt 'furiata' a verbo figurato apud Horatium furiare: sic 'fortunare', sic 'scelerare'. SESE autos hauton. [2.408] PERITURUS melior sensus est, si ad dimicantis referatur affectum: sicut de Tarchonte, de quo dixit “et medios fertur moriturus in hostes” , cum vicerit. ET SESE MEDIUM INIECIT MORITVRUS IN AGMEN] [2.et] bene Coroebum non suadentem pugnam, ut supra, fecit, sed mox pugnantem, quoniam sponsam rapi videbat, in cuius causa pugnandum potius fuerat, quam loquendum. DENSIS kataskeue, ut merito superati sint a pluribus. [2.410] CULMINE tecto, quod ante culmis tegebatur. [2.411] ORITUR quasi aliud initium calamitatis. CAEDES non proelium. MISERRIMA autem, quia inter cives. [2.412] FACIE veritate. IVBARUM pro 'cristarum', quae de caudis fiebant: ut est “cristaque hirsutus equina” . [2.413] TUNC DANAI ordo est 'tum Danai undique collecti invadunt'. EREPTAE skhema dianoias: non enim dicit a Troianis sublatam, sed intellegendum reliquit. [2.414] ACERRIMUS AIAX Oi+leus sine dubio, quia Telamonius armorum iudicio superatus iam se peremerat. incertum est ergo, quando ab Aiace vitiata sit Cassandra: quod si, ut dicitur, in templo Minervae factum est, constat post stuprum Cassandram protractam. [2.415] GEMINI ATRIDAE duo: quod habet excusationem, quia fratres sunt, propter similitudinem; nam numeri esse non potest; 'gemini' enim sunt proprie simul nati. EXERCITUS OMNIS bene excusat propter victi pudorem: ut 'obruimur numero'. [2.416] ADVERSI e contrario flantes. [2.417] EOIS EVRUS EQUIS ab Eois equis, id est Solis, unde equi Solis oriuntur: nam Eurus ab oriente flat. notandum sane, quod, cum 'Eous' 'e' naturaliter longum habeat, metri necessitate correptum est propter sequentem vocalem. rarum autem est: nam nec proprium nomen est, ut 'Diana', nec sermo compositus, ut “sudibusve praeustis” . [2.418] STRIDUNT SILVAE excursus poeticus: qui ultra tres versus fieri non debet. [2.ne sit vitiosissimum.] et 'stridunt' quidam antique declinatum tradunt, ut sit prima verbi positio 'strido stridis stridit', et faciat 'stridimus striditis stridunt'. nos 'strident' dicimus a prima positione 'strideo', ut sit 'stridemus stridetis strident'. [2.419] SPUMEUS pro 'spumosus', ut 'frondea' pro 'frondosa'. ATQUE IMO 'ab' minus est, id est 'ab imo'. ILLI propter illud 'hic primum ex alto'. [2.420] OBSCURA NOCTE PER UMBRAM per umbram noctis obscurae: ut “molemque et montes” . [2.421] FUDIMUS modo 'fugavimus': nam sequitur 'totaque agitavimus urbe'; alibi 'interemimus' significat. TOTAQUE per totam. [2.422] MENTITAQUE TELA verbo communi: hoc est 'quae nos Graecos esse mentiebantur'. ut solet, sensum dedit rei inanimatae; non enim [2.illi] poterant tela mentiri. vel 'per quae nos mentiebamur'. [2.423] SONO DISCORDIA sono discrepantia. SIGNANT designant: aut per vocem, aut per symbolum, quo utebatur exercitus. [2.424] ILICET confestim, mox. sane apud veteres 'ilicet' significabat sine dubio 'actum est'. origo autem significationis inde descendit: olim iudex ubi sententiam dixerat, si dare finem agendis rebus volebat, per praeconem dicebat 'ilicet', hoc est 'ire licet', id est 'acta et finita res est'. Terentius in adelphis “em tibi, rescivit omnem rem, id nunc clamat, ilicet” . idem in eunucho “actum est, ilicet, peristi” . NUMERO ne videantur virtute superati. [2.425] DIVAE ARMIPOTENTIS bene Minervam Troianis expressit iratam, cum etiam eum ante aram perisse dicat, qui sacerdotem liberare temptaverat. [2.426] IVSTISSIMUS 'iustum' secundum leges vel aliqua ratione constrictum, 'aequum' iuxta naturam accipiunt. UNUS non solus, sed praecipuus. [2.427] AEQUI pro 'aequitatis'. et optima figura est a feminino genere in neutrum transire. [2.428] DIIS ALITER VISUM aut illum non esse iustissimum: an aliter visum, quam quod rectum erat: an pro 'diis ita visum'; sic enim periit ut iniustus. et bene in ingenti indignatione Aeneae tamen nihil sacrilegum datur, vel cum sequatur 'confixi a sociis'. PEREUNT vel pro perierunt. PANTHV vocativus Graecus est. [2.431] ILIACI CINERES naturale est iurare per id quod carum quis habuit. et excusatur, ut supra diximus, fuga. ergo fuit necessarium iusiurandum. EXTREMA num ideo 'extrema meorum', quod existimet, nihil ex ea superesse? [2.432] TESTOR testificor: et deest 'vos'. [2.433] VICES pugnas, quia per vicissitudinem pugnabatur, ut Sallustius docet. legimus etiam poenas 'vices' dici: Horatius “vicesque superbae te maneant ipsum” . sed de bello usurpatum est; nullum enim proelium caret periculo. [2.ergo] 'vices' pericula. [2.434] MERVISSE MANU testor me meruisse, id est fortiter dimicasse: hi enim merentur occidi. bene autem evasisse se fatis inputat, cum tam senex, quam debilis Iphitus et Pelias evaserint, occisis iuvenibus. DIVELLIMUR sic dixit, quasi accuset, quod non perierint. [2.436] VULNERE VLIXI quod illi Vlixes inflixerat. [2.437] PROTINUS AD SEDES PRIAMI servavit ordinem, ut primo de patria, post de rege curaverit. 'protinus' hic statim, alibi porro tenus. CLAMORE bellico scilicet. VOCATI clamorem secuti. INGENTEM PUGNAM merito, quippe in domo regia, ubi aut caput rei publicae erat, aut de qua maior spes erat praedae. [2.439] FORENT pro essent. MORERENTUR non pugnarent, ut supra “oriturque miserrima caedes” . [2.441] ACTA TESTUDINE adplicita, vel quae agebatur. [2.442] HAERENT PARIETIBUS SCALAE quod illae, quae feruntur ad pugnam, clavos habeant vel uncos, ut figantur: ideo haerent. POSTESQUE SUB IPSOS si circa portam, 'sub postibus'; si circa fenestras, 'circa postes'. [2.443] NITUNTUR pro nitebantur. AD TELA id est contra tela. et hoc verum est; nam si 'ac tela', sinistris manibus simul tenent tela et scutum, cum se tegunt. [2.445] TECTA CULMINA 'tecta' participium est: aut eandem rem bis dixit. quamvis legatur et 'tota'. DOMORUM veteres 'haec domus', ut merito ablativus 'o' terminatus genetivum pluralem in 'rum' mitteret, ut 'bono bonorum'; sed mutata postea declinatio est, ut 'huius domus' faceret: quod cum ita evenerit, ut ablativus in 'u' terminaretur, genetivum pluralem per 'u' geminat, ut 'ab hoc fructu, fructuum', ita et 'domuum': nam et Iuvenalis “viscera magnarum domuum” ait. nos tamen de antiqua declinatione praesumimus, ut 'ab hac domo, harum domorum' dicamus. [2.446] HIS SE propter quae pugnabant. sic Lucanus “in pugnam fregere rates” (3.674). vel 'his' huius modi. QUANDO quatenus, quoniam. [2.447] EXTREMA IN MORTE hoc est ruina civitatis. [2.448] DECORA ab eo quod est 'decus', ut 'pecus'. [2.450] OBSEDERE modo pro praesidio tenebant, ut sequentia indicant 'hos servant agmine denso'. [2.451] INSTAVRATI ANIMI hinc ostenditur, eos superius defecisse: quod supra non dixit. [2.452] LEVARE iuvare. VIMQUE virtutem: ut Sallustius “sed nostra omnis vis in anima et corpore sita est” . VICTIS qui vincebantur, ut et “qua vectus Abas” . VICTIS hoc est, sine vincendi spe laborantibus. [2.453] LIMEN ERAT contra illud, obsessis foribus quemadmodum ingressus sit: et dicit per posticum, quod generis est neutri, ut Horatius “atria servantem postico falle clientem” . nam si generis feminini legeris 'postica', augurale est, ut 'antica', 'postica'. CAECAE non omnibus notae. USUS verbum iuris: 'via' actus, usus. PERVIUS USUS] hoc Graeci andronas appellant. [2.454] TECTORUM INTER SE PRIAMI per quod iter ad utramque domum Priami commeabatur, ut appareat duas domos fuisse, alteram regiam Priami, alteram Hectoris, inter quas illi aditus. POSTESQUE RELICTI aut relictum spatium cum domus aedificaretur, ubi ostium fieret; aut relicti ab hostibus, id est quos hostes non obsederant. [2.455] INFELIX non cum regna manebant, sed ad praesens rettulit tempus 'infelix'. DUM REGNA MANEBANT 'dum' donec: et absolutus est sensus. alii tamen 'cum' legunt: sed 'cum manebant' quomodo dicimus, cum constet 'manebant' modum esse indicativum? hoc ergo sciendum est, quia, quando coniunctivus modus est, necesse est aliquid iungi aut subaudiri, ut 'cum venirem, vidi illum'. si autem 'cum veniebam' dicamus, aut modus pro modo est, hoc est indicativus pro coniunctivo: aut 'cum' non erit coniunctio, sed adverbium temporis, et significat 'tempore quo veniebam'. [2.456] ANDROMACHE notum est omnibus, hanc de gente Eetionis fuisse, uxorem Hectoris, matrem Astyanactis, de qua plenius omnia in tertio libro narrantur. FERRE INCOMITATA ut et ad soceros iret saepius et non quaereret obsequia famulorum. [2.457] AD SOCEROS quare 'ad soceros', cum 'socer' et 'socrus' dicantur? sed meliori sexui respondit, id est masculino. ASTYANACTA hunc quidam ab Vlixe, alii a Menelao, absente Pyrrho, raptum et praecipitem datum ferunt; fatis enim praedictum fuerat puerum si supervixisset ultorem patriae et parentum futurum. TRAHEBAT quasi puerum, ut “parvumque nepotem ipse trahit” . [2.458] EVADO 'e' vacat, ut 'emortuus'. sane minus est 'hac', id est 'hac evado'. [2.459] IACTABANT spargebant, quasi nihil profutura. [2.460] IN PRAECIPITI in alto, unde quis potest praeceps dari: sequitur enim 'sub astra eductam'. EDUCTAM extructam. [2.462] SOLITAE NAVES participium sine verbi origine: 'soleo' enim neutrale est, quod caret praeterito. ACHAICA CASTRA videtur alios Danaos, alios Achaeos dixisse. CASTRA ubi exercitus sit 'castra' dicuntur: unde est “nos castra movemus et velorum pandimus alas” . [2.463] SUMMA extrema, ut 'supremum' summum dicimus: ut “pro supreme Iuppiter” . LABANTES faciles ad resolutionem. et est ordo 'turrim convellimus inpulimusque'. [2.464] TABULATA DABANT quidam 'dabant' pro 'faciebant' intellegunt, ut “et intentem lato dedit ore fenestram” . olim sane domus de tabulis fiebant, unde hodieque in aedificiis surgentibus primum et secundum tabulatum dicimus. summum autem est quod tectum sustinet. [2.465] INPULIMUSQUE quidam notant, quod non sit expressum, ubi stantes summum tectum inpulerunt. REPENTE ne provideri et vitari possit. [2.467] AST ALII SUBEUNT hic ostendit, priores perisse. [2.468] TELORUM INTEREA CESSAT GENUS bene addidit 'genus'. telum enim dicitur secundum Graecam etymologiam apo tou telothen quicquid longe iaci potest: quamquam legerimus de gladio “at non hoc telum mea quod vi dextera versat” et sequitur “dixit et sublatum consurgit in ensem” . telum autem illo loco dictum a longitudine, unde et mustelam dicimus. [2.469] VESTIBULUM 'vestibulum' est prima ianuae pars. dictum autem vestibulum vel quod ianuam vestiat, ut videmus cameram duabus sustentatam columnis: vel quoniam Vestae consecratum est. unde nubentes puellae limen non tangunt. Lucanus “translata vitat contingere limina planta” (2.359). singula enim domus sacrata sunt diis: ut culina penatibus, maceries, quae ambit domum, Herceo Iovi. sane videtur vestibulum et limen pro una re dixisse. PYRRHUS a colore comae dictus, qui Latine burrus dicitur. ita et Sallustius 'Crispus'. [2.470] LUCE CORUSCUS AENA pro luce aeni, ut “saxea procubet umbra” . [2.471] IN LUCEM COLUBER deest 'processit'. sed colubrum non nulli promiscuum nomen tradunt, quod ut sonantius fieret, finxit masculinum, ut diceret 'coluber'. MALA GRAMINA PASTUS venenatis herbis, bebrokos kaka pharmaka, hoc est pro malis graminibus. legimus et “silva pastus harundinea” : nam illud aliud est “pascuntur vero silvas et summa Lycaei horrentesque rubos” : sed sciendum est, quia, licet hoc in usu sit, rarum tamen est apud antiquos. 'pastus' autem pro 'qui pascebatur', quia, ut supra diximus, in hoc Latinitas deficit. [2.472] TUMIDUM qui semper irascatur. BRUMA id est hiemps. dicta autem 'bruma' quasi brakhu emar, id est brevis dies. est autem, ut hic locus indicat, generis feminini, numeri singularis. [2.473] EXUVIIS bene corium quo serpens exuitur exuvias dixit. NITIDUSQUE IVVENTA novus; constat enim serpentes innovari virtute, pelle deposita. [2.474] LUBRICA TERGA lubricum dicitur et quod labitur, dum tenetur, ut piscis, serpens; et locus in quo labimur, ut “et sese opposuit Salio per lubrica surgens” . [2.476] PERIPHAS ultima accentum non habet, ne femininum sit; nec tertia a fine, quia novissima longa est; ergo 'ri' habebit accentum. AGITATOR auriga secundum usum communem. [2.477] ARMIGER AUTOMEDON Pyrrhi armiger: nam Achillis auriga fuit. SCYRIA PUBES a Scyro insula, una de Cycladibus, in qua Lycomedes fuit, pater Deidamiae: quam Achilles commendatus ibi a matre Thetide vitiat, unde Pyrrhus natus est. quamvis alii volente Lycomede Deidamiam Achilli datam in matrimonium dicunt. [2.478] SUCCEDUNT TECTO pro 'sub tectum cedunt'. et est figura, quia mutatus est casus. [2.479] DURA valida limina, id est firmiter clausa: ideo non aperit, sed 'perrumpit'. BIPENNI ecce nomen, quod reservavit antiquitatem, quia veteres 'pennas' dicebant, non 'pinnas'. [2.480] VELLIT non 'deiecit'; nam sequitur paulo post 'labat ariete crebro'; sed 'movet', ut “Cynthius aurem vellit, et admonuit” . vel certe 'vellere vult', ut “ipsumque trahunt in moenia regem” . nam quare facit fenestram? [2.482] INGENTEM FENESTRAM epitheto, ut solet, auxit tapinosin †in dicendo 'lato ore'. 'dedit' autem, id est fecit, ut Terentius “quas turbas dedit” . [2.483] PATESCUNT aperiuntur ac per hoc videntur. [2.484] PENETRALIA id est domorum secreta, dicta penetralia aut ab eo quod est 'penitus', aut a penatibus. [2.485] ARMATOSQUE VIDENT STANTES unde supra “strictis mucronibus imas obsedere fores” . sic enim datur virtus ubique Troianis. [2.486] AT DOMUS INTERIOR de Albano excidio translatus est locus. TUMULTU tumultus dictus quasi timor multus: unde Italica bella dicta sunt tumultus. bene autem addidit 'misero', quia est etiam terribilis. [2.487] MISCETUR perturbatur, ut “nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto misceri putet” . CAVAE AEDES tecta camerata. 'aedem' autem numero singulari de templo tantum dicimus, plurali et de domibus et de templis. si aliter dictum inveneris, usurpatum est, ut 'mella' 'hordea' 'aera'. [2.488] FERIT CLAMOR secundum philosophos physicos, qui dicunt, vocem corpus esse: bene ergo 'ferit'; nam et fluvius habet mugitum, res incorporalis. AVREA SIDERA multi ad laquearia referunt, quod stultum est. [2.489] PAVIDAE pro 'paventes'. 'pavidus' est semper timens, 'pavens' ex causa, ut supra 'furiatus' et 'furiosus'. MATRES honoris nomen. ERRANT †confusio, consilio. [2.490] AMPLEXAEQUE TENENT POSTES ATQUE OSCULA FIGUNT Apollonii locus, in quo inducitur Medea †patrem salutasse, et domum relinquens. [2.491] VI PATRIA secundum fidem generis sui, ut “stirpis Achilleae fastus” . item de Hercule “salve vera Iovis proles” . [2.493] CARDINE a cardine. PRIMOS quos dixit supra 'strictis mucronibus'. [2.496] NON SIC AGGERIBUS RUPTIS vult ostendere, gravius vastatam Troiam, quam agri fluviorum eruptione vastantur. et sciendum, comparationes aut pares esse, aut maiores, aut minores, aut similes, aut contra in similitudine comparatio ultro negatur, ut hoc loco, vel illic “non tam praecipites” . contrarium est “si parva licet componere magnis” . SPUMEUS spumosus. [2.497] EXIIT dicimus et 'exivit'. sed 'v' subtrahit Vergilius, ut brevem faciat sequente vocali. et proprie plena flumina cum extra alveum suum crescunt 'exire' dicuntur, ut “praesertim incertis si mensibus amnis abundans exit” . [2.498] CUMULO augmento: exuberante fluctu, ut “cumulo praeruptus aquae mons” . [2.499] VIDI IPSE FURENTEM ut “quaeque ipse miserrima vidi” . et hic 'vidi' pro admiratione posuit; at vero 'vidi Hecubam' pro miseratione. sane 'vidi ipse' hac particula addita miseriorem se ostendit, cuius ante oculos casus patriae suorumque fortuna constituerat. [2.500] GEMINOSQUE IN LIMINE ATRIDAS potest subaudiri 'furentes'. GEMINOS more suo 'fratres'. 'gemini' enim sunt non duo, sed simul nati. [2.501] CENTUMQUE NURUS aut finitus est numerus pro infinito huperbolikos: aut certe ideo 'centum', quia barbarorum fuerat non singulas coniuges habere, sed plures. aut illud dicit 'plures feminas', ut Lucanus “cultus gestare decoros vix nuribus rapuere mares” (1.164), hoc est feminis. aut 'navas nuptas', ut aetatis hoc nomen sit, non adfinitatis. aut 'centum per aras', licet incongruum sit, quia sequitur “haec ara tuebitur omnes” , et unus per centum aras occidi non poterat. est autem haec plena adfectu et dolore repetitio. [2.502] QUOS IPSE SACRAVERAT IGNES ut “et religiosa deorum limina” : per quod ostenditur latenter, nihil prodesse religionem. FOEDANTEM autem est cruentantem. Sallustius in I. “cum arae et alia diis sacrata supplicum sanguine foedarentur” . et Terentius in eunucho “pro deum fidem, facinus foedum, o infelicem adulescentem” . [2.503] QUINQUAGINTA ILLI THALAMI 'illi' celebrati ab Homero. et bene de thalamis verum expressit numerum; potest enim unus thalamus plures habere coniuges. et est zeugma 'quinquaginta thalami procubuere, et postes superbi'. [2.504] AURO BARBARICO id est aut multo; aut cultu barbaro, quia barbari copiae magis quam elegantiae student; aut a barbaris capto; aut vere barbaro, id est Phrygio, quia pas me Hellen barbaros. nam et Homerus Phrygas barbaros appellat, et Vergilius “barbara tegmina crurum” . SPES TANTA NEPOTUM aut nepotes significat qui essent futuri magnae spei, aut conubia, de quibus sperabantur tanti nepotes, ut “modo namque gemellos spem gregis” . SPOLIISQUE SUPERBI hoc enim fuit moris antiqui, ut ipse in septimo “captivi pendent currus curvaeque secures” . [2.505] TENEANT DANAI QUA DEFICIT I. ignis potuit deficere, Danai non potuerunt. [2.506] FORSITAN ET PRIAMI FUERINT QUAE FATA REQUIRAS bene de Priamo obtulit narrationem, quia leviter strinxerat 'Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignes'. et bono usus est ordine, ut ante rei publicae, post regis, inde privati, hoc est sua fata narraret. hoc est illud “multa super Priamo rogitans, super Hectore multa” . de morte autem Priami varie lectum est. alii dicunt, quod a Pyrrho in domo quidem sua captus est, sed ad tumulum Achillis tractus occisusque est iuxta Sigeum promunturium: nam in Rhoeteo Aiax sepultus est: tunc eius caput conto fixum circumtulit. alii vero quod iuxta Hercei Iovis aram extinctus sit, dicunt: unde Lucanus “Herceas, monstrator ait, non respicis aras?” (9.979) et hanc opinionem plene Vergilius sequitur: licet etiam illam praelibet, ut suo indicabimus loco. [2.507] URBIS UTI CAPTAE CASUM bene omnia collegit, et captam, et dirutam, et incensam. [2.508] MEDIUM IN PENETRALIBUS HOSTEM hypallage est, hoc est in mediis aedibus. si autem 'mediis' legeris, non stat versus, nisi excluso 's', ut “inter se coisse viros et decernere ferro” . et bene Priamum non nisi in extremis armat periculis, ut magis inritet hostem in necem suam, qua possit captivitatem vitare, quam ut defendat aliquid. sane 'penetralia' proprie deorum dicuntur, non numquam etiam imae et interiores partes privatarum domorum vocantur, unde et penum dicimus locum, ubi conduntur quae ad vitam sunt necessaria. hic autem videtur opportunius penetralia de domo regis dixisse, quoniam reges prope suggestum imitantur deorum. [2.509] ARMA DESVETA ab hominis consuetudine: sensum ad arma transtulit. ARMA DESVETA] id est quae iam pugnare desierant. TREMENTIBUS AEVO non timore. [2.510] CIRCUMDAT non apte sibi cohaerere facit, sed potius oneri sumit. INUTILE FERRUM ipse inutilis. 'ferrum' enim de his est, quae a coniunctis sumunt epitheta, ut 'venenum'. [2.512] AEDIBUS IN MEDIIS omne aedificium 'aedes' dicuntur. Varro locum quattuor angulis conclusum aedem docet appellari debere. idem rerum divinarum libro sexto intulit, “ideo loca sacra civitates habere voluisse, ne per continua aedificia incendia prolaberentur, et ut esset, quo confugerent plerique cum familia sua in periculis” ; quod etiam in comoediis a servis timentibus legimus factum. hoc totum Vergilius hoc loco subtiliter tangit, cum dicit 'aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus, incumbens arae atque umbra conplexa penates'. ex nomine enim penatium et arae intellegitur sacri loci veneratio, ut non immerito illuc confugerit regina cum suis; nam subiunxit 'hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et divom amplexae simulacra sedebant': unde apparet, et veram consuetudinem fuisse fugiendi [2.a] periclitantibus ad ararum praesidium. NUDOQUE SUB AXE hoc est sub divo, quod inpluvium dicitur. 'axis' autem est aut plaustrum septentrionale, aut pars septentrionis, aut spiritus, quo mundus movetur, ut “axem umero torquet stellis ardentibus aptum” : sicut docet et Lucanus. [2.513] VETERRIMA usurpatum est. ergo, ut supra diximus, hoc tantum uti si necesse sit licet. VETERRIMA] hoc nomen comparativum non habet, sicut 'deterior' positivum. LAVRUS Daphne, filia Ladonis, fluvii Arcadiae, et Terrae fuit, quae aspernata viro iungi semper venatibus operam dabat. hanc cum Apollo adamasset, et eam ut conprimeret, insequeretur, illa a Terra matre petit auxilium: quae recepta matre est, nec multo post †in locum eius arborem lauri nasci. [2.514] CONPLEXA PENATES 'penates' sunt omnes dii, qui domi coluntur. [2.515] NEQUIQUAM aut secundum Epicureos, qui dicunt deos nihil curare; aut propter vim bellicam. ALTARIA superorum et 'arae' sunt et 'altaria', inferorum tantum 'arae'; 'ara' autem dicitur a precibus, quas Graeci aras dicunt; unde contra inprecatio katara dicitur. [2.516] PRAECIPITES festinae, propter tempestatem: et bene 'atra' addidit, quia est et clara, ut “unde haec tam clara repente tempestas” . [2.519] DIRA modo proprie: 'dira' enim est deorum ira. ergo 'quae mens infusa ex deorum ira?' [2.520] TELIS armis. RVIS aut festinas, aut incedis seniliter. [2.522] NON SI IPSE MEUS mire 'meus', ut matris exprimeretur adfectio. et subaudis 'posset defendere'. [2.524] AUT MORIERE SIMUL ut religio aut pariter omnes servet, aut simul moriantur omnes. ORE EFFATA abundat 'ore'. est autem figura pleonasmos. [2.528] VACVA 'vacua' magna, quae difficile conplentur. an 'vacua', quia in unum ad aram confugerant? an 'vacua' iam sine defensoribus? [2.529] INFESTO VULNERE bonum schema: 'vulnus' pro telo. INFESTO VULNERE] an 'vulnus' quod inflixit, an quod infligeret? [2.530] PREMIT urget, ut “apri cursum clamore prementem” : alibi 'premit' interficit, vel opprimit, ut “armigerumque Remi premit” . [2.531] UT TANDEM ANTE OCULOS hoc ideo describitur, ut et contra propositum Priamus incitetur. EVASIT pervenit: ut “quam timeo, quorsum evadat” . [2.532] VITAM CUM SANGUINE FUDIT modo eos sequitur qui sanguinem sedem vitae volunt, alibi eos qui ipsum sanguinem vitam volunt: ut “purpuream vomit ille animam” . potest [2.tamen] kata to siopomenon intellegi iterum vulneratum Politen. [2.533] HIC id est 'tunc'. MEDIA autem manifesta. aut certe [2.potest] secundum consuetudinem dictum; neque enim est mors prima, media, postrema. et potest referri vel ad Priamum, vel ad Politen. [2.534] NON TAMEN ABSTINVIT N. V. I. Q. P. bene Priamo animositatem regiam dedit, ut mori honeste velit. [2.535] AT TIBI PRO SCELERE EXCLAMAT ordo est 'atque dii persolvant grates dignas'. AVSIS quidam praesumptum tradunt, nec posse in prosa dici. [2.536] SIQUA EST vel secundum Epicureos, vel desperat, quia inpune ante aras conspicit caedes. CURET ulciscatur. [2.537] GRATES prout res fuerit, vel in bonis vel in malis dicuntur, sicut praemia. [2.538] CORAM modo adverbium [2.temporis] est, quia verbo cohaeret: ut “coram quem quaeritis adsum” . et 'coram' ad personam certam refertur, 'palam' ad omnes. ME CERNERE de spectaculo queritur, non de morte, quia iure belli Politen Pyrrhus occiderat. sed cur ante oculos patris?. [2.539] FOEDASTI crudeles impiosque fecisti. FUNERE cadavere: ab eo quod praecedit id quod sequitur. 'funus' enim est iam ardens cadaver: quod dum portatur, 'exequias' dicimus: crematum iam 'reliquias': conditum iam 'sepulcrum'. quidam 'funere' pro caede accipiunt. VULTUS non nulli pro 'oculos' volunt. [2.540] ET NON ILLE S. Q. T. M. A. tribus generibus parentes obicimus filiis: cum bonis eos negamus aequales, ut hoc loco; cum malos obicimus, ut “Laomedontiadae” ; item cum non solum bonos adimimus, sed insuper malos obicimus, ut “nec tibi diva parens, generis nec Dardanus auctor, perfide, sed duris genuit te cautibus h. c. H. a. u. t” . [2.541] IN HOSTE PRIAMO aut archaismos est, aut 'in hoste', id est cum hostem gereret, cum ipse hostis esset. hic 'Priamo' nomen positum sensum validiorem facit, hoc est Priamo, qui tunc fui, quasi iam esse desierit: scilicet quem operae pretium fuit occidere. IVRA FIDEMQUE SUPPLICIS ERVBVIT quia, quod Homerus mutat, dicitur Priamus duce Mercurio ingressus Achillis tentoria excitatum rogasse, quem dormientem posset occidere. 'iura' vero, quod a rege rogabatur. fidem, quia supplex. quidam 'iura fidemque' ita intellegunt: 'iura', quod Hectorem reddidit, 'fidem', quod me in mea regna remisit. [2.542] SEPULCRO pro 'ad sepulcrum'. [2.543] REMISIT comitatus usque ad Troiam est. et mire 'in mea regna remisit', cum potuisset per me regna mea capere. [2.544] INBELLE ipse inbellis, ut “inutile ferrum” . [2.545] RAUCO AERE ad scutum rettulit. PROTINUS AERE REPULSUM statim prohibitum. [2.546] NEQUIQUAM 'non'. sic Persius “nequiquam fundo suspiret nummus in imo” . sane quidam 'nequiquam umbone pependit' hunc sensum volunt, telum repulsum ne summatim quidem haerere potuit, ut penderet. alii unam eandemque rem bis dictam volunt, et superfluum putant 'et summo clipei nequiquam umbone pependit', cum praecessisset 'rauco quod protinus aere repulsum', quod idem est 'et summo clipei nequiquam umbone pependit', et nihil attinuisse dici putant 'summo clipei nequiquam umbone pependit', tamquam non omnino necesse esset, ut de summo clipei penderet, et potuisse dici, nec de clipeo pependit. sed duplicationem narrationis per epexergasian excusant. [2.547] REFERES ERGO HAEC sarcasmos est, iocus cum amaritudine, ut “en agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire iacens” . astismos autem est urbanitas sine iracundia, ut “atque idem iungat vulpes et mulgeat hircos” . [2.549] DEGENEREM non respondentem moribus patris. [2.550] HOC DICENS ostendit, simul dum diceret fecisse. ALTARIA AD IPSA unde sperabat auxilium. aut quia Achilles in templo occisus est, ut ex similitudine vindicta sumeretur. TREMENTEM non formidine sed aetate. [2.552] DEXTRAQUE CORUSCUM EXTULIT 'coruscum' si ornatum gemmis caput regis acceperis, sensus talis est: sublato capite gladium in vaginam recondit, quae lateri semper cohaeret. si vero 'coruscum gladium' vis intellegere, lateri Priami infixum accipe, et kata to siopomenon, postea caput esse sublatum. [2.554] HAEC FINIS ut 'dies', si tempus longum significat, generis feminini est. et omnia Latina nomina inanima, simplicia, a verbo non venientia, 'nis' syllaba terminata masculina sunt: inanima propter 'canis': simplicia propter 'bipennis': a verbo non venientia propter 'finis'. ergo 'clunis' Iuvenalis bene dixit “tremulo descendant clune puellae” . Horatius male “quod pulchrae clunes” . HIC talis: ut “hunc ego te, Euryale, aspicio?” SORTE fatali necessitate. vel 'sorte' fortuna, ut “utere sorte tua” . et quidam 'exitus sorte' pro 'sortis' tradunt, ablativum pro genetivo. [2.555] TROIAM INCENSAM pro 'Ilium'. [2.556] PERGAMA proprie Troianae arces sunt: unde kat' exokhen arces omnes 'pergama' dicuntur, ut poetam dicimus, et intellegimus Vergilium. SUPERBUM modo nobilem. [2.557] REGNATOREM ASIAE quia imperaverat et Phrygiae et Mygdoniae. IACET INGENS LITORE TRUNCUS Pompei tangit historiam, cum 'ingens' dicit, non 'magnus'. quod autem dicit 'litore', illud, ut supra diximus, respicit, quod in Pacuvii tragoedia continetur. quod autem Donatus dicit, 'litus' locum esse ante aras, a litando dictum; vel quod lituo illud spatium designatur, ratione caret: nam a litando 'li' brevis est, et stare non potest versus. LITORE] quod Priami corpus ad litus tractum. aut 'litus' pro solo accipiamus, ut “litoraque et latos populos” . aut ideo 'litore', ut ostendat litus iam esse, ubi fuerat Troia, ut “et campos ubi Troia fuit” . [2.558] AVULSUMQUE UMERIS CAPUT hoc est quod kata to siopomenon accipi debet; hoc enim claris et fortibus viris fieri solebat, ut “quin ipsa arrectis, visu mirabile, in hastis praefigunt capita” . SINE NOMINE sine agnitione, aut sine dignitate. aut simpliciter 'sine nomine'; a capite enim quis nomen ducit?. [2.559] AT ME me autem. SAEVUS HORROR quia est et bonus: ut “laetusque per artus horror iit” . est et amoris, ut Terentius “totus Parmeno, tremo horreoque, postquam aspexi hanc” . [2.561] AEQUAEVUM amabiliter locutus est; plus enim est 'aequaevum', quam 'longaevum'. [2.562] VITAM EXHALANTEM secundum eos, qui animam ventum volunt: ut “atque in ventos vita recessit” . DIREPTA diripienda: participium pro participio. [2.563] CASUS aut interitus, aut captivitas. [2.564] COPIA notandum de exercitu numero eum dixisse singulari, ut Sallustius †“com Sertorios neque rumperet an levi copiam avibus” , cum copias de exercitu numero plurali dicamus. 'copia' vero aliarum rerum est. [2.565] DESERVERE OMNES DEFESSI doloris vox, non accusationis; sic enim se purgat, ut alios non culpet. dicendo autem 'defessi' etiam illos excusat, a quibus desertus est. [2.566] IGNIBUS AEGRA DEDERE post hunc versum hi versus fuerunt, qui a Tucca et Vario obliti sunt. [2.589] CUM MIHI SE ordo est, cum mihi se videndam oculis obtulit non ante tam clara. [2.590] IN LUCE in nimbo, qui cum numinibus semper est. [2.591] CONFESSA DEAM divino habitu; quia in primo venatricis habitu se obtulerat. QUALISQUE ET QUANTA qualitas et quantitas hoc loco ad pulchritudinem pertinet. [2.592] DEXTRAQUE PREHENSUM ea corporis parte qua Helenae ictum minabatur, quae in templo Vestae stabat ornata. ut enim in primo diximus, aliquos hinc versus constat esse sublatos, nec inmerito. nam et turpe est viro forti contra feminam irasci, et contrarium est Helenam in domo Priami fuisse illi rei, quae in sexto dicitur, quia in domo est inventa Deiphobi, postquam ex summa arce vocaverat Graecos. hinc autem versus esse sublatos, Veneris verba declarant dicentis 'non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae'. [2.593] ROSEO pulchro. perpetuum epitheton Veneris. quidam reprehendunt, non convenisse in ruina et exitio civitatis Venerem roseo ore loqui cum filio, ignorantes hoc epitheton Veneri esse perpetuum. INSUPER super, quod continuerat eum. [2.594] INDOMITAS magnas nunc. et 'quis' non nulli admirantis volunt esse, non interrogantis. [2.595] QUID FURIS aut quia furor est virum fortem ruere in mulieris interitum: aut 'quid furis', cum extinctos socios videas, velle pugnare. et bono verbo usus est, virum fortem a proelio revocans. NOSTRI CURA et hoc loco, ut solet, unam se de Aeneae familia facit: ut “unius ob iram prodimur” . 'nostri' autem et 'vestri' genetivus pluralis est antiquus et ex Graeco veniens, sicut singularis est 'mis' et 'tis'. non est autem possessivum, sed ab eo quod est 'nos', et hoc est unde dicimus 'nostri causa facit', hoc est 'nostrum'. [2.597] SUPERET supervivat, supersit. [2.598] ASCANIVSQUE PUER filius, ut “tuque puerque tuus” . Horatius “puerosque Ledae” . et est Graecum, nam paidas dicunt. interdum tamen etiam ad aetatem refertur. [2.599] CIRCUM ERRANT mire, quasi quaerentes: tamquam prope sint, et adhuc sua opera †sua non avertant. [2.600] HAVSERIT ENSIS aut percusserit, ut “latus haurit apertum;” aut voraverit. [2.601] TYNDARIDIS atqui Iovis est, non Tyndarei filia; sed sic dicimus 'Tyndaridis' de Helena, ut de Hercule Amphitryoniades. nam de Iove et Leda nati sunt Pollux et Helena, de Tyndareo et Leda Castor, qui solus mortalis fuit: unde Vergilius “si fratrem Pollux alterna morte redemit” , qui inmortalitatem suam cum fratre partitus est. Helenam vero inmortalem fuisse indicat tempus. nam constat fratres eius cum Argonautis fuisse: Argonautarum filii cum Thebanis bello dimicaverunt. item illorum filii contra Troiam bella gesserunt. ergo si inmortalis Helena non fuisset, tot sine dubio saeculis durare non posset. hanc autem legimus prius a Theseo raptam et in Aegypto commendatam Proteo. licet alia fabula a Paride raptam et, cum ad Aegyptum cum ea isset, a Proteo, cognito raptu, subtractam Paridi dicat. FACIES INVISA pulchritudo Helenae odiosa, id est Helena. et est Graecum, ut 'vis Herculea', hoc est Hercules. ostendit autem naturae culpam non esse hominibus adscribendam. sane quidam 'invisa' figurata dictum putant; adserunt enim ad Troiam Helenam non venisse, id est non visam a Troianis, quia cum eam Paris rapuit, ad Aegyptum profectus dicitur, mutato itineris cursu, ne a Graecis forte insequentibus comprehenderetur. ibi a Proteo receptus hospitio. sed cum Helena Proteo suam narrasset iniuriam, ab eo retenta est. tum sine ea Paris venit ad Troiam. Graeci autem putantes quod occultaretur a Troianis et nollent sibi eam reddere, deleverunt Troiam frustra, cum Troiani vere dicerent se Helenam non vidisse. alii dicunt a Proteo quidem Helenam Paridi sublatam et quibusdam disciplinis phantasma in similitudinem Helenae Paridi datum, quam imaginem ille ad Troiam dicitur pertulisse: quod etiam Homerum volunt tetigisse subtiliter, ubi Aeneas a Neptuno opposita nube liberatur. amphi d' ar' eidolo Troes kai dioi Akhaioi. LACAENAE a provincia Laconica. et notandum, derivationem minorem esse a principalitate, quod rarum est. [2.602] CULPATUSVE PARIS criminosus, reus. DIVUM INCLEMENTIA latenter hic Venus suam purgat invidiam dicendo, Troiam deorum conspiratione subverti; poterat enim ei obici, quod nisi ipsa rapiendi Helenam Paridi auctor fuisset, Troia non fuisset eversa. [2.604] ASPICE de Homero tractum, qui inducit Minervam praestantem ista Diomedi. et bene subdistinguit, quia non solum dicitur, sed etiam manu significatur. NAMQUE OMNEM ordo est: omnem tibi nubem eripiam, quae umida circum caligat et mortales hebetat visus tuenti. dicitur enim nebula orta de terris obesse nostris obtutibus: unde aquila, quia supra nebulam est, plus videt. est etiam theologica ratio, quia ignorantes usum Venerium videre dicuntur et numina: unde nunc merito post Veneris abscessum numina vidisse dicitur Aeneas. OBDUCTA superducta. TUENTI modo 'videnti', alias 'defendenti'. [2.606] NEQUA PARENTIS IVSSA TIME pro 'ne'. et 'ne' particula imperativo iungitur modo: sed interdum praesenti tempori, interdum futuro, prout aliquid volumus aut ad praesens, aut ad futurum fieri. TU NEQUA P. I. T.] potest sane hoc praeceptum et ad generalitatem et ad specialitatem referri. IVSSA TIME veretur enim ne imperanti sibi fugam non obtemperet. [2.608] SAXIS SAXA dicendo 'saxis saxa' renovavit narrandi magnitudinem. [2.609] UNDANTEM aut 'abundantem', aut quia in modum undarum attollitur, ut “qua plurimus undam fumus agit” . [2.610] NEPTUNUS MUROS hoc quidem habet fabula, quod Neptunus cum Apolline Troiae fabricati sunt muros. sed constat Laomedontem supradictis diis certam vovisse pecuniam ad sacra facienda: quam inminentibus Mysiis transtulit ad murorum fabricam. unde dii et fecisse muros, et offensi esse dicuntur. simul notandum quod deos facit opera sua evertere: ut portas Iunonem, quarum dea est; nam portam luminis nascentibus praebet, ut “Iuno lucina fer opem” : arces Minervam; legimus enim “Pallas quas condidit arces” : Neptunum muros; ipsi enim fundamenta sunt consecrata, cuius et moventur arbitrio: unde enosikhthon dicitur, hoc est terram movens aquae concussione, sicut terrae motus continent opiniones. NEPTVNUS M. E. T. Q.] [2.ergo] cum Neptunus infestus indicatur, Apollo tamen etiam post piaculum Troianis favet, quia eum propter Chrysis sacerdotis filiam offenderant Graeci. TRIDENTI omnia in 'ns'. exeuntia aut participia sunt, aut nomina. sed si participia sunt, ablativum et in 'i' et in 'e' mittunt pro nostro arbitrio: Iuvenalis “nec ardenti decoxit aeno” , contra “semperque ardente camino” : si vero nomina fuerint, omni modo in 'e' exeunt. si autem eadem sint et nomina et participia, ut 'amans', cum nomina fuerint, omni modo in 'e' mittunt; cum participia, licenter utimur. ergo quia 'tridens' nomen est, 'tridente' debuit dicere: sed novitatem adfectavit, nulla cogente necessitate. sane in nominibus, quae et propria esse possunt et appellativa, ut 'liberalis' 'felix' 'iuvenalis', ablativus a proprio in 'e' exit, ab appellativo in 'i'. [2.611] QUATIT concutit, conmovet. [2.612] IVNO SCAEAS SAEVISSIMA PORTAS quidam ideo Iunonem has portas tenuisse accipiunt, quia eam fatorum arbitrium volunt, et fatum fuit ad exitium Troiae per has portas equum introduci. SCAEAS priscas. SAEVISSIMA quae et fugam vetabat. [2.613] SOCIUM sibi devotum. FURENS irascens. [2.614] ACCINCTA id est armata, quia ipsa est Curitis, et sub hoc nomine interest bellis; nam ideo “hic illius arma hic currus fuit” . 'accincta' enim 'ferro armata', ut “cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus” . [2.615] IAM praeterea, ut “iam quae seminibus iactis se sustulit arbos” . ARCES ordinem tenuit: primum 'muros', deinde 'portas', post 'arces'; a muris enim in arcem convertendus est totus impetus; ob hoc autem 'arces' Minervae dantur, quod ipsa sit inventrix aedificiorum, ut “Pallas quas condidit arces” , et quia summa quaeque possidet sapientia. praeterea in capite esse dicitur; idcirco creditur patris Iovis capite generata. TRITONIA PALLAS notandum duo antonomasiva sunt sine proprio nomine. et est nimiae iracundiae cum dicitur, quamquam irata sit Graecis, nequaquam tamen Troianis parcere; licet in historia lectum sit, vehementius iratam Minervam, quod post victoriam ei sacrificare noluerint, ut Horatius “cum Pallas usto vertit iram ab Ilio in inpiam Aiacis ratem” . RESPICE dicendo 'respice' ostendit, vere iam caliginem ab oculis eius esse sublatam. [2.616] INSEDIT adeo irata, ut ante sacerdotem ibi Cassandram defenderet. NIMBO EFFULGENS nube divina. est [2.enim] fulgidum lumen, quo deorum capita cinguntur. sic etiam pingi solet. alii 'nimbum' clavum transversum in veste existimant. alii 'limbo' legunt, ut “Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo” . et est pars vestis extrema, quae instita dicitur, ut Horatius “quarum subsuta talos tegit instita veste” . GORGONE SAEVA aut etiam per saevam Gorgonem fulgens; aut ipsa saeva terrore Gorgonis. sane Gorgones tres fuisse dicuntur, Stheno, Euryale, Medusa, quarum aspectus intuentes vertebat in lapides. hae autem mirae pulchritudinis fuisse dicuntur, et quisquis eas vidisset stupore defigebatur. ideo fictum est, quod in lapides mutarentur. sed alia fabula refert, Medusam mirae parsimoniae virginem fuisse, et ob hoc acceptam Minervae. quae compressa a Neptuno Pegasum equum dicitur edidisse: quod posteaquam Minerva cognovit, eius caput dicitur amputasse et suo adfixisse pectori, eique tribuisse vim, ut quidquid vidisset mutaret in saxum. [2.617] IPSE PATER qui omnibus unus esse consuevit: ut “rex Iuppiter omnibus idem” . et bene honesta Aeneae causa fugiendi est. VIRESQUE SECUNDAS quia fuerunt et in Troianis, sed non prosperae. [2.618] SUFFICIT subministrat, suggerit. [2.619] ERIPE accelera, raptim fac. vel 'eripe te fuga'. [2.620] NUSQUAM ABERO bona oeconomia. nam si tenent Danai qua deficit ignis, necessarium est praesidium numinis: ut Horatius “nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus inciderit” . LIMINE SISTAM in limine, ut “silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti” . [2.621] SPISSIS densis. abscessu enim plerumque numina demonstrantur fuisse, cum subito apparere desierint. [2.622] APPARENT DIRAE FACIES secundum mathesin post abscessum Veneris dira dicit apparuisse numina, cuius praesentis radii intervenientes anaereticos temperant. APPARENT DIRAE FACIES] [2.vel] quia 'dirae' appellantur quae sunt in ministerio Iovis, quando morbos aut letum aut bellum hominibus molitur, quia in XII. ait “dicuntur geminae pestes cognomine Dirae” . [2.623] NUMINA MAGNA quia Iovem Iunonem Neptunum et Minervam dixerat. [2.624] TUM VERO quia ante et ab Hectore audierat, et per se viderat everti Troiam, sed non omnem; singulas enim res viderat, ut “iam proximus Ucalegon” . vel 'tum vero', quando et dii visi sunt saevientes. [2.625] ET EX IMO VERTI quia superiori excidio, quando ab Hercule expugnata est, nec omne Ilium conciderat, nec ex imo fuerat Troia subversa. per haec ergo fit certior causa fugiendi. [2.626] ORNUM †p . . . Oceani filia, a Sarpedone, Ilii filio, adamata est. quem cum [2.veni] sprevisset, faciente Venere, Iasonem tunc ad Colchos euntem inefficaciter adamavit. quo absente †ad luchi conficeretur, in hanc arborem dicitur commutata. [2.627] FERRO ET BIPENNIBUS] hen dia duoin. FERRO ET BIPENNIBUS tautologia est. [2.628] ERVERE pro deicere et est acyrologia. USQUE tam diu. MINATUR aut 'eminet', ut “minaeque murorum” : aut 'movetur'. [2.629] TREMEFACTA COMAM solita figura. 'comam' autem pro ramis, per illam metaphoram “tondentur cytisi” . [2.630] VULNERIBUS pro ictibus. IVGIS cacuminibus montium. RVINAM aliarum scilicet arborum. [2.632] AC DUCENTE DEO secundum eos qui dicunt, utriusque sexus participationem habere numina. nam ait Calvus “pollentemque deum Venerem” . item Vergilius “nec dextrae erranti deus afuit” , cum aut Iuno fuerit, aut Allecto. est etiam in Cypro simulacrum barbatae Veneris, corpore et veste muliebri, cum sceptro et natura virili, quod 'Aphroditon vocant, cui viri in veste muliebri, mulieres in virili veste sacrificant. DUCENTE DEO] [2.quamquam] veteres 'deum' pro magno numine dicebant. Sallustius “ut tanta mutatio non sine deo videretur” . [2.633] DANT TELA LOCUM F. R. illi reddidit 'flammam inter et hostes expedior'. hic est hiatus. [2.635] ANTIQUASQUE DOMOS 'caras'. et aliud pendet ex alio; nihil enim interest, utrum carum dicas, an caritatis causam. sane 'domos' ambitiose dixit. [2.636] PRIMUM praecipuum. vel 'primum' ante filium et uxorem. sed Varro rerum humanarum ait permissum a Graecis Aeneae, ut evaderet et quod carum putaret auferret; illum patrem liberasse, cum illi quibus similis optio esset data, aurum et argentum abstulissent. sed Aeneae propter admirationem iterum a Graecis concessum, ut quod vellet auferret; illum, ut simile, quod laudatum fuerat, faceret, deos penates abstulisse. tunc ei a Graecis concessum, ut et quos vellet secum et sua omnia liberaret: quod poeta Veneris praesidio praestitum dicit Aeneae. PETEBAM pro appetebam et optabam. [2.637] VITAM PRODUCERE figurate, pro 'vitam producturum'. [2.638] EXILIUM dictum quasi extra solum. VOS O obliqua oratio est. nam aperte quidem hoc agit, ut relinquatur, latenter vero aliud: [2.id est voluntatem fugiendi] per quod nimia Aeneae ostenditur pietas, qui nec iustis causis movetur, ut patrem relinquat. sane rhetorica suasio est; deliberatur enim de ipsa re, utrum fugiendum sit. et eius partes ita ponuntur, ut †si qui dissuadent, an supervivendum patriae. quod ideo aperte non dixit, ne ceteros a fuga dehortari videretur, sed ait 'vos fugite, qui potestis': a tempore 'satis una superque', ab invitis diis 'iam pridem invisus diis et inutilis annos demoror'. sic quidem et illud colligitur, an debilis patriae superare debeat. [2.639] INTEGER AEVI SANGUIS plenam aetatem significat ex sanguine, qui non est integer nisi in iuvenibus. nam dicunt physici minui sanguinem per aetatem: unde et in senibus tremor est. sane 'aevum' hic ad annos referre debemus, cum alibi tempus significet, ut “aevoque sequenti” . et “tantum aevi longinqua valet mutare vetustas” . SVO ROBORE sine alterius auxilio, quo eget Anchises. et duas res dicit: et iuvenes estis, et sani, quorum utrumque mihi deest. STANT perstant solidaeque sunt. [2.640] AGITATE disponite, cogitate. Sallustius “traditur fugam in oceani longinqua agitavisse” . [2.641] CAELICOLAE ad quos nostra pertinet vita, ut “haud credo invisus caelestibus auras vitales carpis” et “nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis debentem” et “igneus est illis vigor et caelestis origo” . anima enim caeli pars est, corpus nostrum, umbra inferorum. ideo ergo non posuit generale nomen deorum, et addidit caelestibus, ne crederentur inferni dii, qui datores vitae non sunt. [2.642] SATIS SUPERQUE ad augmentum 'superque' addidit. est autem tmesis. sane sciendum est esse aliqua, quae augmentum non recipiunt, ne minus significent, ut [2.'satis',] 'perfectus': nam quaeritur, utrum 'perfectior' possit facere, ne incipiat [2.'satis'] 'perfectus' minus significare. [2.643] UNA EXCIDIA sub Laomedonte ab Hercule. sed emphatikos dixit 'excidia'. SUPERAVIMUS superviximus. [2.644;645] SIC O SIC POSITUM ADFATI DISCEDITE CORPUS sensus talis est: praestate mihi vos funebre solatium, id est adfamini me, ut dici mortuis solet 'vale, vale, vale': nam ideo et 'positum' et 'corpus' dixit: mortem autem ego manu hostis inveniam; nam hic ordo est. 'miserebitur' vero dixit adfectu eius qui cupiebat interimi, ut eum hostis quasi miseratus occideret. sic in nono mater Euryali “aut tu, summe pater divum, miserere, tuoque invisum hoc detrude caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam” . et “vos o potius miserescite venti” . alii sic exponunt: [2.et] 'miserebitur' id est quod illi hostili animo fecerint ego misericordiae loco ducam. [2.646] EXUVIASQUE PETET quasi obiectio 'sed spoliatum linquet cadaver', et responsio 'facilis iactura sepulcri': aut secundum Epicureos, qui dicunt nihil superesse post mortem; aut hoc dicit, facilis sepulturae iactura est, quam potest ruina praestare. FACILIS contemptibilis et levis sapienti viro, ut sit 'iactura' dispendium. [2.647] INUTILIS ideo, quia debilis fuisse dicitur post fulmen. ANNOS DEMOROR quasi festinantes diu vivendo detineo. [2.649] FULMINIS ADFLAVIT VENTIS ET CONTIGIT IGNI tria sunt fulminum genera: est quod adflat, quod incendit, quod findit: de hoc autem siluit. fulminatus autem est Anchises, quia se cum Venere concubuisse iactabat. sane afflati tactique dicuntur capti membris, ut “tactus etiam ille, qui hanc urbem condidit, Romulus” . AFFLAVIT VENTIS bene dixit, quia scit, non iaci fulmina, nisi cum flatu ventorum, ut in VIII “tris imbris torti radios, tris nubis aquosae addiderant” . sane de fulminibus hoc scriptum in reconditis invenitur “quod si quem principem civitatis vel regem fulmen afflaverit, et supervixerit, posteros eius nobiles futuros et aeternae gloriae” . Fabula sane talis est: cum inter aequales epularetur Anchises, gloriatus traditur de concubitu Veneris. quod cum Iovi Venus questa esset, emeruit, ut in Anchisem fulmina mitterentur; sed Venus cum eum fulmine posse vidisset interimi, miserata iuvenem in aliam partem fulmen detorsit, Anchises tamen afflatus igne caelesti semper debilis vixit. [2.651] NOS CONTRA praepositiones vel adverbia in 'a' exeuntia modo producunt ultimam litteram, excepto 'puta' et 'ita', apud Ennium et Pacuvium brevia sunt. hinc est quod etiam numerorum nomina indeclinabilia producuntur, ut “triginta magnos” . ea vero quae declinantur brevia sunt secundum rationem nominum in 'a' exeuntium. EFFUSI LACRIMIS pro effusi in lacrimas. [2.652] OMNISQUE DOMUS modo familiam, alias domicilium, interdum re vera domum. [2.653] FATOQUE VRGENTI simile est ut 'currentem incitare', 'praecipitantem impellere'. [2.655] RURSUS IN ARMA FEROR quasi quodam doloris impetu, quod pater liberari non acquiesceret. MORTEM OPTO contra fatorum vim et matris auxilium. [2.656] NAM QUOD CONSILIUM quasi vetuerit regina audito 'mortemque miserrimus opto', sic respondet Aeneas 'nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur'? [2.657] MENE probatae pietatis filium. nam pronomina habent vim suam, nonnumquam et emphasin, ut “cantando tu illum?” sane 'mene efferre pedem genitor' et cetera rhetorice per deliberationem tractatur, an Aeneae relicto patre fugiendum sit. POSSE plus est quam velle. [2.658] NEFAS scelus. EXCIDIT bene excusat patrem dicendo 'excidit', et ipsam temperat obiurgationem. [2.660] PERITURAE bene 'periturae' dixit, non 'perditae', quia adhuc posse videatur evadere per suam et Anchisae fugam; ideo autem 'addere', tamquam magnam portionem exitio Troiae genus Anchisae coniungeret. [2.661] IVVAT delectat, quasi malum illi voluptati sit. PATET ISTI apocope est pro 'istic'. pronomen enim esse non potest, quia non praecedit nomen. [2.662] MULTO PRIAMI DE SANGUINE quasi bis sanguinem fuderit Priamus, quia et filium eius Pyrrhus occiderit. [2.663] NATUM ANTE ORA PATRIS his rebus terret eum, qui non potest mortem timere. OBTRUNCAT obtruncare consuevit. [2.664] HOC ideo. QUOD propter quod. [2.668] ARMA, VIRI, FERTE ARMA notant hoc critici, quia saepius armari aliquos dicit, cum exarmatos nusquam ostendat: qui nesciunt, non omnia a poeta, ut supra diximus, dici debere. nam et diem describit, nocte non praemissa. superfluo enim dicuntur ea quae necesse est fieri. quis enim domum ingressus, non arma deponat? vel quia ad auferendum patrem arma deposuerat; vel quia armis Graecorum fuerat armatus. VOCAT LUX VLTIMA VICTOS id est victis moriendum est. [2.669] REDDITE ME DANAIS vel quibus me sustulit mater; vel tamquam quaerentibus et invenire cupientibus. et bene 'reddite', quasi retineatur; nam ideo ait 'sinite'. INSTAVRATA renovata; quod verbum et de feriis et de scaenis solebat apud veteres usurpari. [2.670] NUMQUAM pro non, ut “numquam hodie effugies” . [2.672] INSERTABAM cunctationem ostendit hoc verbo eius, qui nec ire ad proelium velit, nec domum relinquere. sic et 'ferebam' dixit. [2.674] PATRI melius 'patri', quam 'mihi'. TENDEBAT offerebat, sed manibus eum gestans. [2.675] SI PERITURUS ABIS argumentum dilemma, id est conplexio, quae adversarium ab utraque parte concludit. [2.676] EXPERTUS quidam participium praeteriti temporis [2.sed] vim praesentis habere volunt, quia praesens deficit. [2.677] TUTARE DOMUM hoc est cui defensori relinquimur, si tu deseris? CUI PARVUS IVLUS interrogantis est. et simul epitheto commendat aetatem. [2.678] CONIVNX QUONDAM 'quondam' aut aliquando significat, quasi nunc uxor non sit quae relinquitur. aut certe 'quondam' 'semper' significat, ut in georgicis “ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis” , et est, quam semper coniugem nominasti. haberi enim quaevis poterat, nominari non nisi nobilis. et bene [2.ex ductu litterarum] quod eventurum timet, quasi iam contigerit, deflet; se autem ideo ultimam facit, quod ipsa loquitur. diversam autem aetatem pueri, senis et feminae ad miserationem commovendam videtur obicere. [2.680] SUBITUM pro 'subito'. adverbium est temporis secundum veteres. ORITUR oriuntur divina, ut Sol: ideo et †quia dicuntur oritur. [2.681] MANUS INTER mutavit accentum praepositio postposita. sane 'inter' plerumque pro 'per' ponitur, sed raro apud Vergilium, ut “hunc inter fluvio Tiberinus amoeno” . bona autem oeconomia ad Iulum venit, dicens eum fuisse inter manus parentum. 'inter manus' autem, hoc est inter amplexus. non enim possumus eum illo tempore portatum dicere, quem et mox pedibus patris comitem fuisse, et post septem annos legimus et venatum isse et bella tractasse. MIRABILE MONSTRUM ton meson est: dictum a monstrando, id est monendo. et refertur ad praesens eius significatio. 'prodigium' autem est quod in longum tempus dirigit significationem. [2.682] LEVIS pro leviter. [2.683] FUNDERE LUMEN APEX 'apex' proprie dicitur in summo flaminis pilleo virga lanata, hoc est in cuius extremitate modica lana est: quod primum constat apud Albam Ascanium statuisse. modo autem summitatem pillei intellegimus. tangit autem, ut frequenter diximus, latenter historiam. item hoc quoque de igni ad Servium Tullium pertinet. nam cum Tarquinius cepisset Vericulanam civitatem, ex captiva quadam in domo eius natus est Servius Tullius. qui cum obdormisset, caput eius subito flamma corripuit: quam cum vellent restinguere, Tanaquil, regis uxor, auguriorum perita, intellegens augurium, prohibuit. flamma puerum cum somno deseruit: unde intellexit, eum clarum fore usque ad ultimam vitam. perite sane lucem dixit, non ut in septimo “tum fumida lumine fulvo” : nam et illic splendor quidem est, sed cum fumo, qui semper causa lacrimarum est. in Ascanio autem solus ostenditur splendor. Suetonius tria genera pilleorum dixit, quibus sacerdotes utuntur, apicem, tutulum, galerum: sed apicem pilleum sutile circa medium virga eminente, tutulum pilleum lanatum metae figura, galerum pilleum ex pelle hostiae caesae. [2.684] CIRCUM TEMPORA PASCI crescere: ut “sacrum tibi pascere crinem” . sunt autem hic infiniti pro indicativis 'fundere', 'lambere', 'pasci'. [2.686] SACROS RESTINGVERE FONTIBUS IGNES religiosos. non quos tunc 'sacros' sciebant, sed quos mox probarunt. SANCTOS RESTINGVERE FONTIBUS IGNES] [2.et] bene 'fontibus', non aquis. 'sanctos' vero, ut venerabilius fieret. sane 'sanctum' est interdum non idem quod 'sacrum', neque idem quod 'religiosum'; interdum non aliud quam 'sacrum'. hic ergo 'sanctos' sacros accipiemus, quippe quo loco auspicia fierent, sicut ex Anchisae persona ostenditur, cum dicit 'oculos ad sidera laetus extulit' et 'da deinde auxilium pater atque haec omnia firma'. aliter 'sanctum' accipi per singula loca dicitur. [2.687] AT PATER ANCHISES et hic et alibi Anchisen divinandi peritum inducit. OCULOS AD SIDERA contra opinionem Theocriti, qui eum fulmine caecatum fuisse commemorat. [2.688] ET CAELO PALMAS CUM VOCE TETENDIT fugae defensio est, ut videatur non solum utilis et necessaria, sed et honesta, quoniam divina suadebant. nam et ideo inducitur noluisse, ut quod vincitur et consentit argumentum voluntatis divinae sit. [2.689] SI FLECTERIS aut secundum Stoicos locutus est, qui fati adserunt necessitatem: aut secundum Epicureos, qui dicunt deos non curare mortalia. [2.690] ASPICE NOS quia intuentes dii iuvant: unde est “atque oculos Rutulorum reicit arvis” , et contra “diva solo fixos oculos aversa tenebat” . ASPICE NOS] nam de Iove in primo libro “et Libyae defixit lumina regnis” . aut secundum mathematicos, quod quidquid Iuppiter irradiaverit felix facit. [2.691] ATQUE HAEC OMINA FIRMA secundum Romanum morem petit, ut visa firmentur. non enim unum augurium vidisse sufficit, nisi confirmetur ex simili. nam si dissimilia sint posteriora, solvuntur priora: unde est “quantum Chaonias aquila veniente columbas” . nam aquila sine dubio columbis plus potest. [2.692] FATUS ERAT proprietatem disciplinae secutus, quod augurum 'effata' dicuntur. [2.693] INTONVIT LAEVUM sinistrum, prosperum, quia caeleste est; quae enim nobis laeva sunt dextra sunt, ut diximus supra. 'sinistrum' autem a sinendo dictum, quantum ad auguria pertinet, quod nos agere aliquid sinat, unde alibi “siquem numina laeva sinunt” . sed hoc loco pontificalis inducitur disciplina. nam ostendit Anchisen, cum vellet fugam filii sequi, omine quod de Ascanii †pro capite auspicii se obtulit, a diis commotum petisse de caelo confirmationem; subiungit enim 'vix ea fatus erat senior, subitoque fragore intonuit laevum'. prosperum, quia sereno caelo sive audita, sive visa fuerint: quod hic utrumque ostendit 'subitoque fragore intonuit laevum', quod ad auditum scilicet pertinet. iterum adiunxit quod ad visum pertinet 'et de caelo lapsa per umbras stella facem ducens multa cum luce cucurrit'. hoc autem auspicium cum de caelo sit, verbo augurum maximum appellatur. sinistras autem partes septentrionales esse augurum disciplina consentit, et ideo ex ipsa parte significatiora esse fulmina, quoniam altiora et viciniora domicilio Iovis. [2.694] MULTA CUM LUCE CUCURRIT nunc theologicam rationem sequitur, quae adserit, flammarum quos cernimus tractus nimbum esse descendentis numinis; alibi physicam, ut “vento inpendente videbis, flammarum longos a tergo albescere tractus” . FACEM DUCENS lumen, quod utique ex facibus nascitur. [2.695] SUPER LABENTEM quidam hoc verbum unam partem orationis esse tradunt. [2.696] IDAEA CLARUM SE CONDERE SILVA stellae huius cursus ita significat Troianos conglobatos ad domum Aeneae Idam petere. quod dicit 'multa cum luce' ostendit claros; quod 'signantem vias' scintillas quasdam dicit relictas, quae ostendunt remansuros in diversis partibus socios; quod 'longo limite', ostendit errorem; quod 'sulcum' dicit, significat longum 'maris aequor arandum'; quod ait 'sulphure fumant' divini ignis odor ostenditur; fulgura enim odor sulphuris sequitur; ex fumo autem mors Anchisae, sicut eius oratio sequens indicat. 'cedo equidem', quasi dicat, licet sciam me esse moriturum. et bene quamdiu vivit Anchises, totum ei conceditur. quidam fumo bellum, quod in Italia futurum erat, significari tradunt. [2.699] VICTUS GENITOR quasi pertinax et a pristino proposito recedens. SE TOLLIT AD AVRAS verbum augurum, qui visis auspiciis surgebant e templo: unde est 'extemplo'. [2.700] ADFATURQUE DEOS agit diis gratias. vel certe invocat. [2.701] IAM IAM NULLA MORA EST et 'cedo equidem' ostendit eum Aeneae dictis consensisse. [2.702] DII PATRII SERVATE DOMUM SERVATE NEPOTEM: VESTRUM HOC AVGURIUM hic ostendit, Anchisen ea quae optabat per impetrationem augurii meruisse: augurium enim est exquisita deorum voluntas per consultationem avium aut signorum. perite ergo signum de caelo 'augurium' dixit. ideo et adiecit 'servate domum', id est genus, familiam: 'servate nepotem', a quo certum erat Romanam prolem propagatum iri. [2.703] VESTROQUE IN NUMINE TROIA EST in vobis habeo Troiam: propter illud “has mihi servassent sedes” . alii ita exponunt: augurium numenque vestrum efficiat, ne putem Troiam perisse. [2.704] CEDO cedere proprie dicitur qui contra sententiam suam alteri consentit, ut “cedamus Phoebo” . COMES IRE RECUSO tantum ad solatium itineris, quippe moriturus, ut in sexto Aeneas “ille meum comitatus iter” . vult enim Vergilius etiam Aeneae concedere patris peritiam. [2.705] DIXERAT ILLE hic distinguendum. alii 'ille' et 'ignis', sed male. ET IAM dum negat, dum ostenduntur auspicia. [2.706] PROPIVSQUE [2.quamvis secreta domus sit.] propter illud “arboribusque obtecta recessit” . et est ordo: incendia propius volvunt aestus, id est calorem. unde etiam 'aestas' dicitur. [2.707] ERGO AGE quia consensisti, et ignis propinquat. 'age' autem non est modo verbum imperantis, sed hortantis adverbium, adeo ut plerumque 'age facite' dicamus et singularem numerum copulemus plurali. CERVICI 'cervix' cum numero singulari dicitur, collum significat; si plurali utamur, superbiam ostendimus, ut in Verrinis “frange cervices” . [2.710] AMBOBUS ERIT et ad filium et ad patrem potest referri; sed melius ad patrem, quia de Ascanio post loquitur. [2.711] ET LONGE 'longe' valde, ut “Tiberinaque longe ostia” . nam 'longe' non potest, quia sequitur 'pone subit coniunx'. et bene ire singulos facit: scit enim multitudinem facile posse deprehendi. vel 'longe' ideo, ut sit prooeconomia, quod errare potuerit. SERVET autem custodiat, ut “et tantas servabat filia sedes vel servantem ripas” . [2.712] FAMULI unde familia. [2.713] URBE EGRESSIS hic ablativo iunxit, ut Horatius “egressum magna me accepit Aricia Roma” . Sallustius accusativo, ut “raro egressa fines suos” . ergo utrumque dicimus. TUMULUS modo terra tumens, alias sepulcrum. prudenter autem circa turbatos pluribus utitur praeceptis, [2.diversa signa dat] quia scit, timoris comitem esse oblivionem. TEMPLUMQUE VETUSTUM DESERTAE CERERIS bene Cereris fanum ante urbem , quae dea rusticorum est. et librate Aeneas et Cereris templum et vetustum elegit, ad quod nec viris erat aditus, sicut hostes putabant: nam Aeneas scit, ante esse profanatum: nec praedae spe Graeci poterant duci. [2.714] DESERTAE CERERIS utrum a sacerdote, qui in sexto extinctus inducitur, ut “Cererique sacrum Polyboeten” : an 'desertae' belli tempore propter decennalem obsidionem? an 'desertae' a filia, ut “nec repetita sequi curet Proserpina matrem” . ANTIQUA CUPRESSUS ad vetustatem rettulit. cupressum autem, funebrem arborem, bene ante templum deae lugentis esse confirmat. [2.715] RELIGIONE PATRUM timore: et est reciprocum. sic Terentius “nam mihi nihil esse, religio est dicere” , id est metus; item Vergilius contra “multosque metu servata per annos:” conexa enim sunt timor et religio, ut Statius “primus in orbe deos fecit timor” . [2.716] EX DIVERSO ut non sit suspicio Graecis. [2.717] CAPE SACRA MANU non est dantis, sed hortantis, ut tollat, quia sequitur 'me bello e tanto digressum et caede recenti attrectare nefas': scit enim Graecos ex pollutione Palladii piaculum commisisse. [2.719] FLUMINE VIVO perenni, quia iugiter aqua fluens viva vocatur. FLUMINE VIVO semper fluenti, id est naturali, ut “vivoque sedilia saxo” . est autem augurale verbum. [2.720] ABLVERO pro abluam. [2.721] LATOS UMEROS aut more heroum se laudat: aut certe sternendo latos facit. vel 'latos' sufficientes; vult enim ostendere, totum se ad onus praebuisse: et ideo 'umeros', non 'umerum'. [2.722] INSTERNOR eleganter tamquam onus laturus, ut de animalibus. [2.723] SUCCEDOQUE ONERI figura est, ut “succedunt muro et flammas ad culmina iactant” . [2.724] INPLICVIT puerilem expressit timorem, ne manu excidat patris. SEQUITURQUE PATREM NON PASSIBUS AEQUIS bene de praesente puero, qui, ut putabatur, inter manus reginae erat positus, expressit adfectum. [2.725] PONE 'post', sed loco tantum, non et tempori adiungitur. et adverbium est, atque ideo ultima syllaba habet accentum. SUBIT sequitur. OPACA LOCORUM quia dixit “arboribusque obtecta recessit” . est autem elocutio, ut “strata viarum” . alii 'per opaca', per crassa accipiendum putant; vel 'opaca' obscura. alibi 'opacum' amoenum. [2.726] ET ME QUEM DUDUM naturalia plus timet. quasi et vir fortis et pius non timet bellicum timorem, sed naturalem, propterea quia sequitur 'comitique onerique timentem'. [2.727] GLOMERATI EX AGMINE propter illud 'undique collecti invadunt'. [2.728] NUNC OMNES TERRENT AVRAE hic ostendit, etiam fortes viros pro ratione temporis et causarum et debere et decere metuere. SONUS EXCITAT OMNIS consternat. [2.729] SUSPENSUM sollicitum. COMITIQUE quidam 'comiti' pro comitibus accipi volunt; nam et pro Creusa eum timere putant intellegi, et singulariter dictum, ut 'equitem' et 'peditem' de multitudine dicimus. [2.731] SUBITO CUM hysterologia est. NATE haec singula pronuntianda sunt, quia perturbatis iugis non datur sermo, nec gaudentibus, nec dolentibus. quidam adfectiose distinguunt. [2.733] PROPINQUANT non dicit qui, propter sequentem de Corybantibus oeconomiam. CERNO non nulli quaerunt, ex cuius persona 'cerno' dictum sit. sed altius intuentes 'cerno' Aeneae dant, ut ipse hunc versum dixisse videatur. [2.735] NESCIO QUOD TREPIDO excusatio est coniugis longius derelictae. et bene 'nescio quod' ait, quia hoc postea a simulacro uxoris agnoscit. MALE NUMEN AMICUM non cum utilitate mea favens uxori, quae in numerum ministrarum matris deum relata est. vel 'male amicum' iratum, ut “statio male fida carinis” . [2.736] MENTEM memoriam, ut paulo post ait “nec prius amissam respexi” . [2.738] FATONE EREPTA CREVSA ordo est: fato erepta Creusa substititne, erravitne via. non enim dubitat fato esse sublatam, cum audierit “non haec sine numine divum eveniunt” . [2.740] NEC POST OCULIS EST REDDITA NOSTRIS constat: nam umbram eius vidit tantummodo. alioquin mentiebatur dicendo: non vidi. [2.743] HIC DEMUM 'hic una defuit', aliter vitium est. 'huc' enim dicere debuit. UNA id est sola. et videtur improprie de necessaria persona 'una' dixisse, quae non sic debet numerari, quasi numero defuerit, sed quasi adfectui dolentis; sola enim de multis intellegitur. [2.744] COMITES utrum natum et virum, an separatim alios, an famulos dixit? NATUMQUE qui per aetatem matrem desiderare debuerat. VIRUMQUE videtur excusasse oblivionem suam et culpam ad deos rettulisse. [2.745] DEORUMQUE hypermetrus versus est, ideo, ne si 'deum' per genetivum pluralem diceret, homoioteleuton faceret. dicendo autem 'quem non incusavi amens hominumque deumque' dat sibi amentiam, quia in furore incusavit deos etiam, quod numquam; cum enim dixit 'quem non', intellegimus etiam deos. [2.746] VIDI CRUDELIUS bene se futurus commendat maritus, qui apud feminam sic ostendit priorem se amasse uxorem. [2.748] VALLE RECONDO hinc iam ostenditur nimia multitudo. [2.749] URBEM REPETO quidam 'repeto' pro 'repetere ' accipiunt. FULGENTIBUS ARMIS licet intempestive 'fulgentibus' dixerit, tamen potest significasse scutum et galeam, quibus solis caruerat patrem portans et filium ducens. [2.750] STAT CASUS placet, ut “stat quicquid acerbum est, morte pati” . [2.752] OBSCURA LIMINA aut per noctem obscura: aut certe posticum 'limina' significat. [2.753] QUA pro unde. RETRO OBSERVATA SEQUOR relego, retro sequor mea vestigia. [2.754] LUMINE LUSTRO oculos circumfero; non enim facem ferre poterat, quia proderetur. [2.755] IPSA SILENTIA ipsa quae terrere non debent, praecipue inter hostes. sed ut diximus, naturalibus tantum cedit. [2.756] SI FORTE PEDEM, SI FORTE iteratione auxit dubitationem. INRVERANT DANAI quos Venus ante prohibuerat: unde est “et ni mea cura resistat” . [2.758] ILICET confestim. hoc significat [2.et] 'ilico'; sed metri ratione variantur. SUMMA AD FASTIGIA VENTO qui auget flammas, ut “veluti cum flamma furentibus austris” . 'fastigia' autem modo de summitate proprie dixit: alibi per contrarium de imo, ut est “forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras” . inde est et “caelumque profundum” , quasi cuius porro sit fundus, cum de imo 'fundus', de summo 'fastigium' dicatur. [2.760] PRIAMI patris eius. ARCEM ne vel illuc confugisset? [2.761] VACVIS magnis, quippe illic erant omnia. alii 'vacuis' pro vacuatis intellegunt, ut sit nomen pro participio; aut 'vacuis' a nobis; aut certe 'vacuis' latis. IVNONIS ASYLO templo: unde nullus possit ad supplicium extrahi. dictum 'asylum' quasi 'asyrum'. alii 'asylum' ideo dictum, quod nullus inde tolleretur, id est quod sulasthai, hoc est abripi, nullus inde poterat; vel quod fugienti illuc spolia non detraherentur; sula enim Graece aut furta aut spolia dicuntur. hoc autem non est in omnibus templis, nisi quibus consecrationis lege concessum est. primo autem apud Athenienses statutum est ab Herculis filiis, quos insequebantur hi, qui erant a patre oppressi, sicut docet in duodecimo Statius. hoc asylum etiam Romulus imitatus est: unde est “quem Romulus acer asylum rettulit” , non 'statuit'. quem locum deus †Lucoris, sicut Piso ait, curare dicitur. sunt quidam qui dicunt, ideo Graecos in templo Iunonis, quod asylum erat, praedam convexisse vel captivos conclusisse, quod ibi caedem fieri non liceret: et ideo feminas et pueros clausos, quod imbellis esset aetas et sexus, quibus etiam hostes parcere consueverunt. [2.762] PHOENIX Achillis magister. [2.763] HUC pro illuc. GAZA census, Persarum lingua. et est numeri singularis tantum. [2.764] MENSAEQUE DEORUM postquam 'excessere omnes adytis'. [2.765] CRATERESQUE AURO SOLIDI qui sunt vel inaurati, vel laminis tecti, vel incrustati. CAPTIVAQUE VESTIS pro captivorum, et est nota elocutio. [2.766] LONGO ORDINE longa multitudine, ut in sexto “unde omnes longo ordine posset” , cum non dicat 'per ordinem'. non enim ordo erat in multitudine. [2.768] AVSUS quia inter hostes. VOCES IACTARE quae contrariae sunt latere cupienti. et inquirendi officium ad vocem transtulit propter noctem. 'voces' vero, quia 'iterumque iterumque vocavi'. AVSUS Q. V. I. P. V.] [2.et] hic ostendit, et se fato evasisse, et fato coniugem perdidisse. [2.771] TECTIS per tecta. et est antiptosis. [2.772] INFELIX SIMULACRUM mihi, non sibi: ut “quae potui infelix?” per 'simulacrum' autem apotheosin ostendit, quia simulacra deorum sunt, umbrae inferorum. sic Ulixes in Homero apud inferos umbram Herculis cernit, quia post mortem umbrae inferos, animae caelum petunt. [2.773] MAIOR IMAGO quia umbra maior est corpore. et per hoc mortuam vult ostendere, aut ex homine deam factam. [2.774] STETERUNTQUE COMAE prae horrore. [2.775] TUM SIC ADFARI infinitus modus pro indicativo. et hic versus in plerisque dicitur non fuisse. QUID TANTUM consolatio est; sequitur etiam divinatio, quae animis liberatis corpore conceditur: unde etiam morientibus datur, ut “nec longum laetabere: te quoque fata prospectant paria” Acron Mezentio. [2.776] INSANO hic sine ratione, aut certe magno, ut “insani feriant sine litora fluctus” . INDULGERE vel permittere, vel operam dare, ut “indulgent vino” . [2.777] SINE NUMINE DIVUM sine fati necessitate: ut enim Statius dicit, fata sunt quae dii fantur. [2.778] EVENIUNT NEC TE COMITEM HINC ASPORTARE CREVSAM hic versus caret scansione: unde multi ei 'hinc', multi 'as' syllabam detrahunt. si tamen vis fide servata scandere, sit conversio, ut 'eveniunt, nec te hinc comitem', et potest scandi per synalipham. aliter nec ecthlipsin, nec hiatum, nec synalipham recipit. CREVSAM quia Latina declinatio est, erit Latinus accentus. [2.779] FAS pro fato; quia sequitur '“regnumque et regia coniunx parta tibi” '. ILLE superfluum hoc loco pronomen. OLYMPI cur in paenultima accentus sit, manifesta est ratio apud Latinos: quamquam Graeci discretionem velint per accentum facere montis et caeli, quod superfluum est. [2.780] LONGA TIBI EXILIA subaudiendum 'obeunda'. ARANDUM quia legimus “subtrahiturque solum” , non inmerito dixit nunc 'arandum'. HESPERIAM sequenti epitheto Italiam ab Hispania segregavit, quae et ipsa Hesperia dicitur. et videtur per derivationem etiam errori finem dedisse. [2.781] LYDIUS THYBRIS] quia per Tusciam fluit. Tusci enim a Lydis originem ducunt. LYDIUS THYBRIS Tuscus, dictus 'Lydius' a fratre Tyrrheni. nam Lydus et Tyrrhenus duo fratres, cum eos provincia una non ferret, in sortem miserunt, ut divisis copiis proficisceretur unus ad novas sedes quaerendas. profectus Tyrrhenus est, qui ex suo nomine Tuscos Tyrrhenos vocavit. Lydia autem dicta est, in qua frater remanserat. unde nunc traxit, ut 'Lydium' diceret. Tusci autem a frequentia sacrificii dicti sunt, hoc est apo tou thuein. constat namque, illic a Tage aruspicinam repertam, ut Lucanus meminit “sed conditor artis finxerit ista Tages” (1.634). apud Tuscos etiam togae usus est; nam hoc habitu in Lydia Iovis simulacrum fuisse dicitur. [2.782] LENI AGMINE leni impetu, vel fluore: et multis rebus hoc nomen adiungitur. [2.783] REGNUMQUE ET REGIA cur ergo Aeneas horum non meminit, et considit in Thracia et aliis locis? [2.784] PARTA an parata, an adquisita armis? LACRIMAS DILECTAE PELLE CREVSAE melius ad posteriora referimus, ut dicat: noli flere, nec enim captiva sum. male enim plerique dicunt, quia habes uxorem paratam. [2.786] SERVITUM ut serviam; verbum finitum et modus gerundi est. [2.787] DARDANIS laus a maioribus. NURUS laus a cognatione. sane hunc versum quidam ita supplevit 'et tua coniunx'. [2.788] HIS ORIS in quibus colitur plus, quam in Creta. [2.789] IAMQUE VALE recedentis significatio est: unde et mortuis dicitur, ut “salve maxime Palla aeternumque vale” . NATI SERVA COMMUNIS AMOREM quasi mater sollicita, quod dixerat, eum aliam habiturum uxorem. bene ergo propter futuram novercam commendatur Ascanius. [2.793] MANUS EFFUGIT IMAGO quasi imago, quae non tenetur. naturale enim est, ut non possit teneri. nam in sexto quod ait “da dextram misero” , auxilium significat. [2.794] PAR LEVIBUS VENTIS puris et non vehementibus. SIMILLIMA SOMNO sic Cicero “simillimum deo iudico” . nam genetivo debuit iungi. [2.795] SIC DEMUM novissime. [2.797] INVENIO ADMIRANS cum invenissem, admiratus sum. vel admiratus sum, tantos evadere potuisse. sane adamat poeta ea quae legit diverso modo proferre. Naevius belli Punici primo de Anchisa et Aenea fugientibus haec ait “eorum sectam sequuntur multi mortales” , ecce hoc est 'invenio admirans numerum': “multi alii e Troia strenue viri” , ecce hi sunt 'animis parati': “ubi foras cum auro illic exibant” , ecce et 'opibus instructi'. [2.798] EXILIO ad exilium alii. Donatus contra metrum sensit, dicens 'ex Ilio', quasi de Ilio: nam longa est. MISERABILE VULGUS magnum est quod addidit 'vulgus'. sic Statius “unde hoc examen, et una tot miserae” . [2.799] UNDIQUE CONVENERE videtur hoc loco tamquam omnium consensu regnum ad Aeneam esse delatum. ANIMIS OPIBUSQUE et volebant et poterant: vel fortes pariter et divites. [2.800] DEDUCERE TERRAS iuxta morem Romanum deduci coloniae dicebantur. bene ergo de Aenea dixit 'deducere', quod eis civitatem conditurus erat. [2.801] LUCIFER IDAE ut Troianis videtur. sic alibi “tibi deserit Hesperus Oetam” secundum persuasionem eorum, qui circa montes habitant; illinc enim oriri vel occidere putantur sidera, unde videri vel incipiunt, vel desinunt. hoc est autem quod ei Venus promisit “numquam abero” . Varro enim ait hanc stellam Luciferi, quae Veneris dicitur, ab Aenea, donec ad Laurentem agrum veniret, semper visam, et postquam pervenit, videri desiisse: unde et pervenisse se agnovit. bene autem poeta diligentia sua dierum horis hic quae aguntur accommodat; ut hoc loco, quod de patria cum patre et filio discedit Aeneas, ait 'surgebat'. [2.802] DUCEBATQUE DIEM quia Lucifer lucis est praevius. [2.803] OPIS ferendi auxilii; vel ad ceteros liberandos, qui non fuissent occisi; vel ad eruendam de captivitate patriam, quia dicit 'Danaique obsessa tenebant limina portarum'. [2.804] CESSI deest 'igitur'. CESSI hoc est tantis difficultatibus vel malis. et proprie cedere dicuntur qui patriam relinquunt. MONTEM ut ostendit in nono Idam significat. SUBLATO GENItore ubique inventa opportunitate pietatem suam erga patrem vult ostendere. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM TERTIVM COMMENTARIVS. [3.pr] Secundum interrogationem Didonis post insidias Graecorum et casus suorum proprios errores exsequitur, quos pertulit antequam ad Africam perveniret, ordine ut supra diximus commutato: nam rectum operis initium est “fracti bello fatisque repulsi” . fuga autem eius haec est. relinquens Ilium Idam tenuit, inde Antandrum civitatem, iuxta quam factis navigiis tenuit Thraciam, in qua Aenum constituit, ut multi putant. mox prodigiis territus Delum tenuit. illic accepto augurio, errore patris praetervectus Cycladas venit ad Cretam: ubi cum pestilentia laboraret, a diis penatibus monitus ad Strophadas delatus est insulas. inde praetervectus maritima Graeciae apud Epirum susceptus est Heleni hospitio. unde profectus Calabriam tenuit, et illinc statim territus adventu Diomedis abscessit, navigavitque usque ad Scyllam et Charybdin, quae sunt Aetnae vicinae. unde vento pulsus circumita maxima parte Siciliae Drepanum venit, ubi secundum Vergilium perdidit patrem. inde, ut est in primo, ad Didonis regna pervenit. [3.1] POSTQUAM haec particula conectendis adiungitur rebus, ut “postquam altos tetigit fluctus” : sic enim dictis sequentia copulantur. RES quamvis multa prout locus exigit significet, modo nomen vel imperium, ut “res Agamemnonias” : aut 'res' hic pro universo statu Asiae. bene autem ASIAE, quasi tertiae orbis partis: nam Phrygia in Asia est, Ilium in Phrygia, sed minore. PRIAMIQUE EVERTERE GENTEM non est iteratio; nam potuit aliud sine alio fieri, ut vel Phrygia tota everteretur, vel solum Ilium perisset. [3.2] GENTEM INMERITAM bene 'gentem': nam Laomedontis et Paridis culpa universa gens perire non debuit. VISUM SUPERIS ut ipse ait, Neptunum Iunonem Minervam vidisse se eversores Troiae. laus Ilii est, quod non nisi dii potuere subvertere. quotienscumque autem ratio vel iudicium non apparet, 'sic visum' interponitur, ut Horatius “sic visum Veneri” , cum amorem ostenderet non esse pulchritudinis. et bene accusatio in deos habet quandam venerationem; alioquin sacrilegium est. [3.3] SUPERBUM ILIUM nobile. 'Ilium' autem Vergilius neutro tantum genere declinat, Horatius etiam feminino, ut “non semel Ilios vexata” . sane modo 'Ilium' proprie de civitate dixit, nam regio 'Troia' est: quamvis interdum pro civitate provinciam ponat, ut “et campos ubi Troia fuit” . HVMO FUMAT NEPTVNIA TROIA 'humo' ab humo, id est funditus, ut significet patriae suae solum quoque arsisse. sane quaeritur, quo modo dixerit 'cecidit' et 'fumat'. sed aut per licentiam poeticam tempus pro tempore posuit, ut “meminisse horret luctuque refugit” : aut certe naturam rerum expressit; nam ruina in brevi fit, fumus vero longo permanet tempore. nam quod ait Probus, ad discernendum tempus circumflectendam ultimam syllabam, ut intellegamus 'fumavit', non procedit, quia 'pone' tantum [3.verbum] in ultima habet accentum, ut significet 'retro'. NEPTUNIA TROIA bene et subtiliter etiam diis invidiam commovet, ut ea quoque cecidisse dicat quae putabantur deorum. sane fabula talis est. Laomedon, rex Troianorum, sollicitus pro opibus suis petit ab Apolline et Neptuno, ut Ilium cingerent muris mercede promissa. quo impetrato quae diis promiserat denegavit. sed Neptunus iratus cetos, id est beluam marinam inmisit: quod malum Troiani passi sunt nece filiarum, quas belua comedebat, donec apertiore responso Hesiona Laomedontis filia monstro exponeretur, quam Hercules Troia eversa liberavit et amico suo Telamoni dedit uxorem. sane Laomedonte occiso Priamo Phrygiae donavit imperium. [3.4] DIVERSA EXILIA multi ad illud referunt “magnum quae sparsa per orbem” . constat namque diversas partes orbis tenuisse Troianos, ut Helenus, ut Antenor: sed melius est specialiter hoc Aeneae dare, qui conpulsus auguriis est diversas terras, hoc est e regione positas, quaerere. ideo 'incerti quo fata ferant'. DESERTAS autem a Dardano accipe; nam ubique uberes esse eas legimus, ut “atque ubere glaebae” . aut 'desertas', ut quidam volunt, quas et tenuimus et deseruimus, ut Cretam et Thraciam. [3.5] AVGURIIS AGIMUR DIVUM pro ostentis, id est ex flamma, quae tempora Ascanii pasta est, cursu stellae, Creusae admonitione, quae dixit “et terram Hesperiam venies” . [3.6] SUB IPSA ANTANDRO iuxta Antandrum. est autem civitas Phrygiae, dicta Antandros, vel quod de Andro insula eam condiderunt coloni, quasi antiAndrou, vel quia Graeci venientes per Thraciam cepere Polydorum, pro cuius pretio hanc accepere civitatem, quae ex facto nomen accepit, Antandros, id est propter virum data: quamvis huic opinioni Vergilius non consentiat. fertur tamen quod post acceptum pretium a Graecis occisus sit lapidibus. alii a Polymestore occisum dicunt post eversam Troiam et in maria praecipitatum. cuius cum mater Hecuba agnovisset cadaver, cum captiva duceretur, flendo in canem conversa est, cum se praecipitare vellet in maria: quod ideo fingitur, quia nimio dolore inaniter Graecis conviciabatur. non nulli adserunt, Antandron insulam esse vicinam Troianis regionibus. ab hac [3.populos] incolas coactos loci angustia ad vicina litora profectos civitatem Antandron ex nomine patriae condidisse. PHRYGIAE IDAE ad discretionem Cretensis. MOLIMUR fabricamus, paramus. et bene petiit loca, in quibus et lateret et navigia praepararet. [3.7] INCERTI QUO FATA FERANT quia quisquis navigat, licet mente destinet locum, quo tamen feratur incertus est. INCERTI] [3.ergo] non 'ignari', quibus dictum erat, ut Italiam peterent; sed 'incerti', ubinam esset Italia. UBI SISTERE DETUR a praeteritis tractum est, quia nec in Thracia permansit, nec in Creta. UBI SISTERE DETUR propter diuturnum errorem et quia, sicut dictum est, ad multa delatus loca est. aut propter dubietatem oraculorum: certum enim erat, nos a Troia debere proficisci, incertum tamen, ubi esset consistendum. [3.8] CONTRAHIMUSQUE VIROS colligimus: unde est “unam quae Lycios” , item “et fratres Lycia missos et Apollinis agris” : eos scilicet qui ad auxilium venerant. VIX mox, ut “vix e conspectu Siculae telluris” . PRIMA AESTAS aut vernum tempus dicit, aut prima aestatis, quia est et adulta et praeceps. quamvis Palaephatus tradat, capto Ilio Aeneam post triennium navigasse. [3.9] ET haec coniunctio velocitatem videtur ostendere. DARE FATIS excusat in relinquenda Troia fati necessitatem. PATER ANCHISES ut agendarum rerum auctoritatem adsignet Anchisae. ut diximus servat to prepon, ut pater iubeat. [3.10] LITORA CUM PATRIAE LACRIMANS amat poeta quae legit inmutata aliqua parte vel personis ipsis verbis proferre. Naevius enim inducit uxores Aeneae et Anchisae cum lacrimis Ilium relinquentes his verbis “amborum uxores noctu Troiade exibant, capitibus opertis, flentes ambae, abeuntes lacrimis cum multis” . hoc iste Aenean eodem in tempore eiusdem rei causa inducit fecisse, cum dicit 'litora cum patriae lacrimans portusque relinquo'. et multi tradunt hoc in primo dictum “Troiae ab oris” . [3.11] CAMPOS UBI TROIA FUIT hoc est quod ait “omnis humo fumat Neptunia Troia” . EXUL quasi trans solum missus, aut extra solum vagus. [3.12] CUM SOCIIS NATOQUE PENATIBUS ET MAGNIS DIS duo humana posuit et duo divina: patris non fit mentio, quia secundum Vergilium ad Italiam non venit. PENATIBUS ET MAGNIS DIS Varro quidem unum esse dicit penates et magnos deos; nam et in basi scribebatur MAGNIS DIIS. potest tamen hoc pro honore dici; nam dii magni sunt Iuppiter Iuno Minerva Mercurius. qui Romae colebantur, penates vero apud Laurolavinium: unde apparet non esse unum. id est Varro et alii complures magnos deos adfirmant simulacra duo virilia, Castoris et Pollucis, in Samothracia ante portam sita, quibus naufragio liberati vota solvebant. alii deos magnos Caelum ac Terram putant ac per hoc Iovem et Iunonem. dii penates a Samothracia sublati ab Aenea in Italiam advecti sunt, unde Samothraces cognati Romanorum esse dicuntur. quos inter cetera ideo magnos appellant, quod de Lavinio translati Romam bis in locum suum redierint: quod imperatores in provincias ituri apud eos primum immolarint: quod eorum nomina nemo sciat: quod praesentissimi sentiantur; nam cum ambae virgines in templo deorum Lavini simul dormirent, ea quae minus casta erat fulmine exanimata alteram nihil sensisse. quos Romani penitus in cultu habent, quos nisi sacerdoti videre fas nulli sit, qui ideo penates appellantur, quod in penetralibus aedium coli soleant; nam et ipsum penetral penus dicitur, ut hodie quoque penus Vestae claudi vel aperiri dicitur. [3.13] TERRA PROCUL 'procul' est quasi porro ab oculis: unde potest et 'satis longe' significare, et 'non valde', ut in V. “est procul in pelago saxum” , quod satis longe fuisse intellegi non potest, ne voluptas pereat spectaculi. quamquam et hic similis possit esse significatio; brevis est enim Hellesponti transitus. VASTIS aut vastatis aut magnis. [3.14] THRACES ARANT figurate; nam minus est 'quam'. ACRI QUONDAM saevo et cruento. Lycurgus autem hic filius Dryantis, rex gentis Bistonum Thraciae fuit: qui ut habet fabula, dum contempnens Liberum eius amputat vites, crura sua incidit. re vera autem abstemius fuit: quos constat acrioris esse naturae, quod etiam de Demosthene dictum est. Lycurgus vero, ut alii dicunt, cum indignaretur Liberum ab omnibus gentibus coli, ut primum eum Thraciae fines cum suo comitatu introisse cognovit, comprehensas Bacchas eius flagellis verberavit, ipsum vero insequi, ut occideret, coepit. sed postquam se Liber fugiens ut evaderet praecipitavit in mare et a Thetide nympha exceptus liberatusque est, Lycurgus vites eius amputare coepit: quapropter per furorem a diis inmissum ipse sibi crura succidit. REGNATA participium est sine verbi origine. [3.15] HOSPITIUM ANTIQUUM aut carum, aut re vera antiquum. nam tanta inter ipsos familiaritas fuit, ut Ilione, filia Priami, Polymestori nuberet Thracum regi. SOCIIQUE PENATES vel propter supra dictam coniunctionem Ilionae et Polymestoris, vel quia cum omni hereditate maiorum diviserant etiam deos penates Dardanus et Iasius fratres, quorum alter Thraciam, alter Phrygiam incoluit occupatam. [3.16] DUM FORTUNA FUIT scilicet bona. et simul ostendit fidem cum felicitate deficere. sane sciendum, quotienscumque fortunam solam dicimus, felicitatem intellegi: unde et fortunatos tantum felices, et infortunatos solos infelices vocamus. LITORE CURVO perpetuum epitheton litorum est: nam quod in sexto ait “tunc se ad Caietae recto fert litore portum” significat eum ita navigasse, ut non relinqueret litus. PRIMA LOCO quia apud Cretam alia fecit. modo autem Aenum significat, ut Sallustius “Aenum et Maroneam viamque militarem” . quamquam Homerus dicat inde auxilia ad Troiam venisse: ergo iam fuerat. Euphorion et Callimachus hoc dicunt etiam, quod Aenum dicatur a socio Ulixis illic sepulto eo tempore, quo missus est ad frumenta portanda. FATIS INIQUIS bene quid sit futurum praeoccupat. [3.18] AENEADAS ecce nec Vergilius Aenum dicit. 'Aeneadas' autem hic secundum accusativum nomen formatum; aliter iuxta nominativum. [3.19] SACRA DIONAEAE MATRI Veneri, a matre Diona secundum Homerum. et bene dispensat, ut cum adversam navigationem subiungit, Dionaeam Venerem dicat, ut hoc loco; si prosperam, de mari eam dicat esse procreatam, ut “unde genus ducis” . haec autem in quantum potest, non semper, reservat. [3.20] AVSPICIBUS COEPTORUM OPERUM Iovi, qui arcis deus est; Apollini propter auguria; Libero causa libertatis. nam dii alii si invocentur ad privatam pertinent causam: unde de Didone legimus “Iunoni ante omnes, cui vincla iugalia curae” propter nuptias: quamvis enim rei publicae utilitas simularetur, erat tamen etiam specialis causa Didonis. similiter et hic Aeneas sacrificat Veneri. quod autem de Libero diximus, haec causa est, ut signum sit liberae civitatis: nam apud maiores aut stipendiariae erant, aut foederatae, aut liberae. sed in liberis civitatibus simulacrum Marsyae erat, qui in tutela Liberi patris est. sed auspicia omnium rerum sunt, auguria certarum; auspicari enim cuivis etiam peregre licet, augurium agere nisi in patriis sedibus non licet. peritissime ergo Vergilius veteris consuetudinis meminit cum facit Aeneam, quia peregre, id est in Thracia agit, auspicantem, id est 'auspicibus coeptorum operum'. [3.21] MACTABAM IN LITORE TAVRUM contra rationem Iovi taurum sacrificat, adeo ut hinc putetur subsecutum esse prodigium. ubique enim Iovi iuvencum legimus immolatum, ut “statuam ante aras aurata fronte iuvencum, iam cornu petat, et pedibus qui spargat harenam” , item Iuvenalis “qui vexat nascenti robora cornu” : nam in victimis etiam aetas est consideranda. [3.22] FORTE FUIT IVXTA TUMULUS excusat dicendo 'forte fuit', quod iuxta eum locum sacrificaverit. TUMULUS autem dicendo, uno hoc sermone et collem et sepulcrum fuisse significat. potest enim tumulus et sine sepulcri interpretatione collis interdum accipi: nam et terrae congestio super ossa 'tumulus' dicitur. sane apparatus mortuorum 'funus' dici solet, exstructio lignorum 'rogus', subiectio ignis 'pyra', crematio cadaveris 'bustum', locus 'ustrina', operis exstructio 'sepulcrum', inscriptum nomen memoriaque 'monumentum'. QUO SUMMO in quo summo. CORNEA VIRGULTA ET MYRTUS bene legit hastis apta virgulta: nam legimus “et bona bello cornus” item “et pastoralem praefixa cuspide myrtum” et alibi “ac myrtus validis hastilibus” . ergo si telis fuerat confixus, merito illic haec coaluere virgulta. 'cornus' autem declinatur ut ficus, si arbor sit: nam 'cornu' animalis indeclinabile est, licet genetivum usurparit Lucanus, ut “cornus tibi cura sinistri Lentule” (7.217). sic Cicero in Arato “huius genus” pro genu. [3.23] VIRGULTA copiose virgulta hastilia, silvam, ramos, arborem, vimen, corticem, stipitem, segetem, iacula. HORRIDA MYRTUS 'horrida' ad loci faciem rettulit, non ad arboris naturam: vel certe umbrosa. MYRTUS sane de myrto fabula talis est. haec Myrtus ex fama de plebe antiquorum nata Graeco vocabulo Myrene vocitata est, forma pulcherrima. hanc cum quidam popularium dives et nobilis adamasset, a parentibus eius postulavit uxorem. interea latrones urbem occupaverunt: quam cum depopulantur, Myrenen, fratribus eius occisis, captivam duxerunt et in latebris condiderunt, donec alia loca vastarent. sed haec Myrene, inventa occasione, fugit et ad cives reversa est. gratulati cives eam sacerdotem Veneris esse iusserunt: quae cum sacra celebraret, unum de latronibus, per quos abrepta fuerat, in plebe cognovit, eumque conprehensum in medium vulgus extraxit. latro, poenis adactus, omnia quae intendebantur confessus est, socios quoque, ubinam essent, prodidit. sed iuvenis, qui eam ante amaverat et petierat sibi coniugem, ad investigandos latrones sibi negotium depoposcit: quos cum inventos cepisset et praemium posceret, data ei potestas est a populo, ut virginem quam amaverat in matrimonium duceret: ob quam rem irata Venus illum mori fecit, virginem autem in myrtum arborem vertit, eique quod sacerdos fuisset, praestitit, ut perpetuo et suavi odore gauderet. [3.24] ACCESSI non ad cornum, sed ad myrtum, quae inter verbenas est. et bene matri sacrificaturus aras coronat ex myrto. SILVAM sicut dictum est, bene variat, ut nunc silvam, nunc vimina, nunc virgulta, nunc arborem dicat. [3.25] RAMIS TEGEREM excusatio a voluntate. [3.26] MONSTRUM bene monstrum; nam statim quid esset apparuit. et hoc proprietatis est; abusione tamen plerumque corrumpitur. [3.28] LIQUVNTUR 'li' in verbo producitur, ut hoc loco, item “canis cum montibus umor liquitur” : in nomine vero brevis est, ut 'liquor'. [3.29] TABO corrupto sanguine. et est nomen casus septimi tantum, ut 'sponte' 'natu': quod si velis declinare, haec tabes, huius tabis dicis. [3.30] MEMBRA QUATIT causa pendet ex causa: nam timor sanguinem gelat, qui coactus gignit frigus. GELIDUSQUE COIT physice loquitur et rationabiliter; nam hinc et pallor nascitur, cum se ad praecordia fugiens contrahit sanguis. [3.31] RURSUS ET ALTERIUS hoc ad id ait, non se formidolosum fuisse, ut alium ramum temptaverit. LENTUM VIMEN molle et flexuosum: unde et vietos dicimus curvos per senectutem. [3.32] TEMPTARE LATENTES miraculum est enim ex arbore sanguinem fluere. [3.34] MULTA MOVENS ANIMO non dicit quae, sed ex sequentibus intellegimus. cogitabam, inquit, ne forte bellum inmineret, quod sanguinem vidissem, ne lucum nympharum violassem, ne forte sanguis esset ex nymphis; amadryades namque cum arboribus et nascuntur et pereunt: unde plerumque caesa arbore sanguis emanat. nam repeti. Priamus cum videret longa obsidione res suas in ultimo constitutas, filium parvulum Polydorum Polymestori, regi Thraciae, genero suo per Ilionam filiam, cum magno auri pondere nutriendum commendavit: qui victa Troia, auri cupiditate inpulsus, Polydorum obrutum telis occidit. [3.50] INFELIX aut qui iam infelix esse coeperat, aut cui etiam provisa nocuerunt. aut 'infelix', quia superstes liberis fuit, aut quia illi perfidia non ab hostibus tantum est. MANDARAT aphaeresis est, sive dixeris 'commendarat', sive 'amandarat'. et 'mandarat' est amoris, 'amandarat' vero odii est. et amandare est sub specie legationis aliquem relegare. FURTIM ne Graeci scirent. [3.51] THREICIO REGI auxit ex provincia crudelitatem, ex qua fuerunt Diomedes, qui equos habebat, qui humanis carnibus vescebantur; Lycurgus ob iniuriam Liberi patris punitus; Tereus, qui Philomelae sorori uxoris post inlatum stuprum linguam abscidit. 'Threicio' autem pro Thracio, ut supra pro Thracia Threissa: nam solutio est Ionicae linguae. cum enim sit Thrax, Iones dicunt Threix, cuius solutio facit Threicius et Threissa. [3.52] CINGIQUE URBEM OBSIDIONE VIDERET inter ipsa principia obsidionis; nam postea iam minime poterat. [3.53] ILLE UT OPES FRACTAE ET FORTUNA RECESSIT bene utrumque iunxit; saepe enim alterum sine altero valet: aut opes, aut fortuna. 'ille ut' vel 'postquam'; vel tantum quod deest 'statim', ut sit 'ille statim ut'. FORTUNA melior scilicet. [3.54] RES AGAMEMNONIAS id est imperium, vel partes Agamemnonis. VICTRICIA omnia nomina a verbo venientia cum in 'or' exeunt, masculina sunt, ut victor; cum in 'trix', feminina sunt, ut victrix; neutra vero non faciunt, nisi tantum ex numero plurali: unde est victricia. [3.55] FAS OMNE et cognationis, et iuris hospitii. OBTRUNCAT occidit intellege: nam obtruncare proprie est capite caedere. [3.56] VI violentia. VI POTITUR hoc autem verbum de his est quae permiscent coniugationes; cum enim sit tertiae coniugationis, infinitum modum a quarta facit, ut potiri: unde plerique decipiuntur, ut potiris dicant. Similiter fio pro 'fiere' 'fieri' facit, permixta coniugatione. QUID NON MORTALIA PECTORA COGIS ad quod flagitium homines non conpellis, detestandi auri cupiditas. [3.57] AVRI SACRA FAMES sacra execrabilis, ut “sacrae panduntur portae” . alii 'sacra' devota accipiunt, unde et ver sacrum. alii sacrum pro scelestum, vel sacrilegum. tractus est autem sermo ex more Gallorum. nam Massilienses quotiens pestilentia laborabant, unus se ex pauperibus offerebat alendus anno integro publicis et purioribus cibis. hic postea ornatus verbenis et vestibus sacris circumducebatur per totam civitatem cum execrationibus, ut in ipsum reciderent mala totius civitatis, et sic proiciebatur. hoc autem in Petronio lectum est. sane sciendum, latenter Aeneam hoc agere, ut Troianos Didoni ex infelicitatis similitudine commendet: nam et eius marito auri causa intulit necem. [3.58] PROCERES qui processerunt ante alios. PRIMUMQUE PARENTEM bene 'primum', id est ante proceres. [3.59] MONSTRA DEUM quae ostenderant. et modo mala; nam medium est, quia interdum dicuntur et bona. [3.60] OMNIBUS IDEM ANIMUS 'idem' plus est, quam si diceret 'similis'. est unus animus aut idem consilium. et hoc iuxta disciplinam auguralem dixit, quae appellatur consensio, sicut in libro secundo dictum est. SCELERATA TERRA pro sceleratorum. [3.61] CLASSIBUS AVSTROS hypallage est; nam classes austris damus. [3.62] INSTAVRAMUS FUNUS modo sepulcrum, quod virgulta avellendo diruerat: nam proprie funus est incensum cadaver. [3.63] AGGERITUR TUMULO TELLUS ut ostenderet verum tumulum, ne forte aliquis alius illud errore violaret. STANT positae sunt. multa autem, ut supra diximus, hic sermo significat. MANIBUS manes sunt animae illo tempore, quo de aliis recedentes corporibus necdum in alia transierunt. sunt autem noxiae, et dicuntur kata antiphrasin: nam manum, ut supra diximus, bonum est; unde et mane dictum est. similiter etiam Eumenidas dicimus, Parcas, bellum, lucum. alii manes a manando dictos intellegunt: nam animabus plena sunt loca inter lunarem et terrenum circulum, unde et defluunt. Quidam manes deos infernos tradunt. quidam alios manes, alios deos infernos dicunt: plurimi ut deos caelestes vivorum, ita manes mortuorum tradiderunt. alii manes nocturnos esse eius spatii, quod inter caelum terramque est, et ideo umoris qui noctu cadit potestatem habere: unde mane quoque ab isdem manibus dictum. MAESTAE ARAE Cicero pro Murena “imaginem lugentem” . [3.64] CAERULEIS VITTIS Cato ait, deposita veste purpurea feminas usas caerulea cum lugerent. veteres sane caeruleum nigrum accipiebant. 'vittae' autem 'caeruleae' in acerbo funere praecipue filiorum familias adhiberi solebant, sicut hic; nam Polydori funus, utpote adhuc pueri, acerbum est, et quia eius aetatis erat, ut filius familias adhuc esse potuisset. ATRAQUE CUPRESSO nigra, funesta: nam inferis consecrata est, quia caesa numquam revirescit. moris autem Romani fuerat ramum cupressi ante domum funestam poni, ne quisquam pontifex per ignorantiam pollueretur ingressus. hinc Horatius “nec te praeter invisam cupressum ulla brevem dominum sequetur” . 'atra' autem, quod atratos lares significet. ATRA CUPRESSO fabula [3.autem] de cupresso talis est: cum haberet in deliciis Cyparissus puer cervum et ipse ab Apolline diligeretur, inprudens cervum suum iaculo occidit, eumque dum luget neglecta consolatione Apollinis, dolore consumptus est; cuius ut exstaret memoria, in luctuosam arborem, id est cupressum, mutatus est, quae defunctis adhibetur. [3.65] CRINEM DE MORE aut de more gentis, ut etiam in Aegypto est: aut certe de more plangentium. [3.66] INFERIMUS inferias damus, proprie. TEPIDO LACTE statim mulcto. CYMBIA pocula in modum cymbae facta. [3.67] SANGUINIS SACRI id est de victimis sumpti. ideo autem lactis et sanguinis mentio facta est, quia adfirmantur animae lacte et sanguine delectari. Varro quoque dicit mulieres in exsequiis et luctu ideo solitas ora lacerare, ut sanguine ostenso inferis satisfaciant, quare etiam institutum est, ut apud sepulcra et victimae caedantur. apud veteres etiam homines interficiebantur, sed mortuo Iunio Bruto cum multae gentes ad eius funus captivos misissent, nepos illius eos qui missi erant inter se conposuit, et sic pugnaverunt: et quod muneri missi erant, inde munus appellatum. sed quoniam sumptuosum erat et crudele victimas vel homines interficere, sanguinei coloris coepta est vestis mortuis inici, ut et ipse testatur “purpureasque super vestes velamina nota” et “purpureosque iacit flores” . alii sanguinis inferendi ad adescandas defunctorum animas illa ratione consuetudinem tradunt, ut id quod amiserunt videantur accipere: sanguis enim velut animae possessio est, unde exsangues mortui dicuntur. nam et Homerus in necromantia non prius facit loqui animas, nisi sanguine gustato. alii lac et sanguinem ab hoc accipiunt, quod una res nutrit, alia nutriatur. [3.68] ANIMAMQUE SEPULCRO CONDIMUS ergo sicut dictum est bene animam lacte et sanguine ad tumulum dicit elicitam: lacte namque corpus nutritur post animae coniunctionem, et anima sine sanguine numquam est, quo effuso recedit. legimus praeterea in VI., insepultorum animas vagas esse: [3.ergo vagantem circum sepulcrum significat] et hunc constat non legitime sepultum fuisse. rite ergo reddita legitima sepultura, redit anima ad quietem sepulcri, quam Stoici herciscundi, id est medium secuti, tam diu durare dicunt, quam diu durat et corpus: unde Aegyptii, periti sapientia, condita diutius reservant cadavera, scilicet ut anima multo tempore perduret et corpori sit obnoxia, nec cito ad alios transeat. Romani contra faciebant, comburentes cadavera, ut statim anima in generalitatem, id est in suam naturam rediret. dicit ergo nunc sacrificiis quibusdam elicitam animam et sepulcro conditam obnoxiamque factam corpori, quod ante horrebat, quasi per vim extorta. ideo autem Stoicos medium sequi diximus, quia Plato perpetuam dicit animam et ad diversa corpora transitum facere statim pro meritis vitae prioris. Pythagoras vero non metempsukhosin, sed paliggenesian esse dicit, hoc est redire, sed post tempus. SUPREMUM non est nomen, sed adverbium, ut “torvum clamat” . CIEMUS autem est hoc loco: dicimus more sollemni, id est tertio 'vale, nos te ordine quo natura permiserit cuncti sequemur'. quidam dicunt eorum mortuorum nomina ter vocari, qui in aliena terra dimittuntur, ut in VI. “et magna manes ter voce vocavi” . [3.69] FIDES PELAGO hoc est, ubi fidem pelago habere coepimus, nos tuto navigaturos. FIDES PELAGO quia alibi ait “totiens deceptus fraude sereni” . [3.70] LENIS CREPITANS AVSTER duo epitheta posuit vitiose, ut diximus supra: fecit autem hoc prope in decem versibus. 'auster' autem quivis ventus: nam ad Thraciam aquilone navigatur. 'lenis' autem ideo quia superius ait “vix prima inceperat aestas” , et lenes venti per aestatem sunt. [3.71] DEDUCUNT proprie, ut e contrario 'subducunt'. [3.72] TERRAEQUE URBESQUE RECEDUNT physicam rem dixit: ita enim navigantibus videtur, quasi ab his terra discedat. [3.73] SACRA MARI COLITUR MEDIO ordo est: in mari medio Aegaeo colitur tellus sacra, Neptuno et Nereidum matri, id est Doridi, gratissima. fabula autem talis est: post vitiatam Latonam Iuppiter cum etiam eius sororem Asterien vitiare vellet, illa optavit a diis, ut in avem converteretur: versaque in coturnicem est. et cum vellet mare transfretare, quod est coturnicum, adflata a Iove et in lapidem conversa, diu sub fluctibus latuit. postea supplicante Iovi Latona, levata superferri aquis coepit. haec primo Neptuno et Doridi fuit consecrata. postea cum Iuno gravidam Pythone inmisso Latonam persequeretur, terris omnibus expulsa Latona, tandem aliquando adplicante se litoribus sorore suscepta est, et illic Dianam primo, post Apollinem peperit. qui statim occiso Pythone ultus est matris iniuriam. sane nata Diana parturienti Apollinem matri dicitur praebuisse obstetricis officium: unde cum Diana sit virgo, tamen a parturientibus invocatur. haec namque est Diana, Iuno, Proserpina. nata igitur duo numina terram sibi natalem errare non passa sunt, sed eam duabus insulis religaverunt. veritas vero longe alia est. nam haec insula cum terrae motu laboraret, qui fit sub terris latentibus ventis, sicut Lucanus “quaerentem erumpere ventum credidit” (3.460), oraculo Apollinis terrae motu caruit. nam praecepit, ne illic mortuus sepeliretur, ut in Vulcano, et iussit quaedam sacrificia fieri. postea e Mycono Gyaroque vicinis insulis populi venerunt, qui eam tenerent; quod etiam Vergilius latenter ostendit. quod autem diximus Dianam primo natam, rationis est: nam constat, primam noctem fuisse, cuius instrumentum est luna, id est Diana; post diem, quem sol efficit, qui est Apollo. ut autem Delos primo Ortygia diceretur, factum est a coturnice, quae Graece ortux vocatur. Delos autem, quia diu latuit et post apparuit: nam delon Graeci manifestum dicunt: vel quod verius est, quia cum ubique Apollinis responsa obscura sint, manifesta illic dantur oracula. Delos autem et civitas dicitur et insula: unde interdum recipit praepositionem. item aliter: Iuno cum vidisset Latonam a Iove adamatam, iuravit eam non parituram in terris. Iuppiter mutavit eam in coturnicem, quae Graece ortux appellatur, et monstravit ut veniret Delon, quae illis temporibus circa omnia litora ferebatur ventis. post partum vero Latonae, quo Dianam et Apollinem peperit, Ortygia dicta est quae ante Delos nominabatur, et postea Delos, cum eam Apollo revinxisset Gyaro et Mycono, altissimis montibus. SACRA MARI et reliqua. sane sacrum dicitur quod rite sacratur deo, ut aedes, arae, simulacra, dona. hic igitur aedium sacrarum etsi non aperte, attamen eiusdem ritus meminit, cum de insula loqueretur, in qua praeterquam ut 'sacra' dixerat, id est sacrata, gratiam quoque posuit non solum Doridi matri Nereidum, quae traduntur deae maris, sed Neptuno etiam addidit, dominatori videlicet omnium in mari deorum. TELLUS maior dignitas est 'tellus', quam si dixisset insula. [3.74] NEREIDUM MATRI Doridi, quinquaginta nympharum matri, coniugi Nerei. NEPTUNO AEGEO quia in Aegeo mari haec insula posita est. sane inter Hellespontum et Adriaticum mare omne illud mare Aegeum appellatur, quod nomen a patre Thesei Aegeo traxit. cum enim in labyrintho Minotaurus esset inclusus et quotannis ex nobilitate Atheniensium septem pueri vel puellae ad vescendum Minotauro mitterentur, tandem dolor Theseum subiit. profectus itaque est ad Minotaurum perimendum placuitque cum patre, ut illud monstrum vicisset, vela candida navibus daret, si forte a Minotauro fuisset oppressus, navigium cum atris velis rediret. sed cum extinxisset Minotaurum, oblitus non cum candidis, sed cum nigris velis reverti coepit, et patri in specula constituto triste sui interitus signum dedit; qui extinctum filium credens se praecipitavit in mare, unde Aegeum pelagus appellatum est. [3.75] PIUS ARQUITENENS bene 'pius', aut qui ultus est matrem de Tityo, de Niobe, de Pythone: aut quia patriam stabilivit errantem. legitur et 'prius'. [3.76] MYCONO GYAROQUE REVINXIT quidam per historiam dictum putant; nam inter Myconum et Gyarum Syrum, unam de cycladibus esse dicunt, unde fuit Pherecydes philosophus. alii nullum auctorem alium esse adserunt, qui Delon ab Apolline religatam dicat: constat enim eam ante evagatam propter Latonae partum restitisse. alii hanc insulam inter Myconum et Gyarum humilem esse dicunt, ut his quasi vinculis contineatur. 'revinxit' autem [3.putant] num retraxit? [3.78] COLI DEDIT a vicinis scilicet populis. VENTOS CONTEMNERE propter terrae motum. [3.79] APOLLINIS URBEM Delon: et est definitio. [3.80] REX ANIUS Anius [3.autem], rex Deli, Apollinis sacerdos, cum trium filiarum esset parens, ne unius tantum dei esset tutus auxilio, filias numini Liberi patris devovit, qui parem ei gratiam reddens effecit, ut quidquid una attigisset verteretur in fruges, altera in vinum, tertia in oleum. id cum comperisset Agamemnon, dux Argivorum, cum mille navibus oppugnaturus iret Troiam, misit qui eas accersirent, ut posset alere Graeciae exercitum. quae cum vinctae tenerentur invocaverunt Liberum patrem, quas deus in columbas vertit et ita vincula fecit effugere: unde hodieque Deli columbas violare nefas est. hunc tamen Anium Palaefatus etiam propinquum tradit Anchisae. alii dicunt huius Anii filiam occulte ab Aenea stupratam edidisse filium nomine †an. REX ET SACERDOS hic Anius Apollinis filius et sacerdos fuit, qui habuit filium Andron nomine, unde Andros insula appellata est. ad quem Anchises ante Troicum bellum consultum venerat, an Salaminam peteret comes Priamo: unde et agnoscitur. REX ET SACERDOS maiorum enim haec erat consuetudo, ut rex esset etiam sacerdos, vel pontifex: unde hodieque imperatores pontifices dicimus. [3.81] VITTIS ET LAURO vittae sacerdotis sunt, laurus vero etiam imperatoris victoris. [3.82] ANCHISEN AMICUM kata to siopomenon intellegimus: nam quomodo fuerint amici, palam poeta non dicit. [3.83] HOSPITIO licet Probus quaerat, quid sit 'iungimus hospitio dextras', tamen septimus casus est, id est iure hospitalitatis: nam 'ad hospitium' non potest intellegi, quia iam amicus fuit. aut sicut quidam tradunt 'iungimus dextras et hospitio tecta subimus'. [3.84] TEMPLA DEI et reliqua. hoc iuxta augurii genus quod stativum dicitur retulit, in quo consideratur, quo in loco auguria peragi debeant: nam ideo ait 'templa dei' et reliqua, et subiunxit 'quove ire iubes' et exinde 'da pater augurium'. sane quaeritur, cur saxum vetustum dixerit. sed traditur a plurimis, inter quos etiam Epaphus, vir peritissimus, refert, Delphis quodam tempore evenisse, ut templum religiosum ante et intactum spoliatum incensumque sit, ac post multas Corinthii urbes insulasque proximas terrae motu haustas, Delon neque antea, neque postea hoc incommodo vexatam, sicut Thucydides. quod etiam Cicero in praetura Verrinarum ita ait “tantaque vis huius religionis est et semper fuit, ut ne Persae quidem cum bellum toti Graeciae, diis hominibusque indixissent et mille navium classem Delum appulissent, quicquam conarentur aut violare aut attingere” . non mirum ergo, si aut ad tempora poeta respondit, aut ad pristina, utpote quod religio numquam omnino vexata illo suo antiquo et vetusto saxo colebatur. vel 'vetusto' religioso. et quod 'venerabar' ait, ostendit se precatum. [3.85] DA PROPRIAM 'da' dic, indica; Apollo enim non dandi, sed dicendi habet potestatem. quaeritur etiam cur Aeneas cum Delum venisset, nullis prius hostiis caesis statim a precibus coeperit: quia tradunt multi, inter quos et Varro, esse aras tam Apollinis, quam filii eius non tantum Deli, sed in plurimis locis, apud quas hostiae non caedantur, sed consuetudo sit deum solemni tantum prece venerari. quod autem ait Neptuno et Apollini tauris postea sacrificatum, [3.et] apud alias aras hoc factum accipi oportet. PROPRIAM perpetuam, stabilem, firmam, ut “propriamque dicabo” . et bene post experimentum male conditae civitatis perpetuas postulat sedes. THYMBRAEE Thymbraeus Apollo dicitur a loco Troiae, id est agro vicino, pleno thymbra, quae satureia dicitur. et bene Deli positus Thymbraeum appellat quem in Troia adsueverat colere in agro, in quo eius et nemus est et templum, ubi a Paride Achilles occisus est: unde fingitur manu Apollinis vulneratus. ergo Thymbraeus, ut Delius; nam numina a locis frequenter nomen accipiunt: alii Thymbram locum in Delo consecratum Apollini tradunt. sane quia Graece thumbre facit, in derivatione e in diphthongon mutat, ut Aitne Aetnaeus, Dirke Dircaeus. DOMUM familiam, ut “domus tenet a quo Sergia nomen” . [3.86] MANSURAM URBEM duo petit, et urbem et perpetuitatem. 'mansuram' autem ideo: vel propter Troiam, vel propter eam, quam in Thracia condidit. SERVA ALTERA non quia prima servavit, sed quia servare voluit, ut Homerus dicit. [3.87] INMITIS ACHILLI veteres 'Achilli' declinabant. [3.88] QUEM SEQUIMUR?? quia Cadmus oraculo Apollinis bovem secutus, in Hyanteo Boeotiam condidit. veteres enim oraculis signa quibus civitatem conderent accipiebant. [3.89] DA PATER 'pater' religionis, ut supra diximus, nomen est. nam et hominibus datur, ut “inde toro pater Aeneas” , et montibus, ut “pater Appenninus” , et fluviis ut “Thybri pater” numinibus etiam, ut “quidve pater Neptune paras” , item “ipse pater Danais animos viresque secundas sufficit” , item “odit et ipse pater Pluton” . AVGURIUM modo oraculum, sed usurpative. augurium enim est exquisita deorum voluntas per consultationem avium aut signorum, quod tunc peti debet, cum id quod animo agitamus per augurium a diis volumus impetratum, ut in hoc loco Aeneas, postquam omnia quae volvebat animo petiit, ait 'da pater augurium'. et est species ista augurii quae legum dictio appellatur: legum dictio autem est, cum condicio ipsius augurii certa nuncupatione verborum dicitur, [3.quali condicione augurium peracturus sit:] quod hic facit exsequendo formas petitionis versibus supra dictis; tunc enim quasi legitimo iure legem adscribit 'da pater augurium' et reliqua. ANIMIS INLABERE NOSTRIS quia Apollinis responsa semper obscura sunt, vera tamen: unde cum intellegentia oraculum postulat. [3.90] TREMERE OMNIA in consequentibus quid sit 'omnia' docuit dicendo 'liminaque laurusque dei'. et hoc augurium iuxta auguralem disciplinam dictum est, quod appellatur tripudium sonivium, id est a sono, ad quod pertinet si arbor sponte radicitus cadat, si terra tremat: quod hic Aeneae factum ostendit, antequam voce divina responsa perciperet. VISA REPENTE Stoicos et Academicos secutus est, qui dicunt ea quae contra naturam sunt, non fieri, sed fieri videri: unde magica ars omnis exclusa est, sicut Plinius Secundus docet in naturali historia. [3.91] LIMINAQUE 'que' brevis est pro longa posita: quod hac ratione defenditur: aut quia omnia monosyllaba ad artem non pertinent et his licenter uti possumus, aut certe quia omne morion, id est particula, quae sui substantiam non habet, membrum putatur superioris orationis: quod si est, 'liminaque' quasi una pars orationis est, et potest 'que' finalitatis ratione vel produci vel corripi. LAVRUSQUE DEI aut ideo singulariter, quia in Delo insula laurus Apollini consecrata est; aut lucum dicit; aut quia traditur, Latonam duas laurus amplexam Dianam et Apollinem enixam. fabula sane de lauro talis est: Daphne Penei, vel ut alii dicunt Ladonis filia, ab Apolline adamata est. a qua cum precibus et promissis non potuisset Apollo ut secum concumberet impetrare, vim ei adhibere conatus est, cumque eam insequeretur et illa fugiens defecisset lassata, terrae imploravit auxilium. quam terra hiatu facto recepit et pro ea arborem edidit, quae Graece nomen suum retinuit, Latine laurus dicitur. sed Apollo eam etiam mutatam ita dilexit, ut tutelae suae adscriberet efficeretque, ut propter virginitatem servatam semper vireret. MOVERI quia opinio est sub adventu deorum moveri templa. [3.92] MOVERI MONS Cynthus: unde Cynthius Apollo. CORTINA locus unde oraculum datur. dicitur autem cortina, vel quod Apollinis tripos corio Pythonis tectus est, vel quod certa illinc responsa funduntur, quasi certina, vel, quod est verius, quia cor illic vatis tenetur: nam caverna quaedam in templo Apollinis fuit, ad quam Phoebas rapta vaticinabatur, ut Lucanus ostendit. alii cortinam quasi ortinam tradunt, quod inde vox oriatur. RECLUSIS nunc apertis: alias denuo clusis. [3.93] SUMMISSI inclinati. utrum corpore an anima? an supplices rogamus? an, quod verum est, inclinati? et sciendum pro qualitate numinum orantes interdum ima, interdum summa respicere; nam potestates aliae caelestes sunt, aliae terrenae, aliae permixtae: unde nunc Apollinem deprecantes, terram petunt. ipse est enim et Sol et Liber pater, qui inferos petiit, ut Horatius “te vidit insons Cerberus” . bene ergo terram petunt, unde ad eos responsa perveniunt, et quia Apollo etiam inferis notus est. [3.94] DARDANIDAE ut diximus, obscura quidem, sed vera sunt omnia: nam dicendo 'Dardanidae' ostendit Italiam, unde Dardanus fuit. quod si Cretam significaret, Teucriadae diceret. DURI vel futurum ostendit laborem: vel eorum arguit insipientiam, qui intellecturi non fuerant. STIRPE hoc verbo Troianis factus est error. sane 'stirps' genere feminino originem significat, ut “heu stirpem invisam” , masculino arborem, ut “sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum” . sed Horatius contra regulam nititur, ut “stirpesque raptas et pecus et domos” . [3.95] PRIMA TELLUS Italia, unde Dardanus venit; Teucer enim de Creta post venit. UBERE LAETO quod est Italiae proprium, ut alibi “atque ubere glebae” . [3.96] MATREM id est terram. tractum autem est de historia: nam Brutus et filii Tarquinii cum oraculum Delphici Apollinis peterent, responsum est eius imperium fore, qui primus matrem reversus oscularetur; quod solus Brutus agnoscens, de navi egressus simulans casum osculatus est terram: unde et potitus imperio est. EXQUIRITE hoc dicendo ostendit difficultatem. [3.97] HIC pro illic. DOMUS AENEAE ad illud respicit 'da propriam Thymbraee domum'. [3.98] NATI NATORUM propter illud 'et mansuram urbem'. nam oraculum semper ad petita respondet. sane hic versus Homeri est, quem et ipse de Orpheo sustulit, item Orpheus de oraculo Apollinis Hyperborei. mire autem sequenti versu hoc ostendit dicendo 'haec Phoebus'. [3.99] TUMULTU quia dixit 'exquirite'. [3.100] LAETITIA propter promissam imperii aeternitatem. LAETITIA] finis enim auspicii in demonstratione conprehensus dedit petentibus laetitiae optandam gratulationem. [3.101] VOCET aut revocet, aut hortetur et moneat. [3.102] MONUMENTA VIRORUM historias. [3.103] SPES DISCITE VESTRAS aut quasi senex loquitur: aut quia, ut supra diximus, scit se esse moriturum; ubique enim sciens futurorum inducitur. [3.104] CRETA Dardanus Iovis filius et Electrae, profectus de Corytho, civitate Tusciae, primus venit ad Troiam et illic parva aedificia collocavit. post cuius obitum Teucer venit ex Creta et invenit Dardani socios habitantes in vallibus. qui constituit arces et moenia. modo ergo errat Anchises, nec respiciens adventum Dardani oraculum Cretam significare argumentatur ex his quae solent ab advenis fieri. Ida, inquit, illic est, quae et in Troia ad similitudinem dicta, ut “effigiem Xanthi Troiamque videtis, quam vestrae fecere manus” , item sacrorum similitudo, quae apud maiores nefas erat perire: unde Aeneas in XII. “sacra deosque dabo, socer arma Latinus habeto” . IOVIS MAGNI quia illic dicitur esse nutritus: quod, ut Sallustius dicit, ideo fingitur, quia primos Cretenses constat invenisse religionem. sane nati Iovis fabula haec est: Saturnus postquam a Themide oraculo comperit, a filio se posse regno depelli, natos ex Rhea uxore filios devorabat. quae natum Iovem, pulchritudine eius delectata, nymphis commendavit in monte Cretae Dictaeo, ubi eum aluerunt apes. pro quo involutum lapidem glutiendum Saturno dedit. quem cum Saturnus, fraude cognita, vehementius quaereret, et adhibiti sunt Curetes et Corybantes, qui tinnitu aeris, id est lusus excogitato genere, ut cum clipeis aereis inter se concurrerent et prohiberent audiri pueri vagitum: unde ipsi sunt matris deum ministri. sed non nulli eosdem Curetes et Corybantes dicunt. ut autem fingatur Saturnus filios suos comesse, ratio haec est, quia dicitur deus esse aeternitatis et saeculorum. saecula autem annos ex se natos in se revolvunt: unde Graece Kronos quasi khronos, id est tempus, dicitur. MEDIO PONTO potest quidem intellegi secundum Sallustium, longe a continenti. sed altior est hoc loco poetae intuitus: nam apud chorographos legimus, quae insula in quo sit mari, ut Sardinia in Africo, Delos in Aegeo, et de aliis omnibus. de Creta omnes dubitant in quo sit mari; nam parte Libycum, parte Aegyptium, parte Achaicum, parte Ionium respicit. ergo 'medio ponto', ac si dici possit 'medio pontorum', quod Latinitas non recipit. [3.105] MONS IDAEUS UBI Idaeus derivativum est pro principali: et est Ide Idaeus, ut Aitne Aetnaeus. CUNABULA GENTIS nutrimenta; nam ubi iacent infantes cunae vocantur. et latenter dat gloriam Troianis dicens, eos a diis originem ducere: unde est “ab Iove principium generis” : ibi enim et de Dardano et de Teucro intellegimus, quasi Iovis cive. [3.106] URBES HABITANT non dicit qui, sed intellegimus Cretenses. aut certe 'habitant' pro 'habitantur', ut “insinuat pavor” . et primo quidem centum habuit civitates: unde hecatompolis dicta est: post viginti et quattuor, inde ut dicitur duas, Gnoson et Hierapydnam. quamvis Livius plures a Metello expugnatas dicat. UBERRIMA REGNA hic decipitur, quia audiit 'ubere laeto'. [3.107] MAXIMUS UNDE PATER fallitur; nam antiquior est Dardanus. alii 'maximus' antiquissimus tradunt; per patris autem appellationem maiorum cognationem ostendit. SI RITE AVDITA RECORDOR bene dubitatione excusat errorem. [3.108] TEUCRUS de hoc fabula duplex est; nam et de parentibus eius dupliciter traditur. alii enim †cureas et Idae nymphae, alii, inter quos et Trogus, Scamandri filium tradunt. qui Scamander cum Creta frugum inopia laboraret, cum parte tertia populi ad exteras sedes quaerendas profectus est, ab Apolline monitus, ibi eum habiturum sedes, ubi noctu a terrigenis oppugnatus esset. cum ad Phrygiam venisset et castra posuisset, noctu mures arcuum nervos et loramenta armorum adroserunt. Scamander hos interpretatus hostes esse terrigenas, in Idae montis radicibus aedificia collocavit. qui cum adversus Bebrycas finitimos bellum gereret, victor in Xantho flumine lapsus non conparuit, qui post a Cretensibus in honorem regis sui Scamander appellatus est, filioque eius Teucro regnum traditum. qui cives e suo nomine Teucros appellavit, qui post a rege Troo Troiani dicti sunt, et templum Apollini constituit, quem Sminthium appellavit; Cretenses enim murem sminthicem dicunt. alii non Scamandrum, sed Teucrum ipsum sub condicione supradicti oraculi profectum de Creta dicunt, et civitatem et templum condidisse, et sminthos mures vocari a Phrygibus. tradunt praeterea non nulli Dardanum a Teucro in Phrygia inventum filiam suam ei sociasse, et Dardanum populares suos socero cognomines fecisse. quidam Teucrum Dardani filiam uxorem duxisse tradunt, et ideo Teucros appellatos. RHOETEAS Rhoeteum promontorium Troados: licet alii 'Rhoetias' legant propter Rhoetiam Sithonis filiam. et amat Vergilius declinationes Graecas, salva regulae reverentia, in Latinas convertere ei Graecam diphthongon in 'e' longum mutans, ut Aineias Aeneas, Medeia Medea, Rhoiteion Rhoeteum. [3.109] OPTAVITQUE elegit, ut “pars optare locum” . [3.110] HABITABANT VALLIBUS IMIS hi sunt qui cum Dardano venerant. [3.111] HINC id est de Creta, unde venerat Teucer. MATER CULTRIX CYBELI 'mater' proprie, 'cultrix' autem 'Cybeli', id est montis Phrygiae, in quo colitur, a quo et Cybele dicta est. alii dicunt Cybelum sacerdotem eius primum fuisse in Phrygia, et ab eo Cybelen dictam. non nulli 'cultrix Cybele' legunt, ut sit quasi Cybeleia. alii Cybele apo tou kubistan ten kephalen, id est a capitis rotatione, quod proprium est eius sacerdotum. CORYBANTIAQUE AERA Corybantes daimones sunt, ministri matris deum; [3.quos dicit Corybantes] quasi daemones, qui totum sciunt. aerea autem cymbala Corybantibus, Iasionis filiis, quibus vagitum Iovis celaverunt: quos quidam Corybantes dictos ideo tradunt, apo tes Kores; Corybas enim Proserpina, quae Kore dicitur Graece, sine patre natus. alii Corybantes ab aere appellatos, quod apud Cyprum mons sit aeris ferax, quem †cypri coriam vocant. [3.112] IDAEVMQUE NEMUS ut ostenderet Idaeum montem, qui sit in Troia, de Cretae Ida cognomen indeptum. FIDA SILENTIA SACRIS hinc, inquit, inventum est servare sacris fidele silentium. [3.113] ET IVNCTI CURRUM DOMINAE SUBIERE LEONES dominas deas dicunt, ut alibi “hi dominam Ditis thalamo deducere adorti” . sane dominam proprie matrem deum dici Varro et ceteri adfirmant: nam et ibi Proserpinam ideo a Vergilio dominam appellatam, quod ipsa terra esse dicatur, sicut et mater deum. sane fabula talis est. Schoenos civitas est. exinde fuit virgo Atalante, Schoenei filia, praepotens cursu, adeo ut, cum responsum accepisset, se post nuptias, ut quidam volunt, interituram, ut quidam vero, in naturam aliam commutandam, sponsos provocatos ac victos occideret. postea Hippomenes Venerem ut sibi in eo certamine adesset rogavit: a qua cum accepisset de horto Hesperidum tria mala aurea, provocavit puellam ad cursum et cum se videret posse superari, singula coepit iacere. tunc Atalante, cupiditate colligendorum malorum retenta, superata est. sed Hippomenes potitus victoria, cum gratiam Veneri vel oblitus esset, vel neglexisset referre, inpulsu eius in luco matris deum amoris inpatientia cum victa concubuit. unde irata dea in leones eos convertit et suo currui subiugavit et praecepit, ne secum umquam leones coirent. nam et Plinius in naturali historia dicit leonem cum pardalide libenter, et pardum cum leaena concumbere. ideo autem mater deum curru vehi dicitur, quia ipsa est terra, quae pendet in aere: ideo sustinetur rotis, quia mundus rotatur et volubilis est: ideo ei subiugantur leones, ut ostendatur maternam pietatem totum posse superare: ideo Corybantes eius ministri cum strictis gladiis esse finguntur, ut significetur omnes pro terra sua debere pugnare. quod autem turritam gestat coronam, ostendit superpositas terrae esse civitates, quas insignitas turribus constat. hanc eandem eram appellari, hoc est dominam tradunt. alii ipsorum leonum dominam a Vergilio dictam arbitrantur. [3.114] DIVUM DUCUNT QUA IVSSA et necessarium posuit et honestum. [3.115] GNOSIA REGNA Cretam, a Gnoso civitate eius. GNOSIA REGNA PETAMUS [3.et] est argumentum a possibili. [3.116] NEC LONGO DISTANT CURSU a Delo scilicet. et est argumentum a facili. MODO IVPPITER ADSIT aut aer, ac si diceret: tantummodo sit serenum, ut Horatius “manet sub Iove frigido venator tenerae coniugis inmemor” : aut re vera Iuppiter, qui praeest insulae Cretae, quam petemus: aut quia ventos prosperos Iuppiter praestat. [3.117] TERTIA LUX hoc quidam iuxta speciem auguralem positum tradunt, quae appellatur condictio, id est denuntiatio, cum denuntiatur ut ante diem tertium quis ad inaugurandum adsit, quod Anchises, post impetrationem augurii et Apollinis responsum suadens in Cretam eundum, ostendit condictionem in tertium diem; addit enim 'modo Iuppiter adsit' et reliqua. haec et pro civitate dicitur. CRETAEIS quia Krete, ideo Cretaeis, ut Aetnaeis. [3.118] MERITOS unicuique aptos; ratio enim victimarum fit pro qualitate numinum: nam aut haec immolantur quae obsunt eorum muneribus, ut porcus Cereri, quia obest frugibus, hircus Libero, quia vitibus nocet: aut certe ad similitudinem, ut inferis nigras pecudes, superis albas immolent, item tempestati atras, candidas serenitati. sane hic ostendit dicendo 'meritos' rite Neptuno et Apollini tauros immolari. 'honores' taurum figurate dixit; varietas enim ipsa idem significat. [3.119] TAVRUM NEPTUNO propter futuram navigationem. TAVRUM TIBI PULCHER APOLLO propter oraculum datum. sane hoc loco Vergilius secutus veterum opinionem Neptunum tantum et Apollinem nominavit; dicuntur enim hi dii penates fuisse, quos secum advexit Aeneas: quamvis diversis locis alias opiniones aliorum secutus poeta de diis penatibus diversa dixerit. et quidam 'pulcher Apollo' epitheton datum Apollini reprehendunt; pulchros enim a veteribus exsoletos dictos; nam et apud Lucilium Apollo pulcher dici non vult. [3.120] NIGRAM HIEMI PECUDEM ZEPHYRIS FELICIBUS ALBAM bono usus est ordine, ut prius averteret mala, sic conciliaret optanda: frustra enim profutura poscuntur adversis sequentibus. NIGRAM HIEMI PECVDEM] nam et Romani veteres diis asperioribus sacrificabant, ne nocerent. [3.121] PULSUM REGNIS CESSISSE PATERNIS non dicit quare. sed talis historia est: Idomeneus de semine Deucalionis natus, Cretensium rex, cum post eversam Troiam reverteretur, in tempestate devovit sacrificaturum se de re, quae ei primum occurrisset. contigit, ut filius eius primus occurreret: quem cum, ut alii dicunt, immolasset, ut alii vero, immolare voluisset et post orta esset pestilentia, a civibus pulsus regno Sallentinum Calabriae promunctorium tenuit, iuxta quod condidit civitatem, ut “et Sallentinos obsedit milite campos Lyctius Idomeneus” . relatio ergo historiae ad iniciendum Troianis Cretam eundi desiderium pertinet: et re vera aliter ad hostis provinciam ire non poterant. [3.122] IDOMENEA huius nominis paenultima syllaba, natura brevis, contra regulam producta est. sed quia quinque Graecae sunt linguae, Aeolica, Iaca, Dorica, Attica, communis; hinc fit ut in uno nomine varietas inveniatur, ut ecce in hoc 'Idomeneus'. communis lingua facit genetivum Idomeneos, Dorica Idomeneus, Attica Idomeneos, Iaca Idomeneos. unde est hic in versu accusativus, sicut et Ilionea. [3.123] HOSTE hic multi distingunt. ADSTARE esse †sub hoc: quod tunc significat, quando de his loquimur quae cadere non possunt; ut si dicas terras adstare. et ostendere vult se non temere credidisse. [3.124] ORTYGIAE de hac plenius supra dictum est. PELAGOQUE VOLAMUS [3.quia] ut alibi “mare velivolum” . [3.125] BACCHATAMQUE IVGIS NAXON aut vitibus consitam, aut celebratam Bacchis, aut ubi Bacchus ex Indis, vel ut quidam volunt post devictos gigantes egit triumphum; nam ut supra diximus, ipsi consecrata est: quae et Dia dicitur. BACCHATAM [3.ergo] in qua bacchatus sit Liber; aut ideo gratam Baccho, quod ibi cum relicta a Theseo Ariadne libentissime concubuerit, cui etiam coronam donavit, quae postea inter sidera collocata est. VIRIDEMQUE DONUSAM vel a colore marmoris Lacedaemonii, vel silvestrem. [3.126] OLEARON non adiecit epitheton causa varietatis. NIVEAMQUE PARON unde candidum marmor, ut “Pariusve lapis circumdatur auro” . SPARSASQUE PER AEQUOR CYCLADAS et hae quas dixit, cyclades sunt: unde minus est 'et alias'. 'sparsas' autem, quia nullo ordine continentur, ut stoechades, quae apo tou stoikhou dictae sunt; rectae enim sunt. cyclades vero non ideo dicuntur, quia in rotunditate sunt, sed quod longo ordine eas circumire necesse est. alii sporadas nomine cycladum dictas tradunt, quod sparsae sunt. [3.127] LEGIMUS praeterimus, ut “litoraque Epiri legimus” . tractus autem sermo a nautis, quod funem legendo, id est colligendo, aspera loca praetereunt. FRETA CONCITA TERRIS vel propter promunctoria: vel quod naturale est, ut concitatiora sint maria vicinitate terrarum, quas constat anhelitum quendam ex se emittere: unde in quinto navigaturus Aeneas Eryci sacrificat. [3.128] NAUTICUS et reliqua. celeuma nauticum est hoc hemistichium. CRETAM PROAVOSQUE PETAMUS celeuma dicunt. et bene metro celeumatis usus est, id est anapaestico trimetro hypercatalecto. celeuma autem quasi praeceptum: unde Sallustius ait “inpediebant iussa nautarum” . [3.129] PROAVOSQUE sane 'proavos' appellando cognationem declarat. [3.130] SURGENS flans, ut “et fando surgentes demoror austros” : econtra non flans ponens et residens dicitur, ut “cum venti posuere omnisque repente resedit flatus” . [3.131] ET TANDEM ad desiderium pertinet navigantum; nam sequitur 'ergo avidus muros'. CURETUM hi Curetes sunt primi cultores Cretae. alii tradunt Curetes et Corybantes, matris deum ministros, custodes sicut dictum est pueri Iovis, ad plurimas res maximi usus hominibus extitisse. ADLABIMUR ostendit prosperam navigationem fuisse. [3.132] ERGO AVIDUS MUROS ordo est 'avidus urbis optatae muros molior', non 'avidus molior'. [3.133] PERGAMEAMQUE VOCO zeugma a superioribus, hoc est urbem. legitur sane in libris antiquioribus, Aeneam vere Cretam tempestate delatum locum Troiam nomine Pergamum appellavisse. alii dicunt, Pergamum in Creta conditam a Troianis captivis, qui ex classe Agamemnonis illo erant delati †ibique putant Aeneam quendam, generis auctorem, Ilio incolumi cum eo ad sacrum Apollinis venisset, gravidam hospitis filiam fecisse; ex qua ortus eodem nomine Aeneas classem Agamemnonis est adgressus hieme disiectam, cui se feruntur iunxisse hi, qui Cretam secesserant deserto Agamemnone: unde loco nomen Pergamum ab illo inditum, quod obtinuisse desertores feruntur iuxta Cydoniam. quod poetam latenter attigisse debemus accipere. GENTEM sociorum multitudinem, 'laetam' autem propter Pergama restituta. [3.134] AMARE FOCOS sacrificia celebrare. quidam 'focos' lares et per hoc domicilia tradunt. ergo 'focos' pro 'penates' posuit. at e contrario penates pro focis, ut “flammis adolere penates” . sane Varro rerum divinarum refert, inter sacratas aras focos quoque sacrari solere, ut in Capitolio Iovi, Iunoni, Minervae, nec minus in plurimis urbibus oppidisque, et id tam publice quam privatim solere fieri. focum autem dictum a fotu, ut colinam ab eo quod ibi ignis colatur; nec licere vel privata vel publica sacra sine foco fieri. quod hic ostendit poeta; focorum enim commemoratione instantium sacrificiorum mentio inducitur: quod ita esse multis locis docetur. quidam aras superorum deorum volunt esse, medioximorum, id est marinorum focos, inferorum vero mundos. ARCEMQUE ATTOLLERE TECTIS poetica periphrasis, id est domos aedificare: nam arx est in civitate munitus locus. [3.135] FERE 're' longa est. SICCO SUBDUCTAE LITORE PUPPES in siccum subductae litus. [3.136] OPERATA IVVENTUS perfecit sacrificia propter conubia et novas sedes, quia apud veteres neque uxor duci neque ager arari sine sacrificiis peractis poterat, ut alibi “laetis operatus in herbis” , item Iuvenalis “et matutinis operatur festa lucernis” . [3.137] SUBITO CUM id est cum subito. [3.138] CORRUPTO CAELI TRACTU hic est ordo pestilentiae, ut Lucretius docet: primo aeris corruptio, post aquarum et terrae, mox omnium animalium. notandum sane Apolline offenso pestilentiam semper creari: quod etiam Homerus ostendit, cum eum armatum inducit sagittis: unde et Apollo dicitur secundum aliquos apo tou apolluein. contra si citharam teneat, mitis est: unde Horatius “condito mitis placidusque telo supplices audi pueros Apollo” . MISERANDA metonymia 'quae miseranda facit'. [3.139] ARBORIBUSQUE SATISQUE LUES quidam dicunt diversis numinibus vel bene vel male faciendi potestatem dicatam, ut Veneri coniugia, Cereri divortia, Iunoni procreationem liberorum, sterilitatem horum tam Saturno quam Lunae; hanc enim sicut Saturnum orbandi potestatem habere. [3.140] LINQUEBANT DULCES ANIMAS item alibi “et cum frigida mors anima seduxerit artus” . quare anima dicitur relinqui et non magis relinquere? secundum eos scilicet qui dicunt animam esse perpetuam et ad diversa corpora transitum facere: quod si est, bene dicimus, nos animas linquere, quorum nihil praeter corpus est: nam anima perpetuitatis est. unde Palinurus in sexto “nunc me fluctus habet” , hoc est corpus, quod solum meum est. aut certe simpliciter 'animas dulces linquebant', quia morientibus maxime dulces videntur: Terentius “animam relinquam potius quam illum deseram” . AUT AEGRA TRAHEBANT duo mala significat, aut mortem aut aegritudinem prolixam. 'aegra' autem aegrota. et bene addidit 'corpora', quia et animus aeger potest esse. [3.141] EXURERE SIRIUS AGROS Sirius stella est in ore canis posita, quae annis omnibus oritur circa VIII. K. Iulias, quae orta plerumque pestilentiam toto anno facit, plerumque paucis diebus, interdum innoxia nascitur. hinc est “et in totum regnaret Sirius annum” , item supra “et letifer annus” . tunc autem pestilentiam creat, si in hanc rem etiam ceterorum consentiat cursus astrorum. sane canicula, in cuius ore est, tantum generis feminini est, cum sit canis communis generis, unde hoc nascitur: nam in diminutione mutavit genus. STERILES EXURERE AGROS exurendo steriles reddere. [3.142] SEGES AEGRA 'seges' interdum terram significat, ut Horatius “haec seges ingratos tulit et feret omnibus annis” , interdum frumentum, ut “quid faciat laetas segetes” : hoc loco utrumque potest intellegi. [3.144] HORTATUR PATER IRE MARI bene filium mittit, quia erroris causa pater fuerat. VENIAMQUE PRECARI et beneficium, ut “orantes veniam” , et re vera veniam erroris Anchisae, qui oraculum male interpretatus est. [3.145] LABORUM TEMPTARE AVXILIUM 'laborum' periculorum, ut “non tamen ulla magis praesens fortuna laborum est” . 'temptari' autem 'laborum auxilium' propter pestilentiam dixit. et quidam 'auxilium' distingunt, ut sequatur 'iubeat quo vertere cursus'. [3.146] VERTERE CURSUS propter sedes ait. [3.148] EFFIGIES SACRAE et reliqua. hen dia duoin. Varro sane rerum humanarum secundo ait, Aeneam deos penates in Italiam reduxisse, quaedam lignea vel lapidea sigilla, quod evidenter exprimit dicendo 'effigies sacrae divum' et reliqua: quamvis alio loco alias opiniones secutus diversa dixerit. sane hos deos Dardanum ex Samothracia in Phrygiam, Aeneam vero in Italiam ex Phrygia transtulisse, idem Varro testatur. quos quidam dicunt ideo inductos a poeta monere per somnum: monitu nam eorum per quietem iussum cum Latino foedus fecisse, eorum etiam monitu Latinum Aeneae se coniunxisse. eosdem tradit visos aliquotiens in somnis quid fieri vellent imperasse: eaque nostros publice curasse maiores. [3.149] MEDIISQUE EX IGNIBUS et reliqua. hoc quibusdam videtur ad maiestatem potius deorum referendum, quam ad iactantiam virtutis Aeneae. et significantius erit, si quae non legeris intellegas. [3.150] VISI ADSTARE non adstabant, sed videbantur: unde et visa dicuntur; non enim sunt, sed videntur. [3.151] IN SOMNIS multi hic distingunt et volunt unam partem esse orationis, id est vigilantis: nam quemadmodum videbat lunam infusam fenestris? multi 'in somniis' dicunt, ut sit conlisio, quomodo 'peculi' pro 'peculii'. multi 'in somniis' legunt et posterioribus iungunt: unde et visi: et corpus somno vinci volunt, mentem vero vigilare et meminisse omnium. ideo etiam dormiens de luna scire potuit. MULTO LUMINE cum nimbo suo, qui circa deos solet videri. [3.152] INSERTAS aut clatratas; aut non seratas, ut sit quasi 'inseratas', id est non clausas, et dictum, quomodo 'asprosque molares' pro 'asperos', 'conpostus' pro 'conpositus', 'vixet' pro 'vixisset'. vel 'insertas fenestras' quas lumine suo luna inseruerat, ab inserendo, quod se per rimas insereret. FUNDEBAT scilicet abundans lumen. [3.153] TUM SIC ADFARI hic versus in multis non invenitur. [3.154] ORTYGIAM 'ad Ortygiam': more suo detraxit praepositionem, ut paulo post 'Cretae' pro 'in Creta'. sane quibusdam visum est serum auxilium deorum penatium; cur enim ante pestilentiam non monuerunt mutandas sedes? ideo aliquibus videtur somnium fuisse appetitum. [3.155] CANIT proprie, quia oraculum. EN quasi demonstrantis est, ut fidem faciat, ne somnium putetur, ut paulo post “haud dubitanda refer” . [3.156] DARDANIA derivativum nomen a constitutore. et notandum, regionem pro civitate positam. TUAQUE ARMA SECUTI ac si diceret 'tuas partes', vel imperium, ut “socer arma Latinus habeto” . [3.157] SUB TE id est te duce, sub tuo iure agentes. PERMENSI evecti, ut est contra “pelagoque remenso inprovisi aderunt” . multi autem 'permensi' sine 'n' legunt a verbo permetior. hic versus variasse dicitur. [3.158] IDEM nos scilicet qui te sumus secuti. VENTUROS plus est quam si dixisset 'futuros'; nam quasi eos iam esse significat. IN ASTRA NEPOTES significat Gaium Iulium Caesarem, qui primus inter deos relatus est. et bene 'in astra', cuius sidus apparuit, ut “ecce Dionaei processit Caesaris astrum” . [3.159] URBI Romae kat' exokhen, ut supra diximus. MAGNIS id est nepotibus. et bonum ornatum a sermonis fecit similitudine 'magnis magna para' dicendo. 'magnis' vero dixit vel penatibus, ut 'magnis diis', vel nepotibus. et ad exhortationem Aeneae pertinet <'magna para'>. [3.160] FUGAE profectionis. dicens autem 'fugae' videtur crimen proditionis excusare. [3.161] MUTANDAE SEDES argumentum a necessitate. simul arguitur error Anchisae. ordo autem est 'Delius Apollo'. SVASIT deest 'capere'. [3.162] CRETAE] non sic dicitur 'Cretae', quemadmodum 'Romae': neque enim bene, sicut dictum est, sine praepositione insulae ponuntur, nisi hae tantum quae eiusdem nominis civitates habent †et deli quasi labini. [3.163] EST LOCUS ut ante diximus, totius orbis conparatione. HESPERIAM deest 'quam', ut supra dictum est. COGNOMINE ab Hespero, Hispaniae rege: vel stella quam intuentur petentes Italiam. [3.164] ANTIQUA nobilis, ut iam dictum est. [3.165] OENOTRI vel a rege, vel a vino. Italis enim primus vitem ostendit Saturnus, ut in septimo legimus “vitisator curvam servans sub imagine falcem Saturnusque senex” . [3.166] ITALIAM DIXISSE bene omnia Italiae nomina in unum contulit propter errorem Aeneae. [3.167] PROPRIAE SEDES perpetuae, quia infirmas et in Creta et in Thracia condidit. HINC DARDANUS ORTUS IASIVSQUE PATER Dardanus et Iasius fratres fuerunt Iovis et Electrae filii: sed Dardanus de Iove, Iasius de Corytho procreatus est, a cuius nomine et mons et oppidum nomen accepit. postea Iasium dicitur Dardanus occidisse. hi tamen fratres cum ex Etruria proposuissent sedes exteras petere, profecti. et Dardanus quidem contracta in Troia iuventute Dardaniam urbem condidit, a qua Troianorum origo crevit. Iasius autem Samothraciam cepit et ibi liberum locum imperio tenuit. alii dicunt utrumque ex Corytho, Iovis filio, procreatos et sicut dictum est relicta Italia profectos. sed Iasium Samothraciam imperio tenuisse, Dardanum vero in Phrygiam pervenisse ibique auxilio fuisse Teucro, Scamandri filio, qui tum finitimas gentes bello subigebat, filiamque eius duxisse in matrimonium, et post mortem soceri regnum adeptum Dardaniam Troianam regionem ab suo nomine appellasse. Graeci et Varro humanarum rerum Dardanum non ex Italia, sed de Arcadia, urbe Pheneo, oriundum dicunt; alii Cretensem; alii circa Troiam et Idam natum. sane per patris appellationem cognationem . [3.168] A QUO PRINCIPE NOSTRUM a Dardano, non ab Iasio; nam anteriori respondit. quod autem dicit 'a quo principe genus nostrum est' potest et generaliter intellegi, id est unde originem ducimus, ut deos penates quasi Troianos intellegas, et ad ritum referri, de quo dicit Labeo in libris qui appellantur de diis animalibus: in quibus ait, esse quaedam sacra quibus animae humanae vertantur in deos, qui appellantur animales, quod de animis fiant. hi autem sunt dii penates et viales. [3.169] LAETUS id est omissa tristitia quam de sociis habebat amissis, vel quia ei designatus evidenter fuerat locus, ad quem sine errore et pergere et pervenire deberet. [3.170] HAVD DUBITANDA REFER aut quia dubitaverant ex consilio Anchisae, aut ne propter somnium non crederent. HAVD D. R.] ideo dicunt, si forte non crederet quod per somnium vidit, aut quia non dubie, ut Apollo, monuerunt. CORYTHUM designat partem provinciae, ne alter error ex magnitudine procreetur locorum. quidam autem de Corytho hanc fabulam tradunt. Dardanus cum equestri proelio ab Aboriginibus pulsus galeam perdidisset, propter quam resistens et in audaciam suos reducens victoriam adeptus est, tum ob rem feliciter gestam oppidum ubi galeam amiserat condidit, cui Corytho nomen indidit eo quod Graece korus galea dicitur. vel Corythum montem, in quo Corythus sepultus est. alii Corythum a Corytho, Paridis et Oenones filio, conditam ferunt. [3.171] AVSONIAS appellata Ausonia ab Ausone, Ulixis et Calypsus filio: et primo pars, postea omnis Italia nominata. DICTAEA Dictaeus mons Cretae est, dictus a Dicte nympha, quae illic colitur: in quo dicitur altus Iuppiter, ut “Dictaeo caeli regem pavere sub antro” . DICTAEA Dictaeus mons est in Creta, ubi herba dictamnos nascitur, quae admota vulneribus ferrum inhaerens solet expellere. qui mons dictus est a Dicte nympha, quae ibi colitur. quam cum Minos rex amaret et insequeretur per loca avia, illa se amore castitatis praecipitem dedit, et excepta piscatorum retibus invita reducta est. a qua rex abstinuit et nomine eius Dictaea loca appellari iussit. in hoc monte dicitur altus Iuppiter, ut “Dictaeo caeli regem pavere sub antro” . NEGAT TIBI IVPPITER ARVA ex definito. et bene Iuppiter, quasi ipse qui Cretensibus praeest. [3.172] TALIBUS ATTONITUS VISIS hoc est talibus deorum vultibus: propter 'visi ante oculos adstare': unde sequitur 'et voce deorum'; nam et voce se dicit attonitum et visis. 'attonitus' vero est stupefactus; nam proprie attonitus dicitur, cui casus vicini fulminis et sonitus tonitruum dant stuporem. [3.173] NEC SOPOR ILLUD ERAT soluta elocutio. [3.174] VELATASQUE COMAS vittatas, ut “victori velatum auro vittisque iuvencum” : aut coronatas, ut “velat materna tempora myrto” . nam dii qui erant apud Laurolavinium non habebant velatum caput. [3.175] MANABAT fluebat. hinc et lapis manalis quem trahebant pontifices, quotiens siccitas erat. [3.176] CORRIPIO E STRATIS CORPUS ne satietate videatur reliquisse somnum. et sciendum, quia quotiens ex abrupto somnus aufugerit significat omen infelix, ut ecce hoc loco tempestas sequitur. item in secundo “excutior somno” , et statim sequitur civitatis excidium: nec sine ratione; nam si somnus munus deorum est, ut “et dono divum gratissima serpit” , non sine infelicitate ex abrupto deorum munus abscedit. [3.177] TENDOQUE SUPINAS AD CAELUM CUM VOCE MANUS honesta elocutio cum uno sermone respondemus duobus, ut “interea fessos ventus cum sole reliquit” . 'ad caelum' autem ideo, quia dii penates et Iovis et Apollinis fecerunt mentionem. [3.178] INTEMERATA rite perfecta, ut, si leniter vinum fundendum est aut mola inicienda, sic fiant ut ratio exigit sacrificii: aliter si fiant, temerata ac turbata sunt sacra: unde Helenus “nequa inter sanctos ignes in honore deorum hostilis facies occurrat et omina turbet” , item in octavo “audax quos rumpere Pallas sacra vetat” . FOCIS et hic sicut superius dictum est, ostendit cum aris etiam focos solere numinibus consecrari: sed hic ideo 'focis', non aris, quia privatum sacrificium loquitur; nam penatibus sacrificat. PERFECTO HONORE peracto sacrificio, qui est honor deorum. et bene ordinem servat, ut ante sacrificet, quam somnium narraret. [3.179] ANCHISEN FACIO CERTUM bene 'certum', quia incertus erraverat. vel propter illud 'haec laetus longaevo dicta parenti'. [3.180] AMBIGVAM non incertam, sed modo duplicem, ut in sequentibus probat dicens 'geminosque parentes'. ergo 'geminos' hic duos, ut “gemini Atridae” . [3.181] SEQUE NOVO adventu scilicet Teucri. VETERUM LOCORUM id est Italiae. deest sane 'esse', ut sit deceptum esse. sane NOVO ERRORE VETERUM LOCORUM aut per contrarietatem sermonum declamavit: aut 'novo' pro magno posuit. [3.182] NATE ILIACIS EXERCITE fatigate; nam 'exercitatus' peritus significat: ut expertus et expers; nam expertum rerum si dixero, significo peritum; si expertem, ignarum. [3.183] CASUS CASSANDRA CANEBAT haec compositio iam vitiosa est: quae maioribus placuit, ut “Anchisen agnovit amicum” et “sale saxa sonabant” . et bene Cassandrae inseruit testimonium, quae divinationem ab Apolline acceperat. [3.184] PORTENDERE †significari debito. PORTENDERE minus est 'deberi', ut in septimo “portendi generos” . [3.185] REGNA VOCARE satis proprie, unde in octavo “expectate solo Laurenti arvisque Latinis” . [3.186] TEUCROS CREDERET scilicet propter longitudinem spatii. [3.187] TUM VATES CASSANDRA MOVERET bene 'tum', quia iam probavit. et duo argumenta posuit, quibus purgavit errorem. [3.188] CEDAMUS PHOEBO a necessario et utili scilicet. CEDAMUS PHOEBO cuius instinctu dii penates profutura dixerunt, ut “hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit” . MELIORA SEQUAMVR potest bis subaudiri 'meliora', ut meliora moniti meliora sequamur. [3.189] CUNCTI hoc est 'cuncti adsentimur'; nam 'cuncti profecti' pugnat cum 'paucisque relictis'. OVANTES alacres, non utique gaudentes. [3.190] HANC QUOQUE DESERIMUS SEDEM quemadmodum Troiam et Thraciam. et cum dolore dictum accipe 'hanc quoque deserimus sedem'; expressit enim miseriam totius sedis relictae. [3.191] CAVA TRABE navium periphrasis optima. CURRIMUS AEQUOR sicut “Tyrrhenum navigat aequor” . [3.194] SUPRA CAPUT capitalis, perniciosus. [3.195] NOCTEM HIEMEMQUE pluviam cum obscuritate. 'hiemem' autem Graece dixit, nam kheimon etiam tempestas dicitur a Graecis. FERENS adferens. INHORRVIT UNDA TENEBRIS horridior est facta per tenebras. [3.196] MAGNA AEQUORA aut epitheton est, ut surgant aequora quae magna sunt, aut 'magna aequora', magni fluctus. [3.197] GURGITE VASTO epitheto auxit tapinosin. [3.198] INVOLVERE DIEM aspectum ademerunt. NIMBI nubes. NOX UMIDA nubes caliginosae. [3.200] EXCUTIMUR CURSU a proposito itinere avertimur. CAECIS IN UNDIS incertis, quia sidera non apparebant. CAECIS UNDIS] id est quae non viderentur. [3.201] IPSE hoc est, navigandi peritus: hoc enim significat emphasis pronominis. NEGAT DISCERNERE CAELO figurate, ut “ excisa vitam producere Troia” . [3.202] VIAE mari dedit quod proprium terrae est, ut alibi 'sulcari' ait: unde et terra '“aequor” '. PALINURUS hic Iasii filius gubernator Aeneae fuit, qui Aenea de Sicilia ad Italiam veniente praecipitatus in mare nomen in Lucania monti celebri dedit. [3.203] INCERTOS SOLES bene 'incertos', quia quantavis sit obscuritas, tamen noctis est manifesta discretio: unde superflua quaestio est eorum qui dicunt, tres dies quomodo transisse scierunt, si noctem a die discernere non poterant? ergo 'incertos' obscuros dixit, ut “quale per incertam lunam” . CAECA CALIGINE cacenphaton in sermone. [3.204] ERRAMUS PELAGO et reliqua. “hinc Pelopis gentes Maleaeque sonantia saxa circumstant pariterque undae terraeque minantur. pulsamur saevis et circumsistimur undis” . hi versus circumducti inventi dicuntur et extra paginam in mundo. [3.205] ATTOLLERE VISA naturaliter dixit: quotiens enim propinquamus litoribus, et exsurgere terra videtur et fumum emittere. [3.206] APERIRE ostendere, ut Sallustius “caput aperire solitus” . VOLVERE FUMUM pro aperiuntur montes ac fumus volvitur. [3.207] REMIS INSURGIMUS †cum remes, anaremos, id est exsurgentes fortius remigamus. [3.209] SERVATUM EX UNDIS ac si diceret, de periculis in graviora se pervenisse discrimina. STROPHADUM ME LITORA Phineus rex fuit Arcadiae. hic suis liberis superduxit novercam, cuius instinctu eos caecavit. ob quam rem irati dii ei oculos sustulerunt et adhibuerunt harpyias. Phineus, Agenoris filius, Thracum rex, vel ut quidam volunt Arcadiae, Cleopatram, Aquilonis et Orithyiae filiam, habuit uxorem et ex ea duos filios, quibus supraduxit novercam. quos noverca ad patrem tamquam stupri adfectatores detulit: ob quam rem eos Phineus caecavit. quare irati dii, vel ut quidam volunt, Aquilo veneno propter nepotum iniuriam eum caecavit et ad pelagias insulas detulit adposuitque harpyias. quae cum ei diu cibos abriperent somnosque inquietarent, hic Iasonem, cum Argonautis propter vellus aureum Colchos petentem, suscepit hospitio: cui etiam ductorem propter symplegadas petras dedit. hoc ergo beneficio inlecti Argonautae, cum ei gratiam vellent referre, Zethum et Calain, filios Boreae et Orithyiae, alatos iuvenes, ad pellendas harpyias miserunt: quas cum strictis gladiis persequerentur pulsas de Arcadia, pervenerunt ad insulas quae appellabantur plotae. et cum ulterius vellent tendere, ab Iride admoniti ut desisterent a Iovis canibus, suos converterunt volatus: quorum conversio, id est strophe, nomen insulis dedit. quod Apollonius plenissime exequitur. ut autem canes Iovis dicerentur, haec ratio est, quia ipsae furiae esse dicuntur: unde etiam epulas perhibentur abripere, quod est furiarum, ut “et manibus prohibent contingere mensas” . unde et avari finguntur furias pati, quia abstinent partis. item ipsas furias esse paulo post ipse testatur dicens “vobis furiarum ego maxima pando” . furias autem canes dici et Lucanus testatur, ut “Stygiasque canes in luce superna destituam” (6.733) et in sexto Vergilius “visaeque canes ululare per umbram adventante dea” . sane apud inferos furiae dicuntur et canes, apud superos dirae et aves, ut ipse in XII. ostendit, in medio vero harpyiae dicuntur: unde duplex in his effigies invenitur. et has Vergilius tres dicit, quarum nomina sunt Aello, Ocypete, Celaeno, Apollonius duas dixit, quem in XII. Vergilius sequitur, ut “sunt geminae pestes” . quidam autem dicunt hunc Phineum, ob divinitatem a Thracibus regem cooptatum, consilia divina prodidisse et obcaecatum adpositis harpyiis. [3.210] STANT sunt. [3.211] IONIO IN MAGNO in magno mari Ionio. et sciendum Ionium sinum esse inmensum ab Ionia usque ad Siciliam, et huius partes esse Adriaticum Achaicum Epiroticum; maria enim vel a provinciis vel ab insulis vel a civitatibus nomen accipiunt. bene ergo 'in magno', quasi in quo etiam alia maria sunt. quidam sane Ionium ab Io Inachi filia dictum volunt, quod amata hoc mare tranaverit, quod in VII., ubi de scuto Turni loquitur, plenius invenies. non nulli Ionium ab Ionio rege, qui in insula quae ante Illyricum iacet regnaverat, dictum tradunt. [3.212] HARPYIAEQUE COLUNT ALIAE ergo et Celaeno harpyia. has Hesiodus dicit Thaumantis et Electrae filias. quas sicut dictum est quidam furias putant, cum furiarum mater secundum Hesiodum Terra, secundum Aeschylum Nox sit. [3.213] MENSASQUE METU hoc est sicut dictum est, pulsae a Zetho et Calai. [3.214] NEC SAEVIOR VLLA PESTIS ET IRA DEUM STYGIIS SESE EXTVLIT UNDIS ut Poena in Statio. et non dicit has de inferis esse natas, sed peiores esse omnibus inde procreatis. [3.216] VIRGINEI VOLUCRUM VULTUS si subdistinguas 'virginei', maior erit admiratio. FOEDISSIMA hic turpis, ut Terentius in eunucho “nunc heu videtur foedus, quia illam non habet” . alibi 'foedum' cruentum, ut “sanguine foedantem” et “foedatique ora Galaesi” . [3.217] PROLUVIES sordis effusio. et vitavit ne diceret 'stercus'. et per hoc nimiam edacitatem ostendit. et quidam volunt 'proluvies', cum stercus ventris significet, a Vergilio hoc loco figuram ventris significatam, ergo quasi sannosum et panticosum ventrem. aliquando 'proluvies' sola effusio. Terentius “quod proluvium, quae haec est subita largitas” . aliquando pro aquis multis ponitur. UNCAEQUE MANUS manus pro unguibus posuit, hoc est gampsonukhas. [3.218] FAME veluti fame; nam abundare dicit armenta. aut re vera 'fame', quam eis inferebat non inopia, sed avaritia. has alii famis praesides esse tradunt, quia et Phineo propterea adpositae sunt, et Troianos ab epulis prohibent, et his tantum famem praenuntiant, et ipsae sunt fame pallidae. [3.219] DELATI quod necessitatis est; nam voluntate aliquo non deferimur, sed venimus. [3.220] LAETA pinguia: nam in animalibus, in quibus cognosci non potest sensus, laetitiam pingue corpus ostendit, non mens, ut in hominibus. PASSIM CAMPIS Ulixis socii boves Solis occidisse inducuntur, Vergilius credibilius finxit. [3.221] CAPRIGENUMQUE PECUS satis nove et adfectate. NULLO CUSTODE deest 'cum'. PER HERBAM ordo est, non 'per herbam', sed 'per campos in herbis videmus armenta'. [3.222] IPSUMQUE VOCAMUS 'ipsum', id est regem deorum, aut certe praedatorem, hoc est, cui de praeda debetur aliquid: nam Romani moris fuit ut bella gesturi de parte praedae aliquid numinibus pollicerentur: adeo ut Romae fuerit unum templum Iovis praedatoris: non quod praedae praeest, sed quod ei aliquid ex praeda debeatur. vel quod hic deus iustitiae praeest. ergo cum eum invocant, testantur se nihil mali facere cum sine custode interimunt armenta. [3.223] IN PARTEM PRAEDAMQUE in partem scilicet praedae. [3.224] DAPIBUSQUE EPULAMUR dapes deorum sunt, epulae hominum: bene ergo utrumque posuit; nam et sacrificiis et conviviis operam tribuunt. OPIMIS pinguibus. [3.225] SUBITAE pro subito. adverbium in nomen deflexum. LAPSU celeritate, ut supra. ADSUNT velocitatem ostendit. [3.226] HARPYIAE ui Graeca diphthongos est: nam Latina esse non potest, quia ne u quidem habemus. CLANGORIBUS ALAS deest 'cum', ut sit 'alas quatiebant cum clangoribus', ut “atque Ixionii vento rota constitit orbis” , id est cum vento. aliter acyrologia est, si clangorem dixit alarum sonitum. sed sane hic versus qui circumductus est talis auditur 'resonant magnis stridoribus alae'. [3.227] CONTACTUQUE OMNIA FOEDANT subaudiendum 'quae relinquebant'. [3.228] TUM praeterea. et deest 'erat', vel 'audiebatur'. et tria mala ipsarum posuit, vocem tactum odorem. [3.229] RURSUM ad illud solum pertinet 'instruimus mensas'; nam ante in speluncis non fuerant. et sciendum hanc particulam interdum sic poni, ut iteratum aliquid significet, ut si dicas 'veni ad te mane, rursum veni'. interdum sine iteratione est, ut 'fui apud te, rursum veni etiam' non ideo dicis 'rursum', quia etiam primo venisti, sed quia illic fuisti. CAVATA pro 'cava'; nam cavatum proprie manu factum dicimus. [3.231] ARISQUE REPONIMUS IGNEM ecce quod dixit 'in partem praedamque Iovem'. sane sciendum iterationem hanc fieri secundum ritum sacrorum; nam displicuisse prima ex prodigiis indicatur. sunt autem hae animales hostiae, quae tantum immolantur, et caro sacerdotibus proficit. alibi tantum sanguinem in aras fundi significat, ut “sanguinis et sacri pateras” , alibi partem corporis, ut “extaque salsos porriciam in fluctus” , alibi integras victimas, ut “et solida inponit taurorum viscera flammis” . [3.232] EX DIVERSO CAELI ut 'ex secreto montium': subaudis 'loco'. [3.233] TURBA SONANS impetum ostendit; nam de tribus loquitur. et adludit ad furias, de quibus ait alibi “vocat agmina saeva sororum” . ergo 'turba' tamquam turba. quare turba, cum tres dixerit? quia apud Graecos qui dualem numerum habent, pluralis numerus a tribus incipit: ergo bene 'turba', quasi plures. vel 'turba' propter tumultum et strepitum alarum. alii tradunt ideo turbam, quod plures, non tres tantum harpyiae sint: alii quod eis cum furiis consortium, unde 'vobis furiarum ego maxima': alii eas etiam parcas esse, unde et divinatio ei data est. PRAEDAM PEDIBUS CIRCUMVOLAT UNCIS aut circum praedam [3.dixit] volat uncis pedibus: aut intra volam interiorem manus amplectitur praedam: unde et 'involare' dicimus intra volam tenere, unde et pyra quaedam volema dicuntur, eo quod volam impleant. [3.234] POLLVIT contingit. et pollutum sacrificium contactum dicitur. et hoc est 'contactuque omnia foedant inmundo'. [3.235] DIRA Sabini et Umbri quae nos mala, dira appellant. [3.236] AC IVSSI hic 'iussi' utrum verbum an participium sit, id est utrum illi iussi sint, an ego iussi? TECTOSQUE PER HERBAM DISPONUNT ENSES hoc est disponunt et tectos faciunt: sic et scuta condendo latere faciunt. [3.239] SIGNUM utique militare. MISENUS bene Misenum dicit tubicinem: ipse est enim qui dicitur filius fuisse Aeoli, ut “Misenum Aeoliden” : quia constat sonum omnem ex vento creari. [3.240] NOVA mira, ut “Pollio et ipse facit nova carmina” : nam novum bellum non est cuius extat exemplum; Hercules enim in monte Arcadiae Stymphalo vicit Stymphalidas, ut Statius “et aerisonum Stymphalon” . aut 'nova' ideo, quia vulnerari non poterant. [3.241] OBSCENAS obscenae sunt aves, quae canendo adversa significant, ut paulo post 'infelix vates'. PELAGI VOLUCRES quia dicuntur Ponti et Terrae filiae: unde in insulis habitant partem terrarum, partem maris tenentes. alii dicunt eas Neptuni filias, qui fere prodigiorum omnium pater est: nec inmerito; nam secundum Milesium Thaletem omnia ex umore procreantur: unde est “Oceanumque patrem rerum” . hinc fit ut, quotienscumque desunt parentes, redeatur in generalitatem. sic et peregrinos Neptuni filios dicimus, quorum ignoramus parentes. alii vero dicunt harpyias filias esse Thaumantis et Electrae. quidam 'pelagi' adverbialiter accipiunt, ut 'belli', ut 'domi', propterea quod res in insula geritur. FOEDARE cruentare. Ennius “ferro foedati iacent” . [3.242] VIM, PLUMIS VLLAM naturale enim est ut eludat ictum plumarum levitas: unde et addidit 'plumis'. nam, quod Donatus dicit, ideo eas fuisse invulnerabiles, quia de Styge erant natae, non probatur. [3.244] SEMESAM semicomesam. VESTIGIA vel pedum signa: vel indicium sordium, quibus epulas discedentes polluebant. [3.246] INFELIX VATES nuntia infelicitatis, ut manti kakon. hoc est nobis infelix, ut “sis felix” , id est nobis. et videtur hic auspicii genus inducere secundum augures, quod de diris colligitur, quorum unum genus est quod ex signis colligitur, quo nunc utimur. diram autem esse harpyiam duplici modo memorat, et oscinis et alitis: etenim cum eam facit loquentem oscinis auspicium expungitur, dirum tamen quod futuram famem denuntiat; nam ipse ait “sive deae, seu sint dirae obscenaeque volucres” , et “quam vos dira fames” . verum cum ait “pinnis ablata refugit” , ab alite auspicium factum docuit; alites enim certa genera avium ab auguribus appellantur, quae pinnis vel volatu omina possunt facere: quae si fuerint prosperae, 'praepetes'; si adversae, inebrae vocantur: quod etiam in XII. signatius dicit “alitis in parvae subito collecta figuram” , ubi vere diram vult videri. RUMPIT VOCEM cum indignatione loquitur, ut “quid me alta silentia cogis rumpere?” et notandum, ut supra diximus 'rumpit vocem', cum hoc de silentio melius dicatur fieri. an 'rumpit', quia tantum humanam habens faciem contra naturam sui corporis loquitur?. [3.247] BELLUM ETIAM PRO CAEDE BOUM STRATISQUE IVVENCIS iteratum est ad augendam invidiam, ut “stirpis Achilleae fastus, iuvenemque superbum” . aut num aetates boum voluit conprehendere? [3.248] LAOMEDONTIADAE perfidi: a rege natum obprobrium, qui deos fefellit. sane alibi indifferenter hoc nomen ex persona poetae ponitur, ut “Laomedontius heros” , “Laomedontia pubes” . BELLUMNE necessario iteravit, ut verbum in quo culpa consistit. [3.249] PATRIO REGNO aut Neptunio, aut, sicut alii dicunt, quia Thaumas, pater earum ex Electra, Ponti et Terrae filius fuit. alii 'patrio' proprio accipiunt, ut “et patrios cultusque qui pii sumus, ut “quae ne monstra pii paterentur talia Troes” . [3.269] VENTUSQUE GUBERNATORQUE VOCABAT honestius hac elocutione per pluralem utimur numerum, licet possit et singularis esse. [3.270] MEDIO APPARET FLUCTU iuxta morem cotidianum dixit 'medio', ut si dicamus 'in medio mari naufragium fecit', cum interdum non longe a litore contingit. NEMOROSA ZACYNTHOS insulas Graeciae commemorat. hae omnes insulae Graeciae sunt, quas Homerum secutus mutatis tantum coniunctionibus de Graeco in Latinum transtulit. 'nemorosa' autem huleessa Zakunthos commemorat. [3.271] SAMEQUE Cephalleniae civitas est ista: nam Samos in Asia est. NERITOS mons Ithacae. [3.272] EFFUGIMUS transimus celeriter. LAERTIA REGNA inrisorie, cum praemiserit scopulos, ut “inmania saxa, vestras, Eure, domos” . [3.274] LEUCATAE NIMBOSA CACUMINA MONTIS Leucata mons est altissimus, prope paeninsula, in promunctorio Epiri iuxta Ambraciam et sinum et civitatem, quam Augustus Nicopolim appellavit victis illic Antonio et Cleopatra. ibi et templum Actiaco Apollini constituit et ludos Actiacos: unde nunc Vergilius in honorem Augusti quae ipse fecit dat eius origini; nam Aeneam illic dicit ludos celebrasse, ut alibi inducit Aeneam promittentem templum Apollini, quod fecisse constat Augustum, ut “tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum constituam” . sane de hoc Leucate amatores se in mare ad excludendum amorem praecipitare dicebantur: ut Sappho †quae his inde desiluit. hic locus vocatur †allo. hoc autem plenius ubi Damon in bucolicis loquitur invenies. NIMBOSA CACUMINA semper enim, quamvis aliis caeli partibus serenis, Leucatae montis cacumen nubibus tectum est. [3.275] ET FORMIDATUS NAUTIS aut quod locus hostilis; aut propter asperitatem locorum, quia saxosa sunt; aut, ut quidam volunt, quia moris erat aliquem ei de nautis immolari, ac per hoc qui formidaretur. APERITUR APOLLO nauticum verbum, quotiens cedente eo quo inpeditur aspectus, aliquid patescit, ut “portusque patescit iam propior” . [3.276] HUNC PETIMUS occurrebat: cur formidatum petitis? ideo intulit 'fessi'. vel quia hiemis inminebat adventus: nam ideo et parvae urbi successit, quia terra erat hostilis, aut ideo hostili terrae, quia erat parva. PARVAE URBI Ambraciae scilicet. 'parvae' autem in adulationem Augusti dictum; nam hanc Augustus diruit primo, quod ei bello Actiaco fuisset inimica: 'parva' ergo quam parvam fecerat Caesar. sed post eam instauravit et appellavit Nicopolim. [3.278] INSPERATA TELLURE an quia saxosa loca; an quia per medios hostes navigaverant; an quia tempestate; an quia [3.cum] Graeca? nam ideo et 'potiti' sequitur. TELLURE POTITI 'potior' et 'illa re' dicimus et 'illius rei': sed per septimum casum in usu est, per genetivum figurate ponitur. Sallustius “ut prius quam legatos conveniret Adherbalis potiretur” . legimus et per accusativum, sed uti non possumus: Terentius “patria potitur commoda” . [3.279] LUSTRAMURQUE IOVI aut 'lustramur', id est purgamur, ut Iovi sacra faciamus; aut certe 'lustramur Iovi', id est expiamur. piaculum enim commissum fuerat tauro in Thracia immolato, ut diximus supra, et licet multa fuissent secuta sacrificia, intellegebatur tamen adhuc numen iratum non desinentibus malis. sciendum sane moris fuisse, ut piaculo commisso ludi celebrarentur: nam cum Romani iracundia matris deum laborarent et eam nec sacrificiis nec ludis placare possent, quidam senex statutis ludis circensibus saltavit, quae sola fuit causa placationis: unde et natum proverbium est “omnia secunda, saltat senex” . quamvis hoc et alio ordine et alia ex causa narratur †sttotian. aut 'lustramur Iovi', quia supra dixerat “ipsumque vocamus in partem praedamque Iovem” et postea poena harpyiarum secuta est: ergo quoniam non ad iustum sacrificium Iovem invocaverint, ideo illi piaculum solvunt; hoc est enim 'diis lustrari', offensa eorum liberari. sane 'lustramur' apto verbo usus est mentionem ludorum facturus; horum enim certaminum sacra celebratio lustrum vocatur: lustrato enim populo dii placantur. VOTISQUE] dubium est utrum faciendis an solvendis votis. VOTISQUE INCENDIMUS ARAS id est vota facientes. dubitatur vero utrum Iovis aras, an Veneris dixerit. Varro enim templum Veneri ab Aenea conditum, ubi nunc Leucas est, dicit: quamvis Menander et Turpilius comici a Phaone Lesbio id templum conditum dicunt. qui cum esset navicularius, solitus a Lesbo in continentem proximos quosque mercede transvehere, Venerem mutatam in anuis formam gratis transvexit: quapropter ab ea donatus unguenti alabastro cum se †in dies inditum ungueret, feminas in sui amorem trahebat, in quis fuit una, quae de monte Leucate cum potiri eius nequiret abiecisse se dicitur: unde nunc auctorare se quotannis solent qui de eo monte iaciantur in pelagus. quidam id fieri propter Leucaten puerum dicunt, quem cum Apollo vellet rapere, in mare se proiecit montemque cognominem sibi fecit. [3.280] ACTIA LITORA ut supra diximus, propter Augustum hoc. dicit, qui illic ludos statuit agonales, devicto Antonio et Cleopatra. [3.281] PATRIAS PALAESTRAS palaestrae usus primum apud Athenienses repertus est. Troiani autem praeter Dardanum et Teucrum etiam ab Atheniensibus originem ducunt: unde et Minervam colunt. hinc est in secundo “neu populum antiqua sub religione tueri” 'antiqua' scilicet ab Atheniensibus tradita. 'Iliacis' ergo Atheniensibus, unde Ilienses didicerunt. nam et Vestam ideo Troiani colunt, quia eadem terra est, terrigenas autem Athenienses nemo dubitat. [3.283] FUGAM TENVISSE feliciter navigasse: nam 'tenere' est implere, ut “ni teneant cursus certum est dare lintea retro” , id est impleant. et potest intellegi secundum communem sensum, ob hoc eos lustratos, id est expiatos, ob hoc sacrificasse et ludos celebrasse, quia hostiles terras prospera navigatione transierant. [3.284] MAGNUM SOL CIRCUMVOLVITUR ANNUM antiqui tempora sideribus computabant et dixerunt primo lunarem annum XXX. dierum: unde invenitur in aliquibus DCCCC. annorum vita, scilicet lunarium. postea solstitialis annus repertus est, qui XII. continet menses. mox maiore cura annum esse magnum voluerunt omnibus planetis in eundem recurrentibus locum, et hic fit, ut supra diximus, secundum Ciceronis Hortensium post annos xii DCCCCLIIII solstitiales scilicet: bene ergo nunc 'magnum' addidit, ne lunarem intellegeres; bene solis nomen, ne, quia dixerat 'magnum', illum planetarum acciperes: de quo varia dicuntur et a Mentore et ab Eudoxo et a Ptolomaeo et ab ipso Tullio; nam in libris de deorum natura tria milia annorum dixit magnum annum tenere. possumus tamen accipere, Troianos ibi annum duodecim mensium fecisse. [3.286] AERE CAVO CLIPEUM aeris cavi, ut “pulchra prole” . 'clipeum' hic masculino, at neutro alibi “clipeum super intonat ingens” . MAGNI GESTAMEN ABANTIS paenultima habet accentum. et hunc Abantem intellegamus occisum cum Androgeo apud Troiam, ut “mutemus clipeos” : sed Vergilius, amans inventa occasione recondita quaeque summatim et antiquam contingere fabulam, de Abante dixit. Abans namque, Lyncei et Hypermestrae filius, viribus praestans, cum vicinas civitates subvertisset magnusque terror universis esset, diem supremum obiit. populi autem quos ille devicerat, regno eius infesti, manu facta urbem diruituri muros subiere, cumque in eo essent ut iam civitatis potirentur, senex quidam iuvenem egregiae formae securum in publico excidio notavit in foro, cumque ex eo quaesisset, cur patriae non succurreret, respondit, quod arma non haberet. tunc senex ei Abantis arma consecrata demonstrat hortatusque est ut eis uteretur: quibus tunc sumptis iuvenis properat in aciem. hostes vero viso Abantis clipeo fugerunt. quidam sane Abantem inventorem clipei ferunt. [3.287] POSTIBUS ADVERSIS FIGO proprie; figi enim dona dicuntur, ut “sacra ad fastigia fixi” . et sciendum inter sacratas res etiam dona esse, sicut in libris sacrorum invenitur, quae tamdiu dona dici possunt, quamdiu non profanentur: rite ergo dicendo 'Aeneas haec de Danais victoribus arma' ostendit clipeum quem dono obtulerat consecratum. sciendum tamen hunc clipeum ab Aenea apud Samothraciam in templo consecratum, quod poeta per transitum tetigit. REM CARMINE SIGNO 'rem' votum, id est voluntatem. 'carmine' autem epigrammate. et sciendum carmen dici quicquid pedibus continetur: nam et hic unum versum carmen dixit, et in bucolicis duo, ut “tumulo superaddite carmen, Daphnis ego in silvis hinc usque ad sidera notus, formosi pecoris custos formosior ipse” . [3.288] DE DANAIS VICTORIBUS inrisio est, ut “victoresque cadunt Danai” . subaudis autem 'arma consecravit', vel posuit. sane hic 'arma' clipeum solum, ut “at Lausum socii exanimem super arma ferebant” . [3.289] LINQUERE TUM PORTUS id est post insultationem carminis necessario statim fugit. [3.291] AERIAS ARCES id est altas. PHAEACUM Corcyram insulam dicit, sitam inter Epirum et Calabriam, ubi regnavit Alcinous, quam incoluerunt Phaeaces. ABSCONDIMUS nauticus sermo est. sane mira usus est celeritate, ut ante absconditam quam visam insulam diceret. [3.292] PORTUQUE SUBIMUS CHAONIO ut “subeunt muro” : nam si 'Chaonios' legeris, non 'Chaonio', difficilis est scansio, non excluso 's'. [3.293] BUTHROTI URBEM id est Buthrotium, ut “fontem Timavi” . haec autem civitas est in Epiro, cuius pars est Chaonia, quae ante Molossia dicta est. BUTHROTI URBEM] Helenus, filius Priami, cum Epirum sacrificaturus applicasset, bos vulneratus manus ministrantis evasit. et in eo loco ubi bos cecidit urbem ex responso constituit, quam a vulnere bovis Buthrotum appellavit. posita est autem in saxo quod mari cingitur, in quo fons huius naturae esse perhibetur, ut, cum mare quietum fuerit, crescat, cum vero fluctibus attollitur, decrescat. [3.294] INCREDIBILIS RERUM FAMA incredibilium rerum fama. et bene non credit: unde et postea interrogat “Pyrrhin conubia servas?” [3.295] PRIAMIDEM HELENUM hoc totum cum admiratione pronuntiandum est. [3.297] PATRIO MARITO atqui Thebana fuit de Thebis Phrygiis. sed aut provinciam pro patria posuit, ut “Italiam quaero patriam” , item Sallustius “Hispaniam sibi patriam esse” : aut certe secundum ius locutus est, quia uxor viri domicilium sequitur, iuncta ergo Hectori facta Troiana est; nam et 'cessisse' de iure est, cedi enim hereditas dicitur. ergo merito dicta est Heleno civi nupsisse. CESSISSE MARITO sic ait, ut dicimus: ex hereditate paterna illud mihi cessit. consuetudinis sane regiae fuit, ut legitimam uxorem non habentes, aliquam licet captivam, tamen pro legitima haberent, adeo ut liberi ex ipsa nati succederent. Pyrrhus hanc quasi legitimam habuit et ex ea filium Molossum suscepit. postea cum vellet Hermionen, Menelai et Helenae filiam, Oresti iam ante desponsatam, ducere uxorem, Orestis insidiis in templo Delphici Apollinis occisus est. verum moriens praecepit, ut Andromache, quae apud eum coniugis locum tenuerat, Heleno daretur propter supra dictum beneficium, quo eum a navigatione, ceteris Graecis navigantibus, quos tamquam vates sciebat tempestate perituros, prohibuerat. inde factum est, ut teneret regnum privigni, qui successerat patri: a quo Molossia dicta est pars Epiri, quam Helenus postea a fratre Chaone, quem in venatu per ignorantiam dicitur occidisse, Chaoniam nominavit, quasi ad solatium fratris extincti. quamvis de hoc nomine etiam aliae causae apud diversos alios inveniantur. [3.300] PROGREDIOR PORTU CLASSES ET LITORA LINQUENS hysteroproteron in sensu: ante enim linquitur litus et sic a portu proceditur. sane securitatem verbo ostendit, dicens 'classes et litora linquens', quippe cum regnum civium peteret. aliter in primo “exire locosque explorare novos” . notandum sane finitum esse versum participio: quod rarum apud Latinos est, apud Graecos vitiosissimum. [3.301] SOLLEMNES non festas, sed legitimas, anniversarias. TRISTIA DONA tale est illud “quem semper acerbum, semper honoratum, sic di voluistis, habebo” . [3.302] IN LUCO lucum, ut supra diximus, numquam ponit sine religione; nam in ipsis habitant manes piorum, qui lares viales sunt: unde in sexto “nulli certa domus; lucis habitamus opacis” . et in quinto “tumuloque sacerdos ac lucus late sacer additur Anchiseo” . et hic lucus, qui ad reddenda sollemnia Hectori et Astyanacti fuerat dicatus. FALSI simulati. [3.303] LIBABAT CINERI non dixit cuius, sed exin †latinis intellegitur. sic et 'manes'. MANESQUE VOCABAT sacrificiis inani sepulturae conciliabat manes Hectoreos. et bene in luco, ut diximus supra. [3.304] AD TUMULUM id est cenotaphion. VIRIDI CAESPITE herboso. [3.305] GEMINAS unam marito, alteram filio: aut certe illud respicit, quia inferi pari gaudent numero, ut “ecce duas tibi Daphni” , superi vero inpari, ut “numero deus inpare gaudet” : vel 'geminas' Diti patri et Proserpinae; †aut quia datae. mortuorum arae, deorum altaria dicuntur, ut “en quattuor aras, ecce duas tibi Daphni, duoque altaria Phoebo” : quamvis hoc frequenter poeta ipse confundat. LACRIMIS SACRAVERAT hoc tantum, ut causam lacrimarum haberet. [3.307] MONSTRIS ut monstris: rebus scilicet insperatis. et hoc ad Andromachen refertur, quae putat monstrum: aut certe 'monstris', quod tunc advenerat Aeneas, cum illa manes invocaret et eum crederet esse defunctum. [3.308] DERIGVIT VISU IN MEDIO dum me cernit, obstipuit: aut antequam nos manifestius videret. CALOR OSSA RELIQUIT id est extimuit, ut “solvuntur frigore membra” . [3.310] VERANE TE FACIES ordo est, o nate dea, adfersne te mihi, vera facies, verus nuntius? et opportunum principium feminae, quam incertam timor fecerat. VERUS MIHI NUNTIUS ADFERS quidam sic exponunt: 'adfers' pro adfereris, id est vivus mihi nuntiaris. [3.311] VIVISNE et secundum muliebrem adfectum, sicut supra dictum est, interrogat, et bene suspicatur: nam et inferis sacrificat, et in luco, in quo habitant manes. [3.312] HECTOR UBI EST hoc ad Aeneae pertinet gloriam, ut ab Hectore numquam discessisse videatur. sentit autem hoc: si umbrae videntur in sacris, cur non eorum magis quibus sacrificatur? DIXIT LACRIMASQUE EFFUDIT bene postquam ad mentionem Hectoris ventum est, tacuit et flevit. [3.313] FURENTI insolabiliter et inpatienter dolenti. [3.314] TURBATUS lugente scilicet Andromache. Cato ait “verba tertiato et quartato quempiam dicere prae metu” . HISCO hiscere est hiare, nec loqui posse. vel 'hisco' hic loquor. [3.315] VIVO EQUIDEM hoc †enim et hos legendum est. VIVO EQUIDEM ac si diceret: si tamen vita est infeliciter vivere. [3.316] NAM VERA VIDES propter illud 'verane te facies'? [3.317] HEV disiungendum ab interrogatione, ut separatim luctuosa vox audiatur. CASUS hic 'eventus', ut “tot casibus actos” : alibi 'periculum'. DEIECTAM CONIVGE TANTO pathos per conparationem virorum factum. EXCIPIT signate locutus est, quia 'deiectam' dixerat; excipiuntur enim quae cadunt. [3.318] DIGNA congrua et priori conveniens. [3.319] HECTORIS ANDROMACHE si 'Andromache', sequentibus iunge: si 'Andromachen', superioribus. sed cum supra Heleno nuptam dixerit, cur hic Hectoris dixit? sed ipse quaestionem solvit dicendo 'incredibilis'. CONUBIA SERVAS tenes, ut “et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen” : aut certe obtines, ut “servantem ripas” . Aut quia audierat nuptam Heleno. SERVAS pro servasti. [3.320] DEIECIT VULTUM decenter, quia de concubitu admonita est. DEMISSA humili, tenui. et verecunde, quia de Pyrrho dictura est. [3.321] O FELIX] ad interrogata non respondet. O FELIX bene et virginitatem laudat et mortem, ut ostendat se invitam Pyrrhi pertulisse conubium et esse superstitem suis miseriis. PRIAMEIA VIRGO] quia notum est nomen, omisit. PRIAMEIA VIRGO Achilles dum circa muros Troiae bellum gereret, Polyxenam visam adamavit et conditione pacis in matrimonium postulavit. alii dicunt, quod, cum ad redimendum corpus Hectoris ab Achille etiam ipsa cum patre venisset, adamata est. quam cum Troiani fraude promisissent, Paris post Thymbraei Apollinis simulacrum latuit et venientem Achillem ad foedus missa vulneravit sagitta. tum Achilles moriens petiit, ut evicta Troia ad eius sepulcrum Polyxena immolaretur: quod Pyrrhus implevit. et alius ordo fabulae huius: cum Graeci victores in patriam vellent reverti, e tumulo Achillis vox dicitur audita querentis, quod sibi soli de praeda nihil inpertivissent. de qua re consultus Calchas cecinit, Polyxenam Priami filiam, quam vivus Achilles dilexerat, eius debere manibus immolari; quae cum admota tumulo Achillis occidenda esset, manu Pyrrhi aequanimiter mortem dicitur suscepisse. invenitur enim apud quosdam quod etiam ipsa Achillem amaverit, et ea nesciente Achilles fraude et insidiis sit peremptus. ANTE ALIAS ideo felicior, quia virgo extincta est. UNA ANTE ALIAS 'ante alias' hic absoluto iunxit, ut “fida ante alias” . iungitur tamen et conparativo, ut “scelere ante alios inmanior” , et superlativo, ut “ipse ante alios pulcherrimus omnes” . [3.322] HOSTILEM AD TUMULUM quia grande est mortis solatium praemissus hostis interitus. TROIAE SUB MOENIBUS ALTIS solatium dedit mortuae, quod licet ad hostilem tumulum, sed in ore patriae perierit; unde duplex felicitas, quod et virgo et in patria meruerit interire. [3.323] IVSSA MORI hoc est ex praecepto Achillis, quam ad tumulum suum iussit occidi. SORTITUS quia captivi et praeda inter victores sorte dividebantur, ut est “et praedae dicere sortem” . [3.324] NEC VICTORIS ERI TETIGIT CAPTIVA CUBILE singula habent enfasin suam: nam parum erat dominum dicere, nisi et victoris adderet fastum; 'tetigit' non ascendit; nec genialem lectulum, sed 'cubile'. NEC VICTORIS ERI et reliqua. merito ergo 'felix' quae sola morte tot poenas refugit. TETIGIT CAPTIVA CUBILE 'tetigit' non cum fiducia coniugali ascendit, sed ut solent captivae dominorum toros paventes leviter contingere. [3.325] DIVERSA PER AEQUORA VECTAE tamquam parum fuerat, patriam incensam. [3.326] STIRPIS ACHILLEAE cum magno dolore dictum 'Achilleae', quia ab eo Hector occisus est. et idem bis dixit. FASTUS superbiam. et est quartae declinationis; nam liber, qui dierum habet conputationem, secundae declinationis est: unde erravit Lucanus dicendo “nec meus Eudoxi vincetur fastibus annus” (10.187). [3.327] SERVITIO ENIXAE TULIMUS hoc est pertulimus, donec in servitio positae eniteremur. et bene plurali utitur numero ad excusandum pudorem. [3.328] LEDAEAM HERMIONEN id est Ledae neptem, Tyndarei uxoris, quam Iuppiter in cygnum mutatus gravidam fecit, quae ovum peperisse dicitur, unde nati sunt Helena, Castor et Pollux. LACEDAEMONIOSQUE HYMENAEOS cum ingenti felle, ac si diceret: infelices maritis semper, ut Paridi et Deiphobo. [3.329] TRANSMISIT HABENDAM erili voluntate, non lege coniugii: vel quia inter captivos matrimonio fides non stabat: unde et 'habendam' dixit. et 'transmisit', quia alii tradidit, quidam 'permisit' accipiunt. [3.330] EREPTAE CONIVGIS hanc Hermionen quidam dicunt, cum Oresti esset desponsata, post a Menelao apud Troiam admirante virtutem Pyrrhi, esse illi promissam. alii dicunt a Menelao quidem apud Ilium Pyrrho desponsatam, sed a Tyndareo Oresti, morante apud Troiam Pyrrho, ut quidam promissam, ut quidam coniunctam tradunt: quam cum Pyrrhus, confisus voluntate Menelai, armatus multitudine rapuisset, ab Oreste insidiis interfectus est. si ergo Orestes eam uxorem non duxerat, cur 'coniugis' posuit? sic ergo intellegendum est, quam sperabat coniugem, ut in secundo “et gener auxilium” , cum adhuc sponsus esset. [3.331] SCELERUM FURIIS matricidio scilicet. Orestes enim, Agamemnonis filius, cum interfecto patre a Clytemestra coniuge et adultero Aegistho ipse subtractus periculo esset, apud Strophium, patrem Pyladis, educatus est. qui cum adolevisset cum amico Pylade, tam Aegisthum quam matrem peremit: ob quam causam furiis agitatus est nec ante furore liberatus, quam pervenisset in Tauricam regionem, ubi soror eius Iphigenia, subducta a Diana apud Aulidem sacrificio, templo Dianae praeerat et more gentis deae hospites immolabat. ibi cum ad aras pertractus esset, ut tamquam hospes occideretur, agnitus a sorore subtractus est morti: post, accepto responso, sublato Dianae simulacro, sororem reduxit in Atticam, ubi in honorem conservati numinis Tauropolin appellavit. AGITATUS stimulatus. Cicero in Rosciana “agitari et perterreri furiarum taedis ardentibus” . [3.332] EXCIPIT dolo interficit, ut “aemulus exceptum Triton” . PATRIAS ARAS alii Achilleas intellegunt; [3.aut quod ibi Achilles occisus sit] nam Pyrrhus, ut in historia legimus, occiso patre in templo Apollinis Thymbraei reversus ad patriam, in numinis insultationem in templo eius Delphico aras patri constituit et illic ei coepit sacrificare: [3.neque enim aut Pyrrhus, aut Apollo Delphis oriundi sunt]. alii 'patrias' Apollineas volunt a Patris, Achaiae civitate, in qua Patrius Apollo colitur. nec debemus quaerere, cur non Delphicas dixerit, quia epitheta in alieno negotio plerumque alia ponuntur, ut in quarto “Italiam magnam Gryneus Apollo, Italiam Lyciae iussere capessere sortes” , cum a Delio tantum eum constet accepisse responsa. sunt qui dicunt ab Aesculapio aras Apollini statutas 'patrias' nominatas. alii in templo Apollinis dicunt aram fuisse inscriptam PATRIOU APOLLONOS ab hoc, quod Icadius, Apollinis et Lyciae nymphae filius, cum in adultam aetatem venisset, primo regionem in qua natus erat a matre Lyciam nominavit, deinde in ea urbem Apollini condidit, sortes et cortinam consecravit, et, ut illum patrem esse testaretur, Patara cognominavit. inde cum Italiam peteret, naufragio vexatus delphini tergo exceptus dicitur ac prope Parnasum montem delatus patri Apollini templum constituisse et a delphino locum Delphos appellasse, aras deinde Apollini tamquam patri consecrasse, quas ferunt vulgo patrias dictas. hinc ergo et delphinum aiunt inter sacra Apollinis receptum; cuius rei vestigium est quod hodieque quindecimvirorum cortinis delphinus in summo ponitur et pridie quam sacrificium faciunt, velut symbolum delphinus circumfertur, ob hoc scilicet, quia quindecimviri librorum Sibyllinorum sunt antistites, Sibylla autem Apollinis vates et delphinus Apollini sacer est. invenitur tamen apud Cornificium Longum, Iapydem et Icadium profectos a Creta in diversas regiones venisse, Iapydem ad Italiam, Icadium vero duce delphino ad montem Parnasum, et a duce Delphos cognominasse, et in memoriam gentis, ex qua profectus erat, subiacentes campos Crisaeos vel Cretaeos appellasse, et aras constituisse. [3.333] REDDITA more veteri pro 'data' accipiendum est: 're' ergo abundat. Ennius annalibus “ad illa reddita nuptam” , et alibi “isque dies post aut Marcus quam regna recepit” pro accepit. aut 'reddita', quod Heleno debebatur imperium. CESSIT PARS HELENO per privignum, ut diximus. [3.334] CHAONIOS COGNOMINE CAMPOS Epirum campos non habere omnibus notum est, sed constat ibi olim regem nomine Campum fuisse eiusque posteros Campylidas dictos et Epirum Campaniam vocatam, sicut Alexarchus, historicus Graecus, et Aristonicus referunt. Varro filiam Campi Campam dictam, unde provinciae nomen; post vero, sicut dictum est, Chaoniam ab Heleno appellatam, qui fratrem suum Chaonem, vel ut alii dicunt comitem, dum venaretur occiderat. alii filiam Campi Cestriam ab Heleno ductam uxorem, et de nomine soceri Campos, de nomine Chaone Chaonas dixisse. [3.335] TROIANO A CHAONE licet superius causa huius nominis dicta videatur, tamen quidam dicunt hunc Chaonem pro omnium incolumitate, cum pestilentia laborarent socii Heleni, ex responso immolandum se obtulisse, unde in honorem eius Epirum, quae Campania dicebatur, Chaoniam nominatam. alii dicunt, [3.quod] cum Helenus cum Pyrrho ab Ilio navigaret et tempestate iactarentur, Chaonem, unum e Troianis, amicum Heleni, vovisse, ut, si illi periculum evasissent, se pro eorum incolumitate interimeret: qui se, postquam illi evaserunt, sicut promisit, occidit: unde factum est, ut ex eius nomine Helenus, adeptus regnum, Epirum Chaoniam nominaret. DIXIT nominavit, ut “fluvium cognomine Thybrim diximus” et “Italiam dixisse ducis de nomine gentem” . [3.336] PERGAMAQUE 'Pergama' legendum, non ut plerique 'Pergameam', qui per inperitiam contra metrum sentiunt. decipiuntur autem dum utrumque derivativum volunt, cum sit 'Pergama' principale. [3.337] QUI CURSUM VENTI servat hunc ordinem, ut a sui persona incipiens mox quaerat alienam, ut “sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris” . et hoc totum cum admiratione dictum est. QUI VENTI id est tam prosperi. QUAE FATA tam nobis felicia. [3.338] QUIS DEUS?? qui praestitit, ut te videre possemus. tale est et illud Aeneae ad Didonem adulatorium “hinc me digressum vestris deus appulit oris” . IGNARUM aliud disponentem. [3.339] PUER ASCANIUS filius, quia Graeci paidas etiam filios dicunt. SUPERATNE vivit. sane nove dictum est et caret exemplo, ut pauca in Vergilio. alii dicunt 'superat' superstes est: sed 'superstes' praesentem significat, ut Cicero in Mureniana “suis utrisque superstitibus” , id est praesentibus. [3.340] QUEM TIBI IAM TROIA hemistichium nec in sensu plenum. sunt autem duo talia, hoc et “concessere deum” : quem quidam ita conplevit “concessere deum profugis nova moenia Teucris” . [3.341] AMISSAE CURA PARENTIS si 'parentis' Creusae accipis, occurrit illud, unde sciebat eam perisse? et alii dicunt potuisse hoc vel Heleno divinante cognosci, vel Aenea requirente per Troiam, ut “implevi clamore vias” : sed utrumque viribus caret. parentem ergo patriam accipiamus, ut Tullius “si tibi patria, quae communis omnium parens est” , et est sensus 'doletne perditam patriam'? [3.342] ANIMOSQUE VIRILES atqui supra dixerat 'puer': sed 'animos viriles' ait parentum consideratione. inde et in nono de ipso “ante annos animumque gerens curamque virilem” . [3.343] AVUNCULUS quidam 'avunculus' humiliter in heroico carmine dictum accipiunt. [3.345] INCASSUM FLETUS et 'longos' et 'incassum' bene addidit, ut femineos monstraret adfectus. [3.348] ET MULTUM LACRIMAS ordo est 'lacrimas multum fudit inter verba singula': nam si 'lacrimans' dixeris, quid fudit? et bene verba Heleno post Andromacham non dedit, ne frigeret, sicut in libro quinto Acestae. [3.349] PARVAM TROIAM SIMULATAQUE MAGNIS et cetera. multi putant, Aeneam† de ea venisse ad Epirum et ibi haec loca per licentiam poeticam esse conficta. Varro Epiri se fuisse dicit et omnia loca isdem dici nominibus, quae poeta commemorat, se vidisse: unde apparet haec non esse fabulata. idem etiam Varro Troiam Epiri ab Aenea sive a comitibus eius [3.†byopator] nuncupatam docet, ubi Troiana classis Aeneam expectasse sociosque eius castra in tumulis habuisse memoratur, quae ex illo tempore Troiana appellantur: unde apparet divinum poetam aliud agentem verum semper attingere. [3.350] ARENTEM pro aridum: participium vice nominis. [3.351] AGNOSCO aut cognomine agnosco; aut certe quia reparatam audierat Troiam, ut “hic incredibilis rerum fama occupat aures” . AGNOSCO] nam ea agnoscimus quae iam pridem vidimus. SCAEAEQUE AMPLECTOR LIMINA PORTAE Scaea porta dicta est non a pugnis ante se factis scaevis, id est malis; nam et ante sic dicta est; nec ab itinere ingressis scaevo, id est sinistro, quod ingressi non recto eunt itinere, sed sinistro: sed a cadavere Laomedontis, hoc est scenomate, quod in eius fuerat superliminio. tamen hanc portam ex nece Achillis scaeam appellatam volunt. AMPLECTOR ut “amplexaeque tenent postes atque oscula figunt” : quasi ad Troiam pervenisset. [3.352] TEUCRI pro Teucriadae. [3.353] AMPLIS quod est regiae magnitudinis. ACCIPIEBAT pascebat, ut Terentius “accipit homo nemo melius neque prolixius” . [3.354] AVLAI pro aulae; et est diaeresis de Graeca ratione veniens, quorum 'ae' diphthongos resoluta apud nos duas syllabas facit. aula autem proprie dicitur quae concluditur porticibus quattuor, unde superius 'porticibus' dixit. [3.355] INPOSITIS AURO DAPIBUS id est cum inpositas auro dapes haberet. [3.356] PROCESSIT exactus est. AVRAE VELA VOCANT hypallage est pro 'auras vocant'. [3.357] CARBASUS utrum aliorum qui navigabant, an ipsorum: et utrum 'tumide', an 'tumidus auster', ut “pallidus Orcus” ? carbasus autem genus lini est, quod abusive plerumque pro velo ponitur. sane in numero singulari 'haec carbasus' dicimus, in plurali 'haec carbasa'. [3.359] TROIVGENA ac si diceret 'generose', ut alibi “Dardanidae magni genus alto a sanguine divum” . Sciendum tamen, sicut veteres auctores adfirmant, peritissimos auguriorum et Aeneam et plurimos fuisse Troianos. non nulli autem dicunt a Marsya rege missos e Phrygia regnante Fauno, qui disciplinam auguriorum Italis ostenderunt. ergo 'Troiugena' sine dubio auguriorum et divinationis peritus est. INTERPRES vaticinator, qui mentem deorum mortalibus publicas. sed quia 'interpres' generale nomen est, currit per species; nam, ut ait Cicero, omnis divinandi peritia in duas partes dividitur: nam aut furor est, ut in vaticinantibus: aut ars, ut in aruspicibus, [3.fulguritis sive] fulgoratoribus, auguribus. et omnia ista ex se pendent, licet propriis finibus contineantur. unde Vergilius omnia ei dat quem vult perfectum intellegi, ut hoc loco Heleno; item alibi Asilae in decimo “cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes” . Varro autem quattuor genera divinationum dicit: terram, aerem, aquam, ignem: geomantis, aeromantis, pyromantis, hydromantis. Vergilius tria genera complexus est: per lauros geomantis, per sidera pyromantis, per praepetes aeromantis. DIVUM QUI NUMINA potest et 'interpres divum' distingui. sane per omnia zeugma est ab inferioribus 'sentis'. QUI NUMINA SENTIS qui suscipis numen et futura praedicis. [3.360] QUI TRIPODAS SENTIS tripodes mensae fuerunt in templo Apollinis Delphici, quibus superinpositae Phoebades vaticinabantur. vel quod in eodem templo tripus est cum ossibus et dentibus Pythii serpentis. CLARII LAVRUS et hic 'qui sentis' subaudis. et Clarium oppidum est in finibus Colophoniorum, ubi Apollo colitur: unde Apollo Clarius. sane quaeritur, utrum 'Clarii' geminandum sit 'i'. et sciendum aliter non procedere: nam 'cla' brevis invenitur, ut Statius “nec Clarias hac luce fores Didymaeaque quisquam” . per laurus autem oraculum intellegimus. QUI SIDERA SENTIS qui es peritus astrologiae. [3.361] ET VOLUCRUM LINGVAS qui es augur oscinum. ET PRAEPETIS OMINA PINNAE praepetes sunt quae secundo auspicio ante eum volant qui auspicatur. aves autem aut oscines sunt, aut praepetes: oscines quae ore futura praedicunt, praepetes quae volatu augurium significant, cum sunt prospera. sed praepetes aut superiora tenent, et praepetes vocantur: aut inferiora, et dicuntur inferae; praepetes autem ideo, quia omnes aves priora petunt volantes. [3.362] FARE AGE hortantis est 'age', id est dic celeriter. et est ordo 'Troiugena, fare age, quae prima pericula vito, quidve sequens tantos possim superare labores'. cetera per parenthesin dicta sunt. NAMQUE OMNEM CURSUM hypallage est: nam non omnem cursum prospera dixit religio, sed omnis religio dixit prosperum cursum. [3.363] CUNCTI DIVI quia quicquid audivit a diversis ad Iovem recurrit, ut diximus supra “quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo praedixit” . NUMINE autem oraculo significat. [3.364] REPOSTAS pathos pro 'repositas', id est longe positas, remotas. [3.365] NOVUM magnum, more suo. [3.366] PRODIGIUM CANIT prodigium, portentum et monstrum modico fine discernuntur, sed confuse pro se plerumque ponuntur. Varro sane haec ita definit: “ostentum, quod aliquid hominibus ostendit; portentum, quod aliquid futurum portendit; prodigium, quod porro dirigit; miraculum, quod mirum est; monstrum, quod monet” . TRISTES IRAS deorum scilicet, propter iniurias suas. [3.367] OBSCENAMQUE FAMEM aut quae homines etiam ad obscena conpellit, ut “malesuada Fames” : aut certe, quam obscena avis praedixerat. QUAE PRIMA PERICVLA VITO? QUIDVE SEQUENS TANTOS POSSIM SUPERARE LABORES duo petit: quemadmodum aut periculis careat, aut quibus consiliis par esse et laboribus possit. et totum hoc per interrogationem legendum est. VELA VOCET valde vocet. [3.456] ORACULA fata, responsa. [3.457] IPSA CANAT ne te mittat ad ea quae in foliis notat. VOLENS quae velle habet: nam 'volitura', aut propter asperitatem sermonis noluit dicere: aut 'volens', quia cogi non potest si nolit: per diem non videbant. 'rorantia' autem pro 'inrorata', id est quae inrorabantur: e qua significatione non est apud Latinos participium. sane hyperbole est. [3.568] VENTUS CUM SOLE ventorum enim mutationem necesse est fieri vel oriente die vel occidente. [3.569] IGNARIQUE VIAE CYCLOPUM ADLABIMUR ORIS ut “servatum ex undis strophadum me litora primum accipiunt” ; similis enim est sensus. 'Cyclopum' 'clo' habet accentum, quia Latina declinatio est; in accusativo, quia Graece posuit 'Cyclopas' 'cy' habet accentum; si 'Cyclopes' 'clo' habebit accentum. [3.570] AB ACCESSU id est in accessu. [3.571] TONAT AETNA RVINIS sensus est: portus quidem securos nos faciebat, deest enim 'quidem', sed Aetna terrebat. et causa huius incendii secundum Aetnam Vergilii haec est: sunt terrae desudantes sulpur, ut paene totus tractus Campaniae, ubi est Vesuvius et Gaurus montes, quod indicat aquarum odor calentium. item novimus ex aquae motu ventum creari, esse etiam concavas terras. Aetnam constat ab ea parte, qua Eurus vel Africus flant, habere speluncas et plenas sulpuris et usque ad mare deductas. hae speluncae, recipientes in se fluctus, ventum creant, qui agitatus ignem gignit ex sulpure: unde est quod videtur incendium. hoc autem verum esse illa conprobat ratio, quia et aliis flantibus ventis nihil ex se emittit et pro modo flantum Euri vel Africi interdum fumum, interdum favillas, nonnumquam vomit incendia: quod et hoc loco ostendit; nam effectum indicat, supprimit causas. [3.572] PRORUMPIT AD AETHERA NUBEM id est evomit et fundit. et est poetica descriptio. PRORUMPIT NUBEM] nova elocutio; nec enim possumus dicere 'prorumpo illam rem', potuit enim recte dici 'nubes prorumpit'. [3.573] CANDENTE FAVILLA id est scintillis. et bona periphrasis; nam favilla est deserta igni scintilla. quamvis saepe viderimus de Aetna sicut nigrum fumum, ita et candidum et pinguem manare. [3.575] VISCERA MONTIS id est partes. sic autem dixit 'viscera', quemadmodum 'terrae ossa' dicuntur. [3.576] ERUCTANS 'ructo ructas' tantum facit: sic etiam Cicero “eructant sermonibus suis caedem bonorum” , Vergilius “atque omnem Cocyto eructat harenam” . Horatius usurpavit “hic dum sublimes versus ructatur” . LIQUEFACTA SAXA putria, decocta in modum calcis. [3.577] FUNDO IMO ab imo. et reddit causam latenter; inde enim ventus ex aqua natus erumpit. [3.578] FAMA EST bene se fabulosam rem dicturus excusat: nam re vera nisi quae de gigantibus legimus, fabulosa acceperimus, ratio non procedit. nam cum in Phlegra, Thessaliae loco, pugnasse dicantur, quemadmodum est in Sicilia Enceladus? Otus in Creta secundum Sallustium, unde Otii campi? Typhoeus in Campania? ut “Inarime Iovis imperiis inposta Typhoeo” . sed Varro dicit in diluvio aliquos ad montes confugisse cum utensilibus, qui lacessiti postea bello ab his, qui de aliis veniebant montibus, facile ex locis superioribus vicerunt: unde factum est ut dii superiores dicerentur, inferiores vero terrigenae. et quia de humillimis ad summa reptabant, dicti sunt pro pedibus habuisse serpentes. SEMUSTUM pro 'semiustum'. et sciendum sic poni, quasi semianimis sit Enceladus: unde est 'motat latus'. simul ponitur secundum fabulam causa, quasi ex fulmine illic sit natum incendium. [3.580] CAMINIS fornacibus. Graece dixit. [3.581] MOTAT movet; nam si 'mutat' legeris, dat refectionem labori. 'motat' frequenter movet. quamvis alii 'mutat' pro 'mutare vult' accipiunt, ut est “et terruit auster euntes” . [3.583] NOCTEM ILLAM melius per accusativum dixit. [3.584] VIDEMUS vel mente vel oculis. [3.585] NAM NEQUE ERANT ASTRORUM IGNES bene 'ignes', quia de Aetna loquebatur, ut magis flammae eius manifestae fierent caelo lucente. AETHRA SIDEREA POLUS per aethram sideream, hoc est per splendorem aetheris. sane aether est ipsum elementum, aethra vero splendor aetheris. sciendum est Homerum et aetherem et aerem communis generis dicere, quod de aere nos non possumus dicere. de aethere aethra factum est, et secundum rationem istam potest aether et aethra unum esse, ut nunc sit pro aethere sidereo. [3.587] IN NIMBO proprie nimbus est qui deorum vel imperantium capita quasi clara nebula ambire fingitur. NOX INTEMPESTA media, hoc est nimium obscura. 'intempesta' dicta est nox media, intempestiva, inactuosa, carens actibus, per quos tempora dinoscimus: ait enim Lucretius, quia per se tempus non intellegitur, nisi per actus humanos: medium autem noctis tempus actu caret. ergo 'intempesta' inactuosa, quasi sine tempore, hoc est sine actu, per quem dinoscitur tempus: unde est 'intempestive venisti', id est akairos. ergo 'intempesta' dicitur, quia caret tempore. sane noctis septem tempora ponuntur: 'crepusculum', quod est 'vesper'; 'fax', quo lumina incenduntur; 'concubium', quo nos quieti damus; 'intempesta', id est media; 'gallicinium', quo galli cantant; 'conticinium' post cantum gallorum silentium; 'aurora' vel 'crepusculum matutinum' tempus quod ante solem est. TENEBAT quasi cursum eius densitate sui nimbus inhiberet. [3.589] UMENTEMQUE hic participium positum est verbo carens; ergo 'umentem' pro 'umidam', quoniam noctu ros cadit. AURORA POLO DIMOVERAT UMBRAM hysteroproteron in sensu: ante enim aurora est, sic dies. 'umbram' vero, quia nox umbra terrae dicitur. [3.590] CUM SUBITO E SILVIS arguitur in hac Achaemenidis descriptione Vergilius neglegentiae Homericae narrationis; Ulixes enim inter initia erroris sui ad Cyclopas venit: quemadmodum ergo Aeneas post septimum annum, quam a Troia profectus est, socium Ulixis invenit? praesertim cum eum tribus mensibus in regione Cyclopum dicat moratum, et mox Aeneas de Sicilia ad Africam venisse dicatur. SUPREMA pro 'plurima'. [3.591] NOVA FORMA VIRI bene formam viri dixit, non hominem. et est periphrasis pro 'ignotus vir'. 'nova' autem fugienda: aliter alibi “quis novus hic nostris” , id est insperatus: item “subitoque novum consurgere bellum” , id est detestandum: item “vere novo” , id est incipiente: item “duo lacte novo” , id est recenti: item “comitum adfluxisse novorum” , hoc est ignotorum. CULTU modo pro habitu. [3.593] INLUVIES DIRA sordes taetra. INMISSAQUE BARBA quidam barbam maiorem luctus indicium a Vergilio positum reprehendunt, cum eroes non fuerint soliti tondere barbam. an 'inmissam' neglectam et inpexam accipimus? [3.594] CONSERTUM TEGUMEN SPINIS inligatum spinis: hinc est in Terentio “video quendam sertum squalidum” . CETERA GRAIUS habet enim unaquaeque gens incessum et vocem propriam. sane 'cetera Graius' Graeca locutio est, ut Sallustius “sanctus alia” . [3.595] AD TROIAM MISSUS aut ex sequenti eius confessione hoc didicit: aut Graecum esse colligit ex trepidatione, ut Terentius “nescio quid peccati portat haec purgatio” . [3.597] HAESIT dubitavit. SESE pronomen conpositum; nam 'sese' duo pronomina sunt. [3.598] PRAECEPS sine respectu salutis, scilicet postquam Cyclopum graviora cogitavit pericula. sane brevis ei quasi timenti prima datur oratio. [3.599] TESTOR quaeso, obtestor. [3.600] SPIRABILE vitale, quo spiramus: et est sermo Ciceronis, quamquam ille 'spiritale' dixerit in libris de deorum natura. [3.601] QUASCUMQUE quo eat non cogitat, eorum comparatione quae fugit. HOC SAT ERIT vitasse Cyclopas. [3.602] SCIO modo confiteor. E CLASSIBUS ex equitibus modo, ut est “et Ortinae classes” , id est equites. [3.603] PETIISSE causa metri addidit syllabam, ut “nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas” . [3.604] TANTA EST ut non possit fortunae praesentis qualitate molliri. [3.605] SPARGITE hoc est dilacerate. et quia nec saevius, nec celerius aliud fieri potest, nova brevitate usus est. [3.606] HOMINUM MANIBUS PERIISSE IVVABIT oblique loquitur: nam vult ostendere, hominum hanc non esse crudelitatem. [3.607] GENVA AMPLEXUS physici dicunt esse consecratas numinibus singulas corporis partes, ut aurem memoriae, hinc est “Cynthius aurem vellit et admonuit” : frontem genio, unde venerantes deum tangimus frontem: dexteram fidei, unde paulo post “atque animum praesenti pignore firmat” : genua misericordiae, unde haec tangunt rogantes. sane sicut frequenter dictum est, etiam hic ostenditur subtiliter, Anchisen et Aenean tam pontificatus quam flamonii iuris et peritos et praesules fuisse. iure autem pontificali, si quis flamini pedes vel genua fuisset amplexus, eum verberari non licebat. hoc eo praecipiebatur, ne esset ullum praepedimentum religionis, quominus secundis numinibus inserviretur, aut esset inportunitas in profanis locis aliquantisper morandi. quod hic diligenter exsequi videtur de Achaemenide, qui post preces habitas genua amplexus, genibus volutans haerebat: in quo 'haerebat' morae vel praepedimenti verbum procul dubio est. tum quod et ipse genibus volutabat, vel quod genua amplexus , etiam religioni habebatur: quo in loco satis non fuit nulla verbera adhiberi, nisi etiam fides data esset, qua securitas confirmaretur veniae concessae illis versibus 'ipse pater dextram Anchises haud multa moratus dat iuveni atque animum praesenti pignore firmat'. neque enim oportebat tardius inmorari profanis cognitionibus, cum precatio caelestium deorum interposita daret curam observandae religionis: dixerat enim 'per sidera testor, per superos atque hoc caeli spirabile lumen'; eaque propter addidit 'haud multa moratus', ut celeritas concessionis piaculum nullum posset admittere in ipsum Achaemeniden. hinc possumus aestimare magis eum verbera timuisse quam mortem, propter confessionem, ut diceret 'spargite me in fluctus vastoque inmergite ponto. si pereo manibus hominum periisse iuvabit'. denique post haec addidit 'ille haec deposita tandem formidine fatur'. [3.608] QUI SIT FARI per omnia subaudis 'hortamur'. 'qui sit' autem, hoc est quis Graecorum sit, id est cuius filius sit, ut etiam respondet: nam iam se dixerat Graecum. [3.609] AGITET FORTUNA FATERI hortamur fateri, quae eum fortuna vexet, ut “agitataque numina Troiae” . [3.610] HAVD MULTA MORATUS nimiae benignitatis est non exspectare plurimas preces. [3.611] PRAESENTI PIGNORE FIRMAT quod ad hoc tempus poterat dari, id est dextrae manus coniunctione, qua firmantur amicitiae, ut “cur dextrae iungere dextram non datur?” et “iungimus hospitio dextras ac tecta subimus” . [3.613] SUM PATRIA EX ITHACA circumstantias omnes exsequitur: loci, personae, temporum. et licet rhetorice agat hic Achaemenides, quae dicit, ut tollatur, pauca sunt; neque enim quicquam illi nocet nisi quod Graecus. cetera quae dicit, ut fugiant, tantum narrationem rei gestae habent: plane cum auctu, ut sit maior causa misericordiae, nisi forte hoc etiam putamus ad recipiendum valere, quod aliquod beneficium praedicendo de Cyclope significat dari, nam infra ait 'recepto supplice sic merito'. INFELICIS VLIXI quoniam apud hostes loquitur, quaerit favorem eius vituperatione, quem scit odio esse Troianis. [3.615] PAVPERE nam, ut etiam de Sinone diximus, apud maiores haec fuerat causa militiae. et bene utitur veniali statu per excusationem paupertatis, ut conciliet hostium animos, quasi necessitate adversus eos dimicaverit. FORTUNA pristina, paupertatis scilicet. et perseverat, ut invitus fecisse videatur. [3.616] TREPIDI festini. [3.617] INMEMORES SOCII 'inmemores dum trepidi', festini, ut per timorem, non per odium relictus fuisse videatur: nam et causas subiungit timoris Cyclopum descriptione. ergo 'inmemores' timentes. [3.618] DOMUS SANIE deest horrida. [3.621] NEC VISU FACILIS cuius posset etiam aspectus inferre formidinem. NEC DICTU EFFABILIS sermone non explicabilis. et mire exaggeravit post descriptionem. [3.622] VISCERIBUS viscera proprie carnes sunt. SANGUINE ATRO hoc est sanie. [3.623] VIDI EGOMET DVO Homerus quattuor dicit. ergo aut dissentit ab eo, ut etiam in temporibus: nam ante ad Siciliam Aeneas, quam Ulixes venisse dicitur: aut certe hoc dicit, duo vidisse se; quot autem occiderit, ignorare per timorem. alii 'duo' 'simul' dicunt, non enim duo sola adlisit. [3.624] RESUPINUS magnitudo virtutis ostenditur: quod una manu, quod resupinus, quod frangeret, velut exprimeret elidentem non in terram, sed ad saxum sublimiter quatientem. EXSPERSA haec fuit vera lectio, id est madefacta: nam si 'aspersa' dixeris, id est inrorata, tapinosis et hyperbole iunguntur. [3.626] FLVENTIA TABO pro fluenti tabo. [3.627] TEPIDI melius 'tepidi', quasi adhuc vivi, quam 'trepidi', id est trementes, ne sit iteratio. [3.628] VLIXES a solo nomine emphasin fecit: unde est quod sequitur “oblitusve sui est” . aliquanti tamen iuxta veteres 'oblitus', id est neglegens dictum tradunt. et est laus quod et in adversis constans fuerit, vel quem nemo inpune laesisset, vel qui dolo etiam fortiores saepe vicisset. [3.629] ITHACUS Ithacensis. [3.630] SEPULTUS stratus iacuit. [3.631] IACVITQUE PER ANTRUM hoc verbum de Varrone mutuatus est, qui ait “in lectu temulentos iacere, sobrios cubare consuescere” . [3.632] INMENSUM etiam 'inmensum' ad Polyphemi magnitudinem pertinet, quasi in toto antro iacuerit. ERUCTANS Cicero “eructant sermonibus suis caedem bonorum” . FRUSTA Cicero in Philippicis frustis esculentis vinum redolentibus. [3.634] SORTITIQUE VICES vel partes membrorum, vel qui quo loco staret. UNDIQUE pro indiviso. [3.635] CIRCUM FUNDIMUR secundum Homerum, qui dicit alios eum tenuisse, alios caecasse oculum. ACUTO fuste obusto: nam secundum istum sensum multi 'tenebramus' legunt. alii 'terebramus' legunt. 'telo' autem 'acuto' potest et simpliciter accipi. [3.636] SOLUM SUB FRONTE LATEBAT pro 'in fronte latebat'. multi Polyphemum dicunt unum habuisse oculum, alii duos, alii tres: sed totum fabulosum est. nam hic vir prudentissimus fuit, et ob hoc oculum in capite habuisse dicitur, id est iuxta cerebrum, quia prudentia plus videbat. verum Ulixes eum prudentia superavit, et ob hoc eum caecasse fingitur. LATEBAT dormientis scilicet: nam male sentit Donatus dicens 'late patebat' contra metrum. item dicit 'capillis tegebatur', aut 'latebat corporis conparatione'. absolutus tamen est prior sensus. alii 'latebat' subiectum erat fronti et intra frontem recesserat tradunt. [3.637] ARGOLICI CLIPEI AUT PHOEBEAE LAMPADIS INSTAR unum magnitudinis est, quia Graecorum clipei rotundi, ut Cato originum ait; aliud splendoris. 'Phoebeae' autem derivatio est vel a Luna, vel a Sole. [3.639] SED FUGITE occurrebat: si caecus est, cur timetur? subiungit, non unum esse, sed plures. et bene †suam ad monendum gratiam facit, quod illos ultro facere necesse erat. repetitio autem 'fugite' necessaria, ut alibi “heu fuge crudeles terras, fuge litus avarum” . O MISERI aut blandientis particula est, ut in Terentio miser: aut re vera 'miseri', qui sunt delati ad Cyclopas. [3.640] RUMPITE ut festinantes, non solvite, sed rumpite, ut “festinare fugam tortosque incidere funes” . [3.641] QUALIS QUANTUSQUE unum morum est, aliud corporis. [3.643] CENTUM ALII id est tales et tanti. CURVA HAEC HABITANT AD LITORA VVLGO ne tantum in montibus esse putarentur. VULGO passim. [3.644] INFANDI CYCLOPES et supra “nec visu facilis, nec dictu effabilis ulli” . [3.645] TERTIA IAM LUNAE bene in desertis locis ex lunae ratione colligit tempora. SE COMPLENT autem ideo, quia suum non habet lumen, sed accipit a sole. et bene auxit misericordiam a tempore. [3.646] VITAM IN SILVIS misericordia captatur a loco. DESERTA FERARUM propter feras deserta. [3.647] LUSTRA cubilia: unde etiam lupanaria 'lustra' dicimus, ubi habitant lupae, id est meretrices, dictae ab obscenitatis et odoris similitudine. Cicero “vino lustrisque confectus” . [3.648] SONITUMQUE PEDUM ordo figuratus, cum traho, cum prospicio. [3.649] BACAS generale est, id est fructus arborum agrestium. LAPIDOSA CORNA 'lapidosa' dura: an quod in saxis nascantur? ipsa arbor cornus dicitur, pomum vero cornum: inde corna, ut templum, templa. [3.653] ADDIXI signato verbo exprimit desperationem. [3.654] VOS ANIMAM HANC POTIUS oblique loquitur, ut supra: reprehensio enim crudelitatis est: qui rogat salutem se ipse condemnat. [3.655] VIX EA FATUS ERAT ad probationis gratiam pertinet quod ea quae Achaemenides adfirmaverat statim adprobavere Troiani. [3.656] MOLE molitione, agitatione. [3.657] LITORA NOTA 'nota' ante oculorum amissionem potest accipi. sic Statius in nono “sequitur tamen inprobus hostem, qua meminit” . [3.658] INFORME ultra formam. INGENS potest et superioribus et sequentibus iungi, ut sit 'ingens lumen'. [3.659] TRUNCA MANU PINUS REGIT cuius caecitatem manu pinus regit. [3.661] SOLAMENQUE MALI hinc Quintilianus dixit “magnum caecitatis solatium est habere rem videntis” . [3.662] TETIGIT FLUCTUS ET AD AEQUORA VENIT hyperbaton in sensu, ut “progressi subeunt luco fluviumque relinquunt” . [3.663] FLUVIDUM propter homoioteleuton 'fluentem' noluit dicere. quod autem dicunt physici de effosso oculo sanguinem numquam fluere, verum quidem est, sed supra non effossum huius oculum, sed terebratum legimus: unde eum constat necdum fuisse curatum. INDE aut de fluctibus, aut de spatio oculi. [3.664] GEMITU cum gemitu. [3.665] IAM MEDIUM altius quam litus vel plus quam litus, id est unde altum incipit: vel sic altum, ut medium putares; nam et in quinto sic dixit “interea medium Aeneas iam classe tenebat, certus iter,” cum adhuc moenia respiceret. FLUCTU legitur et 'fluctus'. [3.666] TREPIDI festini, ut “ne trepidate meas Teucri defendere naves” item “accepit trepidos ac Nisum dicere iussit” . CELERARE infinitivum pro pronuntiativo. RECEPTO aut in societatem accepto, aut de periculo liberato, ut “frugesque receptas” et “medioque ex hoste recepi” . [3.667] SIC MERITO quia omnia eius probaverant dicta, ac si diceret, non fallacem, ut Sinonem. sane quibusdam videtur incongruum Achaemenidis nusquam alibi factam mentionem, cum eum hic et salutem merito impetrasse et ut reciperetur a fugientibus dicat. [3.669] AD SONITUM VOCIS remorum sonitum vocem dixit: vox enim est omne quod sonat, sic alibi “fractasque ad litora voces” : nam de hominibus non dixit, quia supra est 'tacitique incidere funem'. VESTIGIA TORSIT bene uno sermone ostendit, eum revertentem iam audisse sonum remigii. [3.670] DEXTRAM ADFECTARE dextram intendere et inicere, scilicet sic, ut posset navem tenere. Terentius “ad dominam qui adfectant viam” , id est intendunt: nam si 'dextra' legeris, ut sit 'dextra contingere', 'adfectare' 'contingere' caret exemplo. 'adfectare' autem quidam dicunt hoc esse: pronum animum habere ad faciendum quid occupandumque. alii 'adfectare', si 'dextra' legas, pro 'adfectandi' accipiunt, ut sit verbi infinitivus modus pro participio. [3.671] NEC POTIS id est nec potis est. 'potis' autem nomen est et declinatur potis, potis, poti, potem, potis, a pote. et nomen esse docet ratio conparationis; nam in superlativo 'potissimus' facit; cui si detraxeris 'simus', invenies nominis positionem, ut 'acerrimus acer', 'fortissimus fortis'. sic autem ut diximus declinari conpositio ostendit; nam 'huius impotis compotis, impotem compotem' facit: quod in simplici difficile invenis, per conpositionem agnoscis facilius. [3.672] INMENSUM magnum. et dictum quod mensura conprehendi non possit. [3.673] EXTERRITA TELLUS poetica hyperbole. [3.674] CURVIS CAVERNIS echo enim in concavis locis est. [3.675] AT GENUS figurate 'at genus complent', ut “hic manus ob patriam pugnando ” . [3.676] EXCITUM a verbo 'cio cis cit'. RVIT festinanter venit, ut “ruuntque effusi carcere currus” . [3.677] NEQUIQUAM LUMINE TORVO quia nocere non poterant. [3.678] AETNEOS FRATRES aut similes, aut feritate germanos, aut eiusdem patriae vel terrae, tamquam matris: nam non sunt Polyphemi fratres, quem Neptuni filium Homerus dicit. unde eo occaecato Ulixes pertulit tempestatem, qui ad eum venit derelicta Calypso, cum qua decem annis fuerat: unde, ut supra diximus, Vergilii dictis dissentit temporum ratio. CAELO pro in caelum. [3.680] CONIFERAE conum sustinentes. et conus dicitur fructus cupressi, et ipsa konoeides est: nam a rotunditate in acumen levatur. Cyparissus autem Telephi filius fuit, amatus ab Apolline, vel ut alii, a Silvano. qui cum lassatus aestu sub quadam arbore somnum caperet, subito strepitu excitatus cervum, quem in deliciis habebat, feram credens per ignorantiam misso telo occidisset, flendo nimium misericordiam meruit numinum, itaque in arborem cupressum conversus est, aptam et consecratam lacrimis et luctibus. ergo cupressi quasi infernae, vel quia succisae non renascuntur, vel quia apud Atticos funestae domus huius fronde velantur. alii hunc Cyparissum Cretensem puerum pulcherrimum et castissimum fuisse , quem quidam ab Apolline, non nulli a Zephyro amatum volunt. qui cum castitatem suam incorruptam tenere cuperet, relicta Creta ad Orontem fluvium et montem Casium dicitur pervenisse, atque ibi in cypressum arborem commutatus, quae arbor ideo mortuis consecratur, quod caesa semel nescit renasci. [3.681] CONSTITERUNT metri causa 'constiterunt'. SILVA ALTA IOVIS LUCVSVE DIANAE 'Iovis' propter quercus, 'Dianae' propter cupressum: ipsa enim est etiam Proserpina. †inmane autem quod ait et[3.iam] 'celso vertice', et 'lucus', qui propter religionem intactis arboribus et magis crescit et diu permanet. [3.683] EXCUTERE num expedire? [3.686] NI TENEANT CURSUS antiqui 'ni' pro 'ne' ponebant, qua particula plenus est Plautus “ni mala ni stulta sis” (Men. 110). sensus ergo talis est: timor cogebat, ut quocumque navigaremus et ventum sequeremur, non iudicium: sed occurrebat praeceptum Heleni, vitare Scyllam et Charybdin. quare placuit ne cursus teneant, hoc est agantur et inpellantur inter utramque viam modico mortis interstitio, id est Scyllae et Charybdis, retro dare lintea: quod dum cogitamus, prosperior nobis flare coepit Boreas. non nulli 'Scyllam atque Charybdim inter' distinguunt, ut sit ordo 'inter Scyllam et Charybdin utramque viam leti discrimine parvo ni teneant cursus, certum est dare lintea retro'. alius ordo est 'contra iussa monent Heleni, ne inter Scyllam et Charybdim cursum teneant'. [3.687] PELORI Sicilia Graece Trinacria ideo dicitur, quod tres extremitates, quas Graeci akras vocant, in mare videtur extendere, Pachynum quod in austrum vergit, Lilybaeum quod Africam spectat, Pelorum quod in Tyrrhenum mare procedit. sed 'angusta ab sede' ideo adicitur, quia eminus videntibus eum locum Italia et Sicilia terra continens putatur, nec nisi ad vicinum accedentibus videtur. [3.688] MISSUS ADEST favore scilicet numinum: quae Anchises optaverat dicens “ferte viam vento facilem et spirate secundi” . vel 'missus' iuxta qualitatem locorum; ita enim in illis angustiis et faucibus maris artari et conglobate spiritus fieri dicitur, ut ad illum locum tantummodo missus videatur. VIVO PRAETERVEHOR OSTIA SAXO pro 'vivi saxi', ablativum pro genetivo, vel viva saxa habentia. 'ostia' vero aut litora sunt, aut exitus fluminis in mare, aut introitus portus. [3.689] PANTAGIAE hic fluvius Siciliae cum plenus incederet, implebat sonitu paene totam Siciliam: unde et Pantagias quasi †pantacuos dictus est, quasi ubique sonans. hic postea cum Cereri quaerenti filiam obstreperet, tacere iussus est numinis voluntate. MEGAROSQUE SINUS Megara oppidum est iuxta Syracusas. THAPSVMQUE IACENTEM Thapsus insula non longe a Syracusis, plana, paene fluctibus par. TALIA MONSTRABAT quia occurrebat: unde haec loca nosti? [3.690] RELEGENS renavigans, ut “et primi lege litoris oram” . ERRATA participium sine verbi origine: non enim facit 'error'. RETRORSUS quasi a fine ad caput retexens. [3.691] INFELICIS VLIXI epitheton ad inplendum versum positum more Graeco, sine respectu negotii. nam Aeneas incongrue infelicem Ulixen dicit; nisi forte quasi pius etiam hostis miseretur, cum similes errores et ipse patiatur. et notandum conclusam de Achaemenide mentionem. [3.692] PRAETENTA anteposita. IACET sita est, ut “medio iacet insula ponto” . PLEMYRIUM UNDOSUM quidam insulam, quidam fluvium putant dici. sane verbum de verbo expressit: hoc est enim 'undosum', quod 'Plemyrium'. sinus Syracusanus in quo Ortygia. cuius hic necessarie meminit; nondum enim erant conditae Syracusae. 'undosum' vero quod usque illuc †vestigio aestuantis Charybdis dicitur pervenire. [3.694] ORTYGIAM haec tantum Ortygia dicitur, Apollinis vero etiam Delos. et bene addidit 'priores', ut haec quae nunc est semper appellata sit Ortygia, haec vero prioribus tantum. FAMA EST HUC ELIDIS AMNEM Elis et Pisa civitates sunt Arcadiae, in qua est fons ingens, qui ex se duos alveos creat, Alpheum et Arethusam: unde fit, ut fingantur coniungi in exitu, quos origo coniunxit ita. Arethusam autem etiam in Elide esse testatur Vergilius dicens “sic tibi cum fluctus subterlabere Sicanos” . haec secundum fabulas venatrix fuit: quae dum se in Alpheo post laborem ablueret, ab eo adamata est [3.in speciem avis Alpheos cognovisset latere, etiam sic eam mutatam persequi coepit, quae cum] et diu fugiens deorum miseratione in fontem sui nominis mutata ad Siciliam per secretos meatus venit: quod etiam Vergilius ostendit “et tandem positis velox Arethusa sagittis” . quam Alpheos illuc usque persequutus fonti eius se miscet: quod tali argumento probatur; nam cum equi, diebus festis Olympici Iovis certantes, in eo amne deluuntur, stercus equorum ex eo amne etiam in Arethusa recognoscitur. patera etiam quam in Alpheum quidam Olympionices miserat, in Arethusa inventa dicitur. quidam autem Arethusam non de Elide ad Siciliam venire, sed in ipsa Sicilia nasci volunt et venienti fluvio occurrere. ALPHEUM quia Graece Alpheios facit, ut Aineias Aeneas, Medeia Medea. ORE fonte vivo: et bene de fluvio, ut “unde per ora novem” . [3.697] IVSSI NUMINA MAGNA LOCI VENERAMUR vel ab Achaemenide admoniti, vel ab Heleno, vel ab Anchise, vel ab oraculis. et quaeritur, quae numina; vel quare non dixerit; et utrum Alpheum, an Arethusam intellegi voluerit. [3.698] STAGNANTIS HELORI fluvii qui ad imitationem Nili superfunditur campis. et Graeci stagna hele dicunt, unde ait 'stagnantis Helori'. [3.699] PROIECTA porrecta, extenta, ut “proiecto dum pede laevo” . PACHYNI promunctorium est austrum spectans: unde et Pachynum dictum ab aeris crassitudine; nam pakhus est pinguis et crassus. [3.700] RADIMUS propter saxa latentia. 'radimus' autem nimium adiuncti praeterimus, ut “radit iter laevum interior” . [3.701] CAMERINA PROCUL palus est iuxta eiusdem nominis oppidum: de qua quodam tempore, cum siccata pestilentiam creasset, consultus Apollo, an eam penitus exhaurire deberent, respondit me kinei Kamarinan: akinetos gar ameinon: quo contempto exsiccaverunt paludes, et carentes pestilentia per eam partem ingressis hostibus poenas dederunt. sed hoc responsum Aeneae temporibus ignotum fuit: ergo non observavit poeta, sed ad praesens tempus locutus est. [3.702] INMANISQUE GELA civitas a fluvio nominata, sicut etiam 'campi Geloi'. [3.703] AGRAGAS mons est muro cinctus, in cuius summa parte oppidum est: unde et Cicero ait “ad mare intra moenia ante oppidum expectabat” de Verre. notandum sane Vergilium haec, quantum ad sua tempora spectat, dicere, non quantum ad operis; Aenea enim navigante nec fuerat Camerina siccata, nec Gela vel Agrigentum conditae: quod frequenter facit, sed nunc ideo vitiosum est, quia ex persona narrantur Aeneae. [3.704] MAGNANIMUM QUONDAM GENERATOR EQUORUM secundum Pindarum quondam Agrigentini equos ad agones Graeciae mittebant, qui inde victores revertebantur. legimus etiam aliud: cum in Cappadocia greges equorum perissent, Delphici Apollinis responso adduxerunt equos de Agrigento, et reparavere meliores. quidam autem dicunt Heronem Agrigentinum, vel ut alii ferunt Dionysium, tyrannum Siciliae, equos ad agonem Elidis Olympicum duxisse, et omnes vicisse. [3.705] PALMOSA SELINUS civitas est iuxta Lilybaeum, abundans palmis quibus vescuntur, et apio. an 'palmosa' ab equis nobilibus? [3.706] SAXIS LILYBEIA CAECIS vere dixit, nam litus Lilybetanum naturaliter saxis, quasi de industria constrictum est. sane notandum omnium trium promontoriorum Siciliae factam mentionem, ut “ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori” et “proiectaque saxa Pachyni” et hic modo “saxis Lilybeia caecis” . [3.707] DREPANI PORTUS Drepanum civitas est non longe a monte Eryce, trans Lilybaeum, dicta vel propter curvaturam litoris, in quo sita est, vel quod Saturnus post amputata virilia Caelo patri illuc falcem proiecit, quae Graece drepanos dicitur: quod verisimile putatur propter vicinitatem Erycis, consecrati Veneri, quae dicitur nata ex Caeli cruore et spuma maris. quidam 'Drepana' dictum voluit a falce Cereris, quam ibi, cum filiam suam Proserpinam quaereret, amisit. Cato pluraliter “haec Drepana” dicit. INLAETABILIS propter patris amissionem. [3.708] ACTIS transactis, vel quomodo 'mensibus actis'. [3.711] FESSUM DESERIS ut supra diximus, secundum Vergilium: nam Cato eum in originibus ad Italiam venisse docet; unde etiam in sexto illud amphibolon est “quo magis Italia mecum laetere reperta” . nam et post Latinum Turnumque et Amatam dicitur excessisse. sed bene hic subtrahitur, ne parum decoro amori intersit. quaeritur sane cur sine ulla descriptione funus patris praeterierit? aut quia in V. dicturus est, et bis eadem dicere vitaverit, aut quia, sicut dictum est, Anchises ad Italiam cum filio pervenit. [3.712] NEC VATES HELENUS quia dixerat “prohibent nam cetera parcae scire Helenum” . [3.713] NON DIRA CELAENO quae vel irata debuit adversa praedicere. et bona pietate mortem patris graviorem dicit esse, quam famem. [3.714] HIC LABOR EXTREMUS aut apud Drepanum: aut 'extremus' saevissimus, quia statim tempestate iactatus est. et bene de ipsa tempestate tacuit, quia Ilioneus supra dixerat “cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion in vada caeca tulit” . [3.715] DEUS ADPULIT ORIS bene se commendat Didoni, dicens se ad eam deorum voluntate venisse. sane non dixit, quis deus, ut alibi “dabit deus his quoque finem” . [3.716] UNUS non [3.est] interpellante regina interrogationibus. [3.717] FATA DIVUM quae dii hominibus tribuunt. RENARRABAT aut 're' vacat, ut “confieri possit” : aut apparet Aeneam ante de suis casibus cum Didone confuse locutum. et ideo hic addidit 'renarrabat', quasi quae dixerat antea, nunc ex ordine referebat, quod notat in primo “immo age et a prima dic hospes origine nobis” . sane in secundi principio duo poetae sunt versus, sicut hic tres, et similis est finis initio: 'conticuit' et 'intentis'. [3.718] CONTICVIT TANDEM ut “conticuere omnes” . TANDEM diuturnitatem narrantis expressit. notandum sane quia controversiarum more epilogos dedit sex istis prioribus libris, quos et esse bioticos voluit. nam singulis res singulas dedit, ut primo omina, secundo pathos, tertio errores, quarto ethos, quinto festivitatem, sexto scientiam. epilogos autem sic variavit, ut in primo miseratio esset Didonis, in secundo mors Creusae, in tertio Anchisae, in quarto Didonis, in quinto Palinuri: in sexto Marcelli citum deflet interitum. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM QUARTVM COMMENTARIVS [4.1] Apollonius Argonautica scripsit et in tertio inducit amantem Medeam: inde totus hic liber translatus est. est autem paene totus in affectione, licet in fine pathos habeat, ubi abscessus Aeneae gignit dolorem. sane totus in consiliis et subtilitatibus est; nam paene comicus stilus est: nec mirum, ubi de amore tractatur. iunctus quoque superioribus est: quod artis esse videtur, ut frequenter diximus; nam ex abrupto vitiosus est transitus: licet stulte quidam dicant hunc tertio non esse coniunctum—in illo enim navigium, in hoc amores exsequitur—non videntes optimam coniunctionem. cum enim tertium sic clauserit 'factoque hic fine quievit', intulit 'at regina gravi iamdudum saucia cura', item paulo post 'nec placidam membris dat cura quietem': nam cum Aeneam dormire dixerit, satis congrue subiunxit, ut somno amans careret. alii subitum transitum factum tradunt, quia non ostendit convivium dissolutum: sed hoc subtiliter fecit, quia etiam alia convivia eam habuisse describit “post ubi digressi lumenque obscura vicissim” . REGINA] [4.sane] bene 'regina', quia contra dignitatem amor susceptus gravior esse solet: ex hoc enim nomine et pudoris et deliberationis nascitur causa, et praecipue potiundi difficultas. videtur et post amissam castitatem etiam iustus interitus. IAMDUDUM aut nimium et vehementer, ut Terentius “iamdudum te amat; iamdudum illi facile sit quod doleat” : aut 'iamdudum', id est a quo tempore vidit Aeneam; legimus enim “obstipuit primo aspectu Sidonia Dido” : aut ex quo narrare coepit Aeneas: aut ex quo intervenit Cupido. SAUCIA hinc subiungit 'vulnus alit'. et bene adludit ad Cupidinis tela, ut paulo post ad faculam, ut 'et caeco carpitur igni': nam sagittarum vulnus est, facis incendium. CURA amore intolerabili, quem ferre non posset, ut “meque his absolvite curis” . 'cura' ergo, ab eo, quod cor urat, ut “Veneris iustissima cura” , item “mea maxima cura” . sane per confusionem verbi et nominis dictum est; nam 'cura' est et verbum, ut 'cura' cures, cum non est nomen. [4.2] VULNUS ALIT ut 'curam pascit'. VENIS quia per venas amor currit, ut sanguis; nam in sanguine anima, in anima amor est: aut sicut venenum. inde dictum “fallasque veneno” , item “longumque bibebat amorem” : nam venenum ideo dicitur, quia per venas currit. CAECO CARPITUR IGNI 'caeco' quod non cernat, sed quod non cernatur: vel quod Dido amorem suum vult occultare, si possit, ideo 'caeco'. et agit Vergilius, ut inventas frangat declamationes, ut hoc loco rem dixit sine declamatione: unde Ovidius “quoque magis tegitur, tanto magis aestuat ignis” . 'caeco' ergo 'igni' possumus ut validiore accipere, cuius haec natura est, ut conpressus magis convalescat. 'carpitur' autem paulatim consumitur, ut “carpit enim vires paulatim” . sane 'igni' pro 'igne', dativus pro ablativo. [4.3] MULTA VIRI VIRTUS ANIMO bene mediam se facit praebere Didonem inter regalem pudorem et amoris inpulsum. simulat enim se virtutem mirari, cuius pulchritudine commovetur. 'multa' autem 'virtus' figurate dixit; nam ad numerum transtulit quod est quantitatis: aut 'multa' pro magna. RECURSAT bene frequentativo usus est verbo in frequenti amantis cogitatione. [4.4] GENTIS HONOS non Aeneae, ut sit velut excusatio; sed Dardani a numinibus, aut Veneris INFIXI PECTORE VULTUS VERBAQUE 'vultus' inquit ' verba haerent, virtus et honos gentis recursat', quia superiora vehementiora sunt ad amorem. tale et illud est “illum absens absentem auditque videtque” . 'pectore' vero pro 'pectori'. [4.5] NEC PLACIDAM MEMBRIS DAT CURA QUIETEM aut penitus quiete caruit, ut 'placida' epitheton sit quietis: aut habuit quidem quietem, sed non placidam, id est turbatam somniis: unde et ipsa paulo post 'quae me suspensam insomnia terrent'. [4.6] POSTERA PHOEBEA LUSTRABAT LAMPADE TERRAS circumlocutio orientis diei; illa enim Aeneas per noctem in convivio Didonis narraverat: licet, ut supra diximus, Vergilius ista, quae per naturam necesse est fieri, plerumque contemnat. LUSTRABAT aut inlustrabat, aut re vera 'lustrabat', id est purgabat; nam nox quodammodo polluit mundum: vel circumibat, ut “lustrat Aventini montem” . [4.7] UMENTEM UMBRAM quia nox omnis umida est, ut “noctes lentus non deficit umor” . et nihil interest, utrum umbram an noctem dicat; nox enim umbra terrae est, ut supra “involvens umbra magna terramque polumque” . ergo 'umentem' pro 'umidam', quia umens est quod facit umidum quod sit: unde bene 'umentem' posuit. est etiam hysteroproteron in sensu; prius est enim ut Aurora umbram dimoveat, post Phoebea lampas lustrat terras: aurora enim solem praecedit. [4.8] CUM SIC UNANIMEM de re pudenda locutura parum fuerat sororem eligere, nisi etiam unanimem. dicimus autem et 'unanimus' et 'unanimis', sicut 'inermus' et 'inermis'. MALE SANA non plene sana, amore vitiata; 'male' enim plerumque 'non', plerumque 'minus' significat, sicut 've', ut 'vecors' et 'vesanus'. quamquam 'male' et 'perniciose' significat, ut Lucanus “sic male deseruit” (9.310). MALESANA] 'non ', ut “statio male fida carinis” : aliquotiens 'minus' significat. et quidam 'malesana' nolunt hyphen legere, nec esse compositum verbum, quia composita unum plerumque corrumpant necesse est, ut 'malesuada'. [4.9] ANNA SOROR cuius filiae fuerint Anna et Dido, Naevius dicit. et bene vocabulo necessitudinis blanditur, ut libenter amoris audiat confessionem; sed suspense et pedetemptim pudore resistente incipit. INSOMNIA TERRENT et 'terret' et 'terrent' legitur. sed si 'terret' legerimus, 'insomnia' erit vigilia: hoc enim maiores inter vigilias et ea quae videmus in somnis interesse voluerunt, ut 'insomnia' generis feminini numeri singularis vigiliam significaret, 'insomnia' vero generis neutri numeri pluralis ea quae per somnium videmus, ut “sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes” . sciendum igitur, quia si 'terret' dixerimus, antiqua erit elocutio; 'insomnia' enim, licet et Pacuvius et Ennius frequenter dixerit, Plinius tamen exclusit et de usu removit. sed ambiguitatem lectionis haec res fecit, quod non ex aperto vigilasse se dixit, sed habuisse quietem inplacidam, id est somniis interruptam, ut intellegamus eam et insomniis territam, et propter terrorem somniorum vigilias quoque perpessam. [4.10] QUIS non nulli pro 'aliquis' accipiunt, vel 'qualis': NOVUS magnus, ut “Pollio et ipse facit nova carmina” . vel 'novus' qualis antea numquam, ut Terentius “nova figura” . SUCCESSIT SEDIBUS ut “succedoque oneri” et “succedunt tecto et flammas ad culmina iactant” . [4.11] QUEM SESE ORE FERENS cum eum ob virtutem laudet, addendo tamen os nec pulchritudinem denegaverit. 'ore' autem 'ferens' utrum oratione, an vultu, dubium est. QUEM SESE ORE FERENS ut “obstipuit primo aspectu Sidonia Dido” , item “namque ipsa decoram caesariem nato genetrix lumenque iuventae purpureum et laetos oculis adflarat honores” . FORTI PECTORE ET ARMIS ut etiam ab Ilioneo audierat dicente “quo iustior alter nec pietate fuit nec bello maior et armis” . sane subaudis 'est'. et bene virtutis commemoratione excusat supra dictam pulchritudinis laudem. 'pectore' autem suspende; non bis idem dicit, sed 'pectore' ad patientiam, 'armis' ad fortitudinem. [4.12] CREDO EQUIDEM genus deorum esse ego quidem credo; nec enim 'vana fides' est, id est falsa: nam 'degeneres animos arguit timor', id est probat, inpugnat. et bono ordine amari facit Aeneam ab ea, de qua ait “iura dabat legesque viris” , primo virtute et factis, deinde generis nobilitate, inde oratione, post pulchritudine: et singula singulis reddit. [4.13] QUIBUS ILLE pro quantis. HEV per haec amoris inpulsus ostenditur. et hoc ad miserationem pertinet. [4.14] QUIBUS IACTATUS FATIS ut “quis te, nate dea, per tanta pericula casus insequitur?” et est hysterologia: nam prius est ut bella exhauserit, post fatis iactatus sit. QUAE BELLA pro 'quanta': pronomen pro nomine. BELLA EXHAVSTA CANEBAT finita, terminata, quod nimiae virtutis est: nam inchoare bella quorumlibet est, vincere vel finire paucorum. [4.15] FIXUM INMOTUMQUE SEDERET cogi sese optat quae sic negat. 'inmotum' autem pro inmobile, participium vim nominis habens. SEDERET placeret, ut “et sedet hoc animo” . [4.16] NECVI deest 'viro'. VINCLO IVGALI synaeresis est pro 'vinculo'. 'iugali' autem propter iugum, quod inponebatur matrimonio coniungendis: unde et Iuno iugalis dicitur. quidam 'iugali' accipiunt pro 'coniugali', per aphaeresin dictum, quae fit cum de prima parte verbi syllaba detrahitur. [4.17] PRIMUS AMOR id est maritus. DECEPTAM MORTE FEFELLIT figurate dixit: morte sua decepit me et fefellit. [4.18] PERTAESUM THALAMI TAEDAEQUE FUISSET 'pertaesus' participium est sine verbi origine et regit genetivum, ut hoc loco: nam genetivus singularis est. [4.19] HVIC UNI FORSAN POTVI SUCCUMBERE CULPAE bene 'forsan', quasi adhuc dubitet. singula pronuntianda sunt: ingenti enim dicta sunt libra, quibus confessioni desiderii sui quandam inicit refrenationem. CULPAE bene 'culpae' potius quam amori. et hoc propter antiquum ritum, quo repellebantur a sacerdotio, id est Fortunam muliebrem non coronabant, bis nuptae. [4.20] FATEBOR ENIM bene uno sermone et culpam expressit et necessitatem: fateri enim et coactorum est et culpabilium. sed hic videtur per oblationem confessionis levius crimen efficere. MISERI POST FATA SYCHAEI aut muliebriter dixit 'miseri': aut mortui, secundum Ciceronem, qui in Tusculanis 'miseros' mortuos vocat: aut certe ob hoc 'miseri', cuius iam obliviscitur: aut 'miseri' sic occisi. [4.21] SPARSOS FRATERNA CAEDE PENATES si Didonis, dispersos per fugam intellegimus; si fratris, pollutos cruore. 'fraterna' autem 'caede', quam frater admiserit. [4.22] INFLEXIT quia supra ait 'fixum inmotumque sederet'. 'inflexit' a rigido proposito deviavit. et bene per gradus crevit: primum 'inflexit', ut fixos ostenderet; quae fixa sunt enim, quoniam avelli non possunt, inflectuntur: deinde 'inpulit labantem'; ea enim inpelluntur, quae prona sunt ad cadendum. LABANTEM INPULIT id est inpulit et labare fecit; non enim lababat qui ante inmobilis fuerat. cavendum sane, ne 'labentem' contra metrum legamus: nam 'la' longa est, ut “labere nympha polo” . [4.23] AGNOSCO participium 'agnotus', non 'agnitus'. Sallustius “nec inermos ex proelio viros quemquam agnoturum” . VETERIS VESTIGIA FLAMMAE bene inhonestam rem sub honesta specie confitetur, dicens se agnoscere maritalis coniugii ardorem: hoc est, quo mariti diligi solent; nam erat meretricium dicere: in amorem Aeneae incidi. [4.24] SED MIHI VEL TELLUS OPTEM PRIUS IMA DEHISCAT callide, ac si diceret posse se coniungi Aeneae, si mors secuta non fuerit. et bene in vestigio revocavit. OPTEM pro velim. [4.26] PALLENTES UMBRAS HEREBO id est in Herebo. alii 'Herebi' legunt. aut 'Herebo', ad Herebum, ut “it clamor caelo” . et perseveravit in atroci imprecatione: nam non sufficit 'adigat me fulmine ad umbras' dixisse, adiecit 'pallentes umbras Herebo noctemque profundam'. [4.27] PUDOR pudore pro pudicitia abutimur. et bene 'violo', quia pudor sacrosancte custodiendus est. AUT TUA IVRA RESOLVO propter illud 'vinclo iugali'. [4.28] AMORES ABSTULIT cum illo consumpta sunt desideria et voluptates. AMORES quibus amare possim. et bene videtur moram posuisse, cum dicit illud 'primus qui me sibi iunxit amores abstulit'. [4.29] SERVETQUE SEPULCHRO id est et defunctus servet, †et qui in sepulchro est, ut “ipsa sed in somnis inhumati venit imago coniugis” : sed modo pro mortuo accipiamus. sane caeremoniis veterum flaminicam nisi unum virum habere non licet, quod hic ex persona Didonis exsequitur, dolentis stuprum admissum in amore Aeneae, quod supra dictis versibus probavit 'ille meos primus' et reliqua. nec flamini aliam ducere licebat uxorem, nisi post mortem flaminicae uxoris: quod expeditur, quia post mortem Didonis Laviniam duxit, et quod subrepta vel retenta Creusa ex ipsius quoque confessione et praedicatione regia parata fuerit: quo nullum piaculum fore denuntiatur. [4.30] SINUM LACRIMIS IMPLEVIT OBORTIS sinus dicimus orbes oculorum, id est palpebras, quae a palpitatione dictae sunt: nam semper moventur. 'implevit' autem ideo, quia lacrimae plerumque se intra oculos tenent. et bene praemisit excusationem his lacrimis commemoratione prioris mariti, quasi propter maritum fleret, cum amore cogente lacrimaret. [4.31] ANNA REFERT mire videtur intellexisse Anna, quid sibi suaderi vellet Dido. et suasoria est omni parte plena: nam et purgat obiecta, et ostendit utilitatem, et a timore persuadet. et usus est apto causae principio: nam cum aliquid propter nos petimus, benivolum nobis eum qui audit facere debemus; cum in aliena causa sententiam dicimus, nos illi benivolos debemus ostendere, ut habeatur dictis fides. postquam igitur dicendo 'o luce magis dilecta sorori' ostendit nihil sibi sorore esse carius, summam rei ponit, an nuptiae faciendae sint 'solane perpetua maerens carpere iuventa', inde partes rei: a persona Didonis, an, quia maritum perdiderit, alium accipere debeat 'id cinerem aut manes credis curare sepultos'? a persona Aeneae 'placitone etiam pugnabis amori'? a loco 'nec venit in mentem quorum consederis arvis' a timore 'quid bella Tyro surgentia dicam germanique minas'? a causa et utilitate 'quam tu urbem soror hanc cernes'? a modo 'indulge hospitio causasque innecte morandi': an etiam id dii fieri velint, per coniecturam 'diis equidem auspicibus reor et Iunone secunda'. O LUCE MAGIS DILECTA SORORI id est dilectior: [4.quae diligatur adhuc, an magis quam lux dilecta, aut dilectior luce.] nam antiqui frequenter pro comparativo iungebant particulam 'magis'. tale et illud est “nate mihi vita quondam, dum vita manebat, care magis” , Terentius “nihil videtur mundius, nec magis conpositum quicquam, nec magis elegans” . SORORI bene Anna dilecta respondit 'sorori', quia et Dido sic coepit 'Anna soror'. ergo per nomen necessitudinis ostendit, se quae sunt utilia persuadere, ut alibi “parvumque patri tendebat Iulum” . [4.32] SOLANE PERPETVA id est, solane maerens in omni carperis iuventa? 'perpetua' ergo continua. IVVENTA autem pro iuventate accipiendum: nam 'Iuventa' dea illius aetatis est, 'iuventas' aetas ipsa iuvenilis, 'iuventus' iuvenum multitudo. [4.33] NEC DULCES NATOS propter liberos, quae fuit causa secundi matrimonii, ut Iuvenalis “sed placet Vrsidio lex Iulia, tollere dulcem cogitat heredem” . et hysterologia est: nam per Veneris praemia proveniunt nati. alii male iungunt 'natos Veneris' Cupidinem et Aeneam. alii erota et anterota dicunt. VENERIS NEC PRAEMIA id est voluptates, ut Homerus ta te dor' Aphrodites. et volunt quidam hen dia duoin esse. [4.34] ID CINEREM AUT MANES CREDIS CURARE SEPULTOS propter illud, [4.'ille habeat secum servetque sepulchro']: quia marito iuraverat, ut “non servata fides cineri promissa Sychaeo” . et bene extenuat dicendo non animam, sed cineres et manes sepultos. dicit autem secundum Epicureos, qui animam cum corpore dicunt perire. [4.35] ESTO adverbium concedentis est Graecum. FLEXERE MARITI non qui erant, sed qui esse cupiebant. alii intellegunt 'aegram mariti', ut sit genetivus singularis, id est, tristem propter maritum. vel 'aegram' ad morbum animi referas, id est, ut stultitiam iudicet in iuventa aetate nuptiis abstinere. 'aeger' enim animo dicitur, 'aegrotus' corpore. [4.36] NON ANTE TYRO aut in Tyro, ac si diceret 'Tyri': aut certe Turothen, id est de Tyro, ut “Dardanus Hesperia” . quidam autem 'Libya', id est mariti Libyes, 'Tyro' mariti Tyrii exponunt. DESPECTUS IARBAS rex Libyae, qui Didonem re vera voluit ducere uxorem et, ut habet historia, cum haec negaret, Carthagini intulit bellum. cuius timore cum cogeretur a civibus, petiit ut ante placaret manes mariti prioris, et exaedificata pyra se in ignem praecipitavit: ob quam rem Dido, id est virago, quae virile aliquid fecit, appellata est; nam Elissa proprie dicta est. [4.37] DUCTORESQUE ALII ergo et Iarbas ductor. 'alii' autem, qualis Iarbas. QUOS AFRICA TERRA derivationes frequenter maiores sunt a principalitate, interdum pares inveniuntur, raro minores: unde supra “Lacaena” notandum diximus. TRIVMPHIS DIVES id est bellicosa. et quidam dicunt Afros numquam triumphasse. Plinius autem Secundus historiae naturalis et Pompeius Trogus Afros dicunt pompam triumphi primos invenisse, quam sibi Romani postea vindicaverunt. Livius autem Andronicus refert, eos de Romanis saepius triumphasse suasque porticus Romanis spoliis adornasse: merito ergo 'dives triumphis'. [4.38] PLACITONE ETIAM PUGNABIS AMORI ac si diceret: iure contempsisti eos qui displicebant, numquid etiam placito amori repugnabis? et est Graecum 'pugno tibi': nam nos 'pugno tecum' dicimus. et 'placito' alii volunt vel universis hominibus, id est coniugali amori, vel legibus dictum. [4.40] HINC GAETULAE URBES ad terrorem 'urbes' posuit: nam in mapalibus habitabant. GENUS INSUPERABILE BELLO ut “quos nulla fatigant proelia nec victi possunt absistere ferro” . INFRENI aut saevi et feroces, ut ipse contrario “ni frenum accipere” : aut qui equis sine freno utuntur. [4.41] CINGUNT non adiuncti sunt; sed 'cingunt' quasi circumdant, ut “cingique urbem obsidione videret” . INHOSPITA barbara, aspera. et fictum 'inhospita', cum 'inhospes' non dicatur. [4.42] DESERTA SITI REGIO inhabitabilis. dicit autem Xerolibyen, id est partem Africae aridam, quae est inter Tripolin et Pentapolin. et bene terret dicens iuxta esse aut bellicosas gentes, aut deserta loca, unde non speratur auxilium. LATEQUE FURENTES BARCAEI hi prope sunt a Carthagine: unde addidit 'late furentes'. hi secundum Titianum in chorographia Phoenicen navali quondam superavere certamine. Barce autem civitas est Pentapoleos, quae hodie Ptolomais dicitur: nam Cyrene et Barce reginae fuerunt, quae singulis dederunt civitatibus nomina. sed hoc per prolepsin dictum est. [4.43] BELLA TYRO SURGENTIA necessario ad persuadendum praesenti tempore usus est. [4.44] GERMANIQUE MINAS propter aurum, quod ei sicut in primo diximus tulerat. et 'minas' pro ipsis periculis posuit, ut ex praecedentibus sequentia accipiamus. [4.45] DIS EQUIDEM AVSPICIBUS hoc dicit: dii, qui sunt auspices matrimonii, Aeneam huc venire fecerunt: nuptiae enim captatis fiebant auguriis, ut “contentique auspice Bruto” . Varro de pudicitia ait “auspices in nuptiis appellatos †auspici bisque ab marito et nova nupta per hos auspices captabantur in nuptiis” . IVNONE SECUNDA vel quae praeest coniugiis, quae pronuba appellatur: quamvis et ipsa in libris augurum praeesse dicatur auspiciis: aut quia Carthaginem fovet. [4.46] HUC CURSUM ILIACAS VENTO mire, cum alio iter haberent, huc delati sunt: et ideo addidit 'vento'. TENVISSE perfecisse, inplesse. [4.47] QUAM qualem vel quantam: pronomen pro nomine. URBEM SOROR HANC CERNES mire pro voluntate sororis: ut si quis avaro suadeat spem pecuniae faciens. [4.48] CONIVGIO TALI id est viri fortis: quod ideo non dicit, quia scit a Didone praedictum. et bene in ultimo coniugium posuit, propter quod universa praedicta sunt. [4.50] VENIAM aut beneficium et volentiam: aut re vera 'veniam', periurii scilicet, ut “non servata fides cineri promissa Sychaeo” . TU MODO pro 'tantummodo'. †et alii quod te “modo vita supersit” . SACRISQUE LITATIS 'diis litatis' debuit dicere: non enim sacra, sed deos sacris litamus, id est placamus: ergo nove dixit. SACRISQUE LITATIS] inter 'litare' et 'sacrificare' hoc interest, quod 'sacrificare' veniam petere, 'litare' propitiare et votum impetrare. [4.51] INDULGE da operam, ut “indulgent vino et vertunt crateras aenos” . [4.52] DUM PELAGO DESAEVIT HIEMS enumerat, quas morae causas possit innectere. ORION id est dum occidit Orion, quoniam et oriens et occidens tempestates commovet. et bene Orion opponitur, quia et Ilioneus dixerat “cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion” . ORION corripuit ratione supra dicta. [4.53] QUASSATAEQUE RATES hoc ad illud “quassatam ventis liceat subducere classem” . NON TRACTABILE asperum, intractabile, sub quo tractari nihil possit. [4.54] INCENSUM INFLAMMAVIT ut Horatius “oleum adde camino” . alii non 'incensum', sed 'inpenso' legunt, ut sit Terentianum “inpendio magis animus gaudebat mihi” . [4.55] SPEMQUE DEDIT DUBIAE MENTI dubitativa enim fuerat Didonis oratio dicendo 'si non pertaesum thalami taedaeque fuisset'. ergo iam non ambiget de quo dubitabat, sed sine respectu pudoris palam aget. SOLVITQUE PUDOREM propter vincula castitatis. et ad illud respondit 'ante pudor quam te violo aut tua iura resolvo'. [4.56] DELUBRA ADEUNT iuxta illud dictum sororis 'tu modo posce deos veniam'. delubrum autem dictum, aut, ut supra diximus, propter lacum in quo manus abluuntur: vel propter tectum coniunctum, quia una opera abluitur: aut certe simulacrum ligneum delubrum dicimus, a libro, hoc est raso ligno factum, quod Graece xoanon dicitur. sane in secundo libro de singulis specibus delubri iuxta Varronem relatum est: in quibus est species delubri talis, ut praeter aedem area sit adsumpta deum causa, id est spatia relinquantur iuxta aras ministerii causa, ad sacrificia peragenda. huius moris hic meminisse eum accipere debemus 'principio delubra adeunt'. atque quia 'delubra' quasi solum nomen sine dei significatu poseruat, voluit per 'aras' expungere divini nominis causam, licet in continuatione non tam dei fecerit mentionem, quam propria deorum nomina intulerit, et quidem cum sacrificationis gratia, illis versibus 'legiferae Cereri' usque 'iugalia curae'. nec non areae, licet oblique, attamen manifeste meminit 'aut ante ora deum pingues spatiatur ad aras': quid enim est 'spatiatur', quam spatio lati loci obambulat? 'adeunt' autem proprie dixit; ad maiores enim qui accedit †ait soanori signum. PACEMQUE benivolentiam, ut “si sine pace tua atque invito numine” . PER ARAS EXQUIRUNT vel apud aras, vel inter aras, ut 'it hasta Tago per tempus utrumque'. 'exquirunt' autem, id est sacrificando explorant, an dii vellent huic rei consentire. dicendo autem 'per aras', aruspicalem artem ostendit, ut 'spirantia consulit exta'. duo enim genera hostiarum sunt: unum, in quo voluntas dei per exta exquiritur; alterum, in quo sola anima deo sacratur: unde etiam aruspices animales hostias appellant. sed de exploranda voluntate divina hic expressit dicendo 'spirantia consulit exta'. animalis vero hostiae speciem ostendit ubi Entellum facit Eryci taurum mactantem dicens “hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis persolvo” . [4.57] MACTANT verbum sacrorum, kat' euphemismon dictum, ut adolere; nam 'mactare' proprie est 'magis augere'. quasi magis auctum: unde et magmentum dicebant, quasi maius augmentum. olim enim hostiae 'immolatae' dicebantur mola salsa tactae; cum vero ictae et aliquid ex illis in aram datum, 'mactatae' dicebantur [4.per laudationem] per boni ominis significationem. LECTAS BIDENTES non vacat 'lectas'; moris enim fuerat ut ad sacrificia eligerentur oves, quibus nihil deesset, ut in sexto “nunc grege de intacto septem mactare iuvencos” . 'bidentes' autem dictae sunt quasi biennes, quia neque minores, neque maiores licebat hostias dare. sunt etiam in ovibus duo eminentiores dentes inter octo, qui non nisi circa bimatum apparent: nec in omnibus, sed in his quae sunt aptae sacris, inveniuntur. [4.58] LEGIFERAE CERERI leges enim ipsa dicitur invenisse: nam et sacra ipsius thesmophoria vocantur, [4.id est legumlatio]. sed hoc ideo fingitur, quia ante inventum frumentum a Cerere passim homines sine lege vagabantur: quae feritas interrupta est invento usu frumentorum, postquam ex agrorum divisione nata sunt iura. thesmophoria autem vocantur legumlatio. an quia in aede Cereris aere incisae positae leges fuerunt? PHOEBOQUE qui praeest auspiciis, quibus urbes reguntur. PATRIQUE LYAEO dictus Lyaeos apo tou luein, quod nimio vino membra solvantur. qui, ut supra diximus, apte urbibus libertatis est deus; unde etiam Marsyas, eius minister, est in civitatibus, in foro positus, libertatis indicium, qui erecta manu testatur nihil urbi deesse. et communis hoc habet sensus: sacrificabat, inquit, primo numinibus, quae urbi praesunt, quasi nuptura pro utilitate rei publicae; deinde Iunoni, cui curae sunt nuptiae. alii dicunt hos deos quos commemoravit nuptiis esse contrarios: Cererem quia propter raptum filiae nuptias exsecratur, vel ex quo Iovi nupta praelata Iunone repudiata est: nam cum Eleusine Cereris sacrum fit, aedes Iunonis clauditur; item cum Iunoni Eleusine fit, templum Cereris clauditur, nec sacerdoti Iunonis licet gustare unde Cereri sit libatum. et Romae cum Cereri sacra fiunt, observatur ne quis patrem aut filiam nominet, quod fructus matrimonii per liberos constet. Apollinem et Liberum contrarios nuptiis dicunt, quod ille expers uxoris vulgari amore sit usus, ille inter Bacchas non fida conubia sed stupra exerceat, nec nisi raptam coniugem habere potuerit. male ergo invocat hos Dido, quae sibi nuptias optat Aeneae. sed sicut prosperis diis, ut iuvent, ita adversis, ne obsint, sacrificandum est, ut “nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam” . alii dicunt favere nuptiis Cererem, quod prima nupserit Iovi et condendis urbibus praesit, ut Calvus docet “et leges sanctas docuit et cara iugavit corpora conubiis et magnas condidit urbes” : nam ideo et aratri sulco clauditur civitas: vel quod eandem terram volunt et in eadem urbes exstructas. similiter et Liber propter Marsyam, sicut supra dictum est; merito et Apollo; nam et in arce coli solet, et muros Troianis instituit: iure ergo in nova urbe his sacra fiunt. Iunoni duplici causa, quia et Carthagini praeest et matrimonia dat. est etiam sensus altior: nam facturi aliquid ante adversos placamus deos, et sic propitios invocamus, ut “nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam” . ergo modo nuptura placat ante Cererem, quae propter raptum filiae nupturas exsecratur; Apollinem, qui expers uxoris est; Liberum, qui nisi raptam coniugem habere non potuit: et sic Iunonem conciliat. [4.59] CUI VINCLA IVGALIA CURAE quia est Curitis, est Matrona, est Regina. hanc Varro Pronubam dicit: unde et Aeolo nuptias pollicetur et Aeneae et Didoni coeuntibus adest, cum dicit “prima et Tellus et pronuba Iuno” : et in septimo, ubi contra votum suum Laviniam promissam vidit Aeneae, ait “et Bellona manet te pronuba” , hoc est non ego quae soleo. [4.61] CANDENTIS candidae: participium est pro nomine. MEDIA INTER CORNVA FUNDIT non est sacrificium, sed hostiae exploratio, utrum apta sit. [4.62] ANTE ORA DEUM ante simulacra. PINGVES plenas vel sanguine delibutas, ut “pecudumque cruore pingue solum” . SPATIATUR AD ARAS matronae enim sacrificaturae circa aras faculas tenentes ferebantur, quod cum quodam gestu fiebat: unde Sallustius “saltare elegantius quam necesse est probae” . quidam genus sacrificii appellant, quo veteres cum aras circumirent et rursus se converterent et deinde consisterent, dicebant minusculum sacrum. an hoc ad impatientiam amoris referendum est, quo iactata Dido loco stare non poterat, iuxta illud 'uritur infelix Dido totaque vagatur urbe furens'. [4.63] INSTAVRATQUE DIEM DONIS muneribus, quae aut dis offerebat, aut donabat Tyriis vel Troianis. 'instaurat' autem ideo, quia iam supra sacrificaverat, ut “simul Aenean in regia ducit tecta, simul divum templis indicit honorem” . sane quidam 'donis' sacrificiis volunt; nam et 'templa' 'donaria' abusive dicuntur, ut est “ductos alta ad donaria currus” . [4.64] INHIANS intenta, per sollicitudinem. SPIRANTIA id est palpitantia: quasi adhuc viva. CONSULIT EXTA proprie dixit: aruspices enim exta consulere dicuntur cum inspiciunt. 'exta' singularem non habent, ut 'arma'. [4.65] HEV VATUM IGNARAE MENTES non sacerdotes vituperat quasi nescios futurorum, sed vim amantis exprimit, et inde vituperat sacerdotes, qui admonuerunt non credituram: nam omnia futura a sacerdotibus praedicta esse, sequens indicat locus, ut “multaque praeterea vatum praedicta priorum” . IGNARAE ergo amoris reginae, quia illa alias causas litationis praetendebat, et ideo vota non perficiebat. [4.66] EST verbum est indeclinabile; nam frequenter deficit. est autem huius positio 'edo es est'. invenimus, sed quod abolitum est, et 'edo edis edit', unde est 'edere' et 'comedere', quod hodie non dicimus; nam ab eo quod est 'es esse' et 'comesse' facit, quo tempore etiam pro praesenti utimur, ut 'volo esse': nam in defectivis tempora pro temporibus ponimus, ut 'odi novi memini', 'odisse nosse meminisse' etiam pro praesenti ponuntur, non 'odire novire meminere'; nec enim possumus dicere. MOLLIS FLAMMA utrum 'mollis flamma', an 'mollis medullas'? [4.67] TACITUM de quo tacuerit etiam nunc apud alios. an apud Aeneam 'tacitum', quia sorori iam confessa est? 'tacitum' tacendum et pudore plenum. VIVIT non nulli hoc loco 'vivit' pro vescitur dictum accipiunt. SUB PECTORE VULNUS ut “vulnus alit venis” . [4.68] VAGATUR potest accipi 'vagatur' dum opera ostendit Aeneae. [4.69] URBE FURENS furor enim est amor, in quo nihil est stabile: unde et Cupido puer inducitur, quasi instabilis et infans, qui non potest fari: unde paulo post “incipit effari mediaque in voce resistit” . QUALIS CONIECTA CERVA SAGITTA satis congrua conparatio: singula enim singulis, cervam Didoni, sagittam amori, pastorem Aeneae, nemora urbi, ictum letalem amori mortifero comparavit. [4.70] INCAUTAM nomen perituris accommodatum, ut “fallit te incautum pietas tua” et “excipit incautum” . CRESIA Cretensia: nam Graece Kres facit, unde et Kretes et Kresia facit. Latine 'Cretensis' facit, unde est 'Cretensia'. [4.71] AGENS TELIS urgens, persequens. [4.72] NESCIUS aut nescius quod ferierit: aut ignoratus et latens; non qui cervam nesciret. et rara sunt verba, quae per contrarium significant: nam cum 'vector' sit proprie qui vehit, invenimus etiam eum vectorem dici qui vehitur, ut Lucanus “vectoris patiens tumidum supernatat amnem” (4.133). tale est et 'formidolosus'; cum sit timidus, et timendum significat. cum enim exigat ratio, ut nomina verbalia agentis habeant significationem, pro passiva significatione plerumque ponuntur. quidam 'nescius' ad Aeneam referunt, qui nescit amore suo vulneratam reginam. FUGA cursu, ut “simul arva fuga, simul aequora verrit” : nam intellegere non possumus fugam, cum dicat 'peragrat': peragrare enim est circumire inquirendo. [4.73] DICTAEOS Cretenses. cervae vulneratae dictamnum quaerunt, qua gustata fere vulnerbibus tela depellunt, ut in duodecimo legimus “non illa feris incognita capris gramina” . LETALIS HARUNDO propter futurum omen Didonis. et admiranda copia loquendi 'letalis harundo', 'sagitta', 'volatile ferrum'. [4.75] SIDONIAS Pygmalionis vel Sychaei: quod supra ait “avari Pygmalionis opes” et “ignotum argenti pondus et auri” . et hoc additum propter illud “omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos” . URBEMQUE PARATAM 'paratam' ad illud pertinet, quod Aeneas propter civitatem navigat. et omnia ei ostendit Dido, quibus possit inducere. et 'paratam' ideo, ut sit conpendium quaerentibus sedes. sed alii movent quaestionem quomodo 'paratam', cum paulo post inferat 'pendent opera interrupta'. sed paratum potest dici, cui etiam paululum superest: unde est 'minaeque murorum ingentes': nam ideo alibi “urbem praeclaram statui, mea moenia vidi” . [4.76] INCIPIT EFFARI MEDIAQUE IN VOCE RESISTIT sic Horatius “cur facunda parum decoro inter verba cadit lingua silentio?” [4.77] LABENTE DIE ad convivia †retulit pervigratum est quia in usu non erant prandia, ut Iuvenalis “exul ab octava Marius bibit” . [4.78] DEMENS quae ea quae noverat audire cupiebat. [4.79] NARRANTIS AB ORE ut eum intueretur. et hoc loco per omnia amantis adfectus exprimitur. [4.80] OBSCURA LUNA id est nox: nam nihil tam contrarium lunae est, quam obscuritas: aut ideo nox 'obscura luna', quia nec semper nec eadem hora oritur. 'vicissim' autem ideo, quia per diem sol lucet, illa per noctem: ergo apparens diurnum lumen, id est solis, reprimit. an ipsa luna suum lumen reprimit, occidens et se obscurans?. [4.82] SOLA sine eo quem amabat: nam regina sola esse non poterat. est autem Plauti, qui inducit inter multos amatorem positum dicentem quod solus sit: ut ipse alibi “me sine sola vides” , quam constabat Antonii castra comitatam, sed 'sola' sine amatore tuo. MAERET per diphthongon 'est tristis'; nam aliter militiam significat, ut “aere merent parvo” . sane 'mereor' aliud est. VACVA aut sine Aenea et Troianis: aut magna, ut “vacua atria circum intenti ludo” . RELICTIS potest intellegi ab Aenea. [4.83] INCUBAT quasi invita. ABSENS ABSENTEM unum suffecerat: sic “et fratrem ne desere frater” . Terentius “praesens praesentem eripi, abduci ab oculis” . [4.84] IMAGINE CAPTA ob amati similitudinem. [4.85] INFANDUM iuxta iudicium reginae, ut illa sentiebat; vult enim eam culpae eximere. alii 'infandum' quia falli non potest accipiunt, hoc est ipsam libidinem, in cuius vicem nihil subponi potest. [4.86] NON COEPTAE ADSURGUNT TURRES contra illud “pars ducere muros” . NON ARMA IVVENTUS EXERCET haud in armis se exercet: quemadmodum illud “ferrum exercebant” . [4.87] PORTUSVE quod supra “hic portus alii effodiunt” . PROPUGNACULA quibus porro pugnatur. [4.88] INTERRUPTA coepta et omissa. MINAE eminentiae murorum, quas pinnas dicunt: hinc et 'eminere' dicimus, ut in primo “geminique minantur” . quidam 'minaeque' ad interrupta opera referunt, ut quae inperfecta sunt sic videantur, quasi ruinam minentur. [4.89] AEQUATAQUE MACHINA CAELO exposuit, quid sint 'minae murorum ingentes'. [4.90] SIMUL postquam. TALI quali uritur infelix Dido. PESTE amore, incendio, ut “et toto descendit corpore pestis” . [4.91] NEC FAMAM OBSTARE FURORI honestam scilicet: sane ton meson est. FURORI iam non amori. [4.92] ADGREDITUR cum calliditate loquitur, et quasi ex praeparato, vel ex insidiis, ut alibi “facile ut somno adgrediare iacentem” . SATURNIA ubi nocituram Iunonem poeta vult ostendere Saturniam dicit; scit enim Saturni stellam nocendi facultatem habere, ut alibi “Irim de caelo misit Saturnia Iuno” et “Saturnique altera proles irarum tantos” et reliqua. ubi autem propitiare eam promittit, ait “Iunonis magnae” et iterum “adsit laetitiae Bacchus dator et bona Iuno” . [4.93] EGREGIAM VERO LAVDEM ironia est, inter quam et confessionem sola interest pronuntiatio: et ironia est cum aliud verba, aliud continet sensus. sane huius verbi initium tractum est, quia proprie egregium dicebatur, quasi in grege amplissimum, quod emineret ex grege. singula autem hic pronuntianda sunt et morandum in singulis verbis; habent enim singula invidiam. SPOLIA AMPLA REFERTIS translatio rei militaris: referre enim spolia victores ex victis dicuntur. [4.94] PUER filius: Graece dixit, pais, ut Horatius “puerosque Ledae” . [4.95] FEMINA bene 'femina', qualis mortalis, opponitur, ut “mixta deo mulier” pro mortali intellegendum est. DVORUM EST bene cessit masculino femininum. [4.96] ADEO multum, valde, ut Terentius “adulescentem adeo nobilem” . VERITAM TE MOENIA NOSTRA propter illud “haud tanto cessabit cardine rerum” . MOENIA NOSTRA Iunonis hospitium: nam legimus “quo se Iunonia vertant hospitia” . et 'nostra' Graece dixit. [4.98] MODUS finis: Iuvenalis “nullo quippe modo millesima pagina surgit” . SED QUIS ERIT archaismos. AUT QUO NUNC CERTAMINE TANTO? 'quo nunc' aut quo: aut ad quam rem: aut quid opus est tanto certamine? aut figurate, quo tibi hoc, id est, quo nunc certamen tantum: aut quis modus erit in tanto certamine: aut quousque, ut 'usque' extrinsecus accipiamus. [4.99] QUIN POTIUS pro 'cur non'. PACEM AETERNAM non indutias temporales. PACTOSQUE HYMENAEOS licet fabula de Hymenaeo in primo libro narrata sit breviter, tamen plenior talis est: Hymenaeus, Atheniensis, adeo pulcher fuit, ut adulescens puella putaretur. is cum unam virginem nobilem ipse mediocriter ortus adamasset eiusque nuptias desperaret, quod unum poterat, sequendo puellam amori satis faciebat. sed cum Atheniensium nobilissimae virgines Eleusinae Cereri sacra facerent, subito adventu piratarum raptae sunt: inter quas etiam Hymenaeus, qui illo amatam fuerat secutus, tamquam puella raptus est. sed cum piratae praedam per maria longinqua portassent, in desertam regionem delati ac fatigati somno se dederunt: quos cum universos occidisset Hymenaeus, relictis ibi virginibus Athenas reversus est petiitque a civibus, ut, si virgines quae raptae fuerant reduxisset, dilectae nuptias impetraret. quas cum reduxisset, optatam in matrimonium virginem meruit. quod coniugium quia felix fuerat, placuit [4.omnibus] Atheniensibus omnibus nuptiis Hymenaei nomen interesse. est etiam alia ratio vocabuli: nam hymen quaedam membrana quasi virginalis puellae esse dicitur: qua rupta quia desinat esse virgo, hymenaei nuptiae dictae. [4.100] HABES TOTA QUOD MENTE PETISTI propter illud “nostram nunc accipe mentem” . [4.101] ARDET AMANS DIDO plus dixit haec, quam Venus imperaverat: illa enim dixerat “sed magno Aeneae mecum teneatur amore” , haec dixit 'ardet' et 'traxit furorem'. 'traxit' autem dixit, ut spiritum trahere dicimus. [4.102] COMMUNEM HUNC ERGO POPULUM utrum ad solum Carthaginiensem retulit, quem velit sibi communem esse cum Venere: an utrumque, id est Tyrios et Troianos? PARIBUSQUE REGAMUS AVSPICIIS aequali potestate: et ab eo quod praecedit id quod sequitur. [4.et] dictum est a comitiis, in quibus iisdem auspiciis creati, licet non simul crearentur, parem tamen habebant honorem propter eadem auspicia: unde et consules pares sunt, cum necesse esset ut unus prior crearetur. [4.103] PHRYGIO SERVIRE MARITO eloquenter, emphatikos, ac si diceret 'exuli'. non nulli autem per fallaciam Iunonis dictum accipiunt. LICEAT id est non necesse sit, sed in voluntate sit Didonis si velit, ut supra 'paribus auspiciis', non imperio: potest enim imperium par non esse, cum auspicium par sit. alii invidiose dictum volunt 'liceat Phrygio marito', id est qui victus est: et non dixit 'nubere', sed 'servire'. quidam 'servire' dubitant utrum Didonem, an Tyrios dixerit. sane hic coemptionis speciem tangit. coemptio enim est ubi libra atque aes adhibetur, et mulier atque vir inter se quasi emptionem faciunt: quod ait etiam in primo georgicorum “teque sibi generum Thetys emat omnibus undis” . quoniam coemptione facta mulier in potestatem viri cedit atque ita sustinet [4.liberis] conditionem liberae servitutis, ait [4.enim] 'liceat Phrygio servire marito' et in georgicis “tibi serviat ultima Thule” . quoque omnis iste mos coemptionis et citra nominis nuncupationem dotis datae taxatione expediretur, quae res in manum conventio dicitur, subiunxit 'dotalesque tuae Tyrios permittere dextrae'. quid est enim aliud ' dextrae', quam in manum convenire? quae conventio eo ritu perficitur, ut aqua et igni adhibitis, duobus maximis elementis, natura coniuncta habeatur: quae res ad farreatas nuptias pertinet, quibus flaminem et flaminicam iure pontificio in matrimonium necesse est convenire. sciendum tamen in hac conventione Aeneae atque Didonis ubique Vergilium in persona Aeneae flaminem, in Didonis flaminicam praesentare. [4.104] DOTALES TYRIOS regalem spectavit personam. PERMITTERE DEXTRAE quasi per manus conventionem: secundum ius locutus est. [4.105] OLLI aut illi, aut tunc. cetera per parenthesin dicta sunt: ordo enim est 'olli sic contra est ingressa Venus'. SIMULATA MENTE hoc est 'talibus adgreditur'. [4.106] QUO pro 'ut': pronomen pro coniunctione causali. LIBYCAS ADVERTERET ORAS absolutior quidem est haec lectio, sed verior et figuratior illa est 'Libycas averteret oras': nam plerumque trahitur schema, ut aliquo ituri non ad locum, sed de loco ponamus significationem, ut si dicas 'de Campania abeo in Tusciam', 'abeo' honestius est, quam si 'eo' dixeris. nec hoc tantum hoc loco facit, sed pluribus: hinc enim est “ripamve iniussus abibis?” [4.107] INGRESSA VENUS calliditatis est, ut supra: habet enim haec vox insidiarum significationem. QUIS TALIA DEMENS deest 'nisi', ut sit '“nisi” demens'. [4.108] AUT TECUM MALIT CONTENDERE BELLO?? non dixit 'possit': quod autem addidit †satis bello exserte. SI MODO QUOD MEMORAS oblique, dum consentit, docet fieri non posse. [4.109] FORTUNA SEQUATUR [4.aut] subauditur fortuna prospera. hoc ad casum pertinet. [4.110] FATIS INCERTA FEROR bene omnia tetigit quibus res humanae reguntur: casum, fata, voluntatem deorum. alii sic exponunt: quia scio fatis aliud videri, ideo de Iovis voluntate nunc dubito: ergo 'fatis' propter fata. sane oratorie et blanditur et pugnat, sed non palam, dicendo incertam se esse de voluntate fatorum. [4.112] AUT FOEDERE IVNGI si 'foedera', per se plenum est: si 'foedere', ad 'populos' pertinet. [4.113] TU CONIVNX dicendo 'coniunx' ostendit eam non posse ignorare, inpossibile esse quod petit. TIBI FAS ANIMUM TEMPTARE PRECANDO sic Aeolus “tuus o regina quid optes explorare labor” . [4.114] PERGE SEQUAR per te incipiet. bene aliud agens aliud ostendit: ante est enim Iunonis officium ex matrimonio, sic usus Venerius: unde paulo post 'adero, et tua si mihi certa voluntas'. TUM quidam ordinis esse volunt, 'tunc' temporis. EXCEPIT subsecuta est. et potest 'excepit' pro 'insidiose respondit' accipi, ut “aemulus exceptum Triton” et “excipit incautum” . [4.115] ISTE LABOR scilicet explorationis a Iove: quod dixerat 'si Iuppiter unam'. QUOD INSTAT quod fieri volo. [4.116] CONFIERI 'con' abundat, ut “fata renarrabat divum cursusque docebat” : quamvis veteres indifferenter 'confieri' dicebant. PAUCIS ADVERTE id est 'animadverte': parte pro toto usus est. et aut 'adverte paucis', aut 'paucis docebo'. [4.117] MISERRIMA DIDO aut ex persona miserantis dictum: dolet enim insidiis circumventam: aut 'miserrima' quae perdiderit castitatem. [4.118] NEMUS pro silvis et montibus. UBI hoc loco pro 'cum'. [4.119] TITAN Sol: unus enim de Titanibus Hyperionis filius contra Iovem non fecit. RETEXERIT ORBEM quem nox tegebat: ergo 'inluminaverit'. huic contrarium “quotiens umentibus umbris nox operit terras” . [4.120] NIGRANTEM nigrum: participium pro nomine, sine verbo. et quaeritur, quis prius 'nigrantem' dixerit? [4.121] ALAE equites: ob hoc 'alae' dicti, quia pedites tegunt alarum vice. TREPIDANT festinant, ut “hic me dum trepidi crudelia limina linquunt” . INDAGINE ferarum inquisitione. et quidam cum vestigatoribus alatorum mentionem inductam accipiunt: nam indaginem vestigatores ipsos tradunt, alas vero alatores, qui dextra et sinistra plagarum sublata voce prohibent feras exire. TREPIDANT vero hoc loco 'sensim' accipiunt, non, ut alibi, 'festinant', quia saltus non cursu, sed sensim cinguntur. quidam 'trepidant' ab equis, qui hodieque trepidare dicuntur, appellari putant. Cato “sedere non potest in equo trepidante” . [4.122] DESUPER INFUNDAM quia aer est Iuno. bene ergo hic se facturam dicit quod habet in potestate. OMNE CIEBO pro 'totum': 'omne' enim numeri est, 'totum' quantitatis. [4.123] NOCTE OPACA nubium caligine. [4.125] TUA SI MIHI CERTA VOLUNTAS hoc est, si etiam tuum subsequatur officium: quia Iuno coniugii, Venus causa coniunctionis sit. igitur Iuno nil se posse adnuntiat, nisi voluntas Veneris adfuerit. 'certa' autem firma, quia promiserat. [4.126] CONUBIO hoc Veneri contrarium est: et hic est dolus, quem intellectura est et risura. 'nu' naturaliter longa est ab eo, quod est 'nubere', ut “conubia nostra reppulit” ; sed modo metri causa corripuit. [4.127] HIC HYMENAEUS ERIT id est, hae erunt nuptiae. sane de Hymenaeo licet superius iam dictum sit, tamen sunt etiam aliae opiniones: nam alii hunc Veneris et Liberi filium dicunt primum nuptiis prospere usum, ob quod in nuptiis vocatur: unde nuptiale carmen Hymenaeus. alii nuptiarum inventorem tradunt et ideo carminibus decorari; quod exemplum ab eo proditum ubique servatur. Cornelius Balbus Hymenaeum ait, Magnetis filium, musicae artis peritum, pulchritudine muliebri, dum nuptias Liberi patris et Althaeae religiosis cantibus celebrat, exspirasse: propter quod ei talis honor in nuptiis adtributus est, ut celebratio nominis eius nuptiarum iungendarum perpetuum omen esset. NON ADVERSATA legitur et 'aversata'. [4.128] REPERTIS vel compertis, vel deprehensis. cur autem dolis repertis risit? qui altius intellegunt, sic tradunt: hoc est quos iampridem compererat, cum Ilium oppugnaretur. [4.130] IVBARE EXORTO nato lucifero: nam proprie 'iubar' lucifer dicitur, quod iubas lucis effundit: unde iam quicquid splendet iubar dicitur, ut argenti, gemmarum. est autem lucifer interdum Iovis: nam et antiqui 'iubar' quasi 'iuvar' dicebant: plerumque Veneris stella: unde Veneris dicta est, ut “quem Venus ante alios astrorum diligit ignis” . alii iubar solem; alii splendorem siderum dicunt. sane modo hysteroproteron in sensu est; [4.nam si lucifer iubar est] iubar enim praecedit auroram. et facit 'hoc iubar, huius iubaris'. [4.131] RETIA RARA PLAGAE multi dividunt, ut sit 'retia rara' maiora, plagas vero minora intellegamus. alii plagas per definitionem accipiunt, ut intellegamus 'quae sunt retia rara, plagae'. sciendum tamen proprie plagas dici funes illos, quibus retia tenduntur circa imam et summam partem. sane 'retia rara, plagae' et reliqua subauditur 'portantur': aut zeugma est 'ruunt'. LATO VENABULA FERRO lati ferri. venabula autem ob hoc dicta, quod sunt tela apta venatui, quasi excipiabula. [4.132] MASSYLI Massylorum gens est non longe a Mauritania. et 'Massyli' legendum per unum 'i' litteram, ne non stet versus: 'sy' enim longa est, ut “hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos” . ET ODORA CANUM VIS plus enim est, quam si diceret 'multitudo': unde Sallustius “qua tempestate ex ponto vis piscium erupit” . ergo vim aut ad multitudinem, aut ad naturam retulit. 'odora' autem non olens, sed odorem inveniens: ergo inproprie dixit: nam 'odorum' est quod ex se odorem emittit, non quod odorem sequitur, ut Statius “et odoro vulnere pinus” . sic est et “inter odoratum lauri nemus” pro 'odorum': nam odoratum est quod aliunde odorem accipit, ut 'odoratum templum'. tria ergo sunt: 'odorum' quod per se olet, 'odoratum' quod aliunde odorem accipit, 'odorisecum' quod odorem sequitur; sicut modo de canibus debuit dicere. [4.133] CUNCTANTEM morantem: atqui amatrix ad eum quem amabat, debuit festinare; sed pathos natura superavit, ut mulierem et reginam ostendat, ut Terentius “dum moliuntur, dum conantur, annus est” . deinde haec morabatur iam studio placendi. hic enim inducitur veste, armis, auro, vel purpura comptior, cum supra naturalis pulchritudinis gloria contenta sit, ut “regina ad templum forma pulcherrima Dido” . AD LIMINA ante, vel apud. PRIMI principes, ut “una omnes iuvenum primi” . et bene reginae officio primi adsunt, quia de plebe dixerat 'it portis iubare exorto delecta iuventus' et 'Massylique ruunt equites'. [4.135] STAT SONIPES adest, praesens est: nam si 'stat' simpliciter acceperis, vituperatio est: nam legimus “stare loco nescit” . denique sequentia dictum hoc explanant, ut 'ac frena ferox spumantia mandit'. SPUMANTIA spumas moventia, ut 'naufragum mare', quod naufragos facit. [4.136] TANDEM hoc ad illud redditum 'reginam thalamo cunctantem'. [4.137] SIDONIAM PICTO et reliqua. vetere ceremoniarum iure praeceptum est, ut flaminica venenato operta sit. operta autem cum dicitur pallium significatur, venenatum autem infectum: quod ipse ait in bucolicis “alba nec Assyrio fucatur lana veneno” . hic vero cum dicit 'Sidoniam' ostendit Tyriam et purpuream: purpuream declarat infectam. 'chlamydem' autem pallium esse quis dubitet? praeterea flaminicam habere praecipitur arculum, ricam, venenatum, fibulam. de venenato dictum est. arculum vero est virga ex malo Punica incurvata, quae fit quasi corona et ima summaque inter se alligatur vinculo laneo albo, quam in sacrificiis certis regina in capite habebat, flaminica autem Dialis omni sacrificatione uti debebat. Vergilius ergo propter nominum et intellectus difficultatem aliter omnia conprehendit: nam pro pallio chlamydem, pro venenato, id est infecto, Sidoniam. arculum vero et fibulam ex auro facta commemorat dicendo 'cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum', quod in arculum potest referri: nam de fibula manifestum est cum ait 'aurea purpuream subnectit fibula vestem'. 'subnectit' autem quid aliud est, quam sursum nectit ac per hoc succinctam facit? 'vestem' vero possumus ricam accipere, quia rica genus est vestis. sciendum sane, sicut supra dictum, ubique Didonem flaminicam ostendi. LIMBO limbus est, sicut supra diximus, fascia, quae ambit extremitatem vestium secundum antiquum ritum, ut “victori chlamydem auratam, quam plurima circum purpura” . [4.138] CUI PHARETRA EX AURO deest 'erat'. et amat poeta iterare voces, vel pretiosas, vel necessarias, vel optabiles: pretiosas, ut “aerea cui gradibus surgebant limina” et “aurea pectoribus demissa monilia pendent” : necessarias ita “ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes” : optabiles ita “humilemque videmus Italiam” . CRINES NODANTVR IN AVRUM veluti retiolum dicit, quod colligit comas: quae Graece krobule dicitur. [4.141] IPSE ANTE ALIOS quia amatur, et ideo ei dat pulchritudinem, licet Ascanio magis congruat. PULCHERRIMUS ex animo Didonis: hoc enim ei videbatur. alibi epitheta Aeneae dat: cum religiosum ostendit, dicit 'pium'; cum fortem, 'magnanimum'. [4.143] UBI hoc est 'cum'. HIBERNAM LYCIAM non asperam, sed aptam hiemare cupientibus: sic enim se habet natura regionis. et bene aliud agens aliud ostendit: nam constat Apollinem sex mensibus hiemalibus apud Pataram, Lyciae civitatem, dare responsa: unde Patareus Apollo dicitur: et sex mensibus aestivis apud Delum. ergo 'hibernam' utrum quod ibi hiemare soleat; an frigidam; an hieme temperatam; an quam hiberno tempore deserere soleat? XANTHIQUE FLVENTA 'que' pro 'vel' posuit: hoc enim dicit 'vel cum Xanthum, vel cum Lyciam relinquit', ut est “suspectaque dona praecipitare iubet subiectisque urere flammis” . [4.144] DESERIT relinquit, ut “desertosque videre locos litusque relictum” . DELUM MATERNAM quae Latonam fugientem, dracone Pythone insequente, suscepit. et hoc ideo, quia, sicut dictum est sex mensibus aestivis apud Delum responsa dat. INVISIT repetit: per quod ostendit relicta Delo ad Lyciam transire. INVISIT APOLLO Apollini Aeneam vel propter sagittas, quibus in venatu utebatur, comparat; vel certe propter futurum infelix matrimonium: ut enim et supra diximus, nuptiis est hoc numen infensum. vel Apollini Aeneam, ut in primo Didonem Dianae: quomodo germanorum nuptiae esse non possunt. [4.145] CHOROS sacra. CRETES ab eo, quod est 'Cres'. [4.146] DRYOPESQUE populi iuxta Parnasum, ut “Dryopumque trahens Erasinus aristas” . Erasinus vero fluvius est. hi populi, ab Hercule victi, Apollini donati esse dicuntur. PICTIQUE AGATHYRSI populi sunt Scythiae, colentes Apollinem hyperboreum, cuius logia, id est responsa, feruntur. 'picti' autem, non stigmata habentes, sicut gens in Britannia, sed pulchri, hoc est cyanea coma placentes. hos Melissus ab Homero †Achabas appellari ait: qui propter scientiam sagittarum Apollini sunt gregales, sicut Cretes. [4.147] CYNTHI montis Deli. FLVENTEM unguentatum et odoribus abundantem: aut prolixum et effusum, ut ton akersekomen significet. [4.148] FRONDE PREMIT id est comprehendendo crinem efficit, ne fluat, FINGENS conponens, ut “corpora fingere” . INPLICAT AURO non frontem, sed crinem, qui est illi retrorsum in nodum collectus. [4.149] TELA SONANT UMERIS ut in nono “pharetramque fuga sensere sonantem” . 'umeris' vero aut 'in umeris', aut 'ex umeris'. HAVD ILLO SEGNIOR id est, non illo deformior: nam plerumque virtus et pulchritudo pro se invicem ponuntur. hinc est “satus Hercule pulchro pulcher Aventinus” : nam Herculi satis est incongrua pulchritudo. sic Plautus in Pyrgopolinice de muliere interrogat “quidnam, fortis est?” (Mil. 1111) id est pulchra. [4.150] EGREGIO praeclaro: et sic dicimus, quasi extra gregem. [4.151] LUSTRA latibula ferarum vel luporum: unde et lupanaria meretricum lustra dicuntur. [4.152] ECCE adverbium demonstrationis est, ut ostenderet velociter factum. et bene hac particula utitur: facit enim nos ita intentos, ut quae dicuntur putemus videre. ita enim capreae †suspensionis super saxa currunt, ut putes cadere illas cum exiliunt. FERAE CAPRAE hoc est capreae. et bene aptat descriptionem ad species, ut cervis campos, capreis saxa permittat. SAXI pro 'montis', ut “accipiens sonitum saxi de vertice pastor” . CAPRAE quas Graeci aigagrous vocant. [4.153] DECURRERE bene praeterito usus est tempore ad exprimendam nimiam celeritatem: ostendit enim iam factum. sane 'decurrere' iuxta analogiam dixit, non, ut imperiti putant, decurrerunt. [4.154] TRANSMITTUNT celeriter transeunt: praecipue 'transmittere' est de loco ad locum transitio. [4.155] PULVERULENTA num 'cervorum pulverulenta agmina', quae pulverem faciunt, ut “pulverulenta coquat maturis solibus aestas” ? GLOMERANT pro 'involvunt'. alias pro 'in unum contrahunt', ut “quem circum glomerati hostes” : vel glomerati eunt. [4.157] GAVDET EQUO gaudet, quod acrem equum habeat et velocem. IAMQUE HOS CURSU id est 'modo', ut “iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno” . et bene puerilem ostendit animum, qui per mobilitatem et inconstantiam frequenter optat timenda. [4.158] PECORA INTER INERTIA VOTIS bene per contemptum 'pecora', cum ea sint pecora, quae non silvestri, sed humano usui aluntur. 'inertia' autem pro ignavis et innocuis posuit; et hoc ad capreas et cervos retulit, in georgicis “inbelles ” : nam 'iners' proprie quid sit Lucilius declarat “ut perhibetur iners, ars in quo non erit ulla” . [4.159] MONTE LEONEM per transitum tangit historiam: nam Ascanius praeter Iulum et Ilum, quae habuit nomina, etiam Dardanus et Leontodamas dictus est, ad extinctorum fratrum solacium: ideo nunc eum dicit optare adventum leonis, paulo post 'Dardaniusque nepos Veneris'. constat etiam Aeneam Dardanum dictum, ut ostendit in quarto “hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus” , item Ilioneus “hinc Dardanus ortus, huc repetit” : nam latenter etiam illud nomen ostendit. [4.161] COMMIXTA GRANDINE NIMBUS secundum Iunonem 'his ego nigrantem commixta grandine nimbum'. et bene etiam grando adicitur, quia poterat nimbus contemni facilius. murmur autem caeli ad infaustum omen pertinet, quia tonitru dirimuntur auspicia. [4.163] NEPOS VENERIS quidam indecenter dictum volunt, ut Venus avia sit. [4.164] DE MONTIBUS AMNES ne vel investigare Tyrii possent reginam. [4.166] DEVENIUNT bene subprimit rem pudendam: sic Terentius “'quid tum' fatue? fateor” . PRIMA ET TELLUS satis perite loquitur: nam secundum Etruscam disciplinam nihil tam incongruum nubentibus, quam terrae motus vel caeli dicitur. quidam sane etiam Tellurem praeesse nuptiis tradunt; nam et in auspiciis nuptiarum invocatur: cui etiam virgines, vel cum ire ad domum mariti coeperint, vel iam ibi positae, diversis nominibus vel ritu sacrificant. ET PRONVBA IVNO quae nubentibus praeest. Iunonem autem dedisse signa per tempestatem constat et pluvias, quae de aere fiunt. Varro pronubam dicit quae ante nupsit et quae uni tantum nupta est: ideoque auspices deliguntur ad nuptias. [4.167] DANT SIGNUM] ut dei nuptiales. FULSERE IGNES Varro dicit “aqua et igni mariti uxores accipiebant” : unde hodieque et faces praelucent et aqua petita de puro fonte per felicissimum puerum aliquem aut puellam, interest nuptiis, de qua nubentibus solebant pedes lavari. alii 'fulsere' pro malo omine positum volunt. cum enim ait fulsisse ignes, infaustum conubium videtur ostendere, quia actio perimitur, cum de caelo servatum est. et bene hoc totum ad Iunonem refertur, quia aer esse dicitur; unde aquas cum ignibus dedit. [4.168] VLULARUNT bene medium elegit sermonem: nam ait Lucanus “non tu laetis ululare triumphis” (6.261). in luctu autem ululari, non dubium est. et ideo medium elegit sermonem, quia post nuptias mors consecuta est. non nulli ita accipiunt, quod ululare veteres etiam in sacris dicebant ex Graeca consuetudine. ergo 'ulularunt nymphae' quasi nuptiarum sacra celebrarunt. Graeci autem ololugmon appellant: nam et primam congressionem proelii ololugen dicunt: quod Vergilius ostendit “magnoque ululante tumultu” . [4.170] SPECIE FAMAVE MOVETUR species rerum Didonis praesentium est, quod quasi aspicitur, fama autem rerum absentium. hoc ergo dicit: non eam movet nec praesens deformitas, quod non in thalamo, sed in specu concubuerat: sed nec futura mox fama. melius interpreteris, quasi non succumbat illi. [4.186] LUCE SEDET id est per diem: aut ut lux coepit. et bene nocturna illi et diurna officia dat, ne dulci somno capiatur. CUSTOS speculatrix, ne quid eam praetereat; non, quae custodiat aut servet. SUMMI CULMINE TECTI per domos nobilium, propter res privatas. [4.187] TURRIBUS AUT ALTIS per domos regum, propter res publicas. MAGNAS TERRITAT URBES magnos populos. et dicit plebeios. et ostendere vult Famae linguis neminem exceptum qui non exagitari possit. [4.188] TENAX in omnibus perseverans: tam in enuntiandis falsis rebus, quam in veris. [4.189] HAEC TUM vel Fama talis et tanta: vel haec facta. POPULOS utrum generaliter, an Tyrios et Troianos tantum? [4.190] GAVDENS propter inventam materiam. et quidam non temporale Famae epitheton 'gaudens' esse volunt, sed generale, ut multiplici sermone gaudeat, quo tunc populos implebat. FACTA ATQUE INFECTA sicut sequentia indicant. et est quasi proverbiale: nam hoc est 'tam ficti pravique tenax, quam nuntia veri'. [4.191] VENISSE AENEAM haec facta sunt. [4.192] VIRO marito, “ut vir gregis ipse caper” . DIGNETUR libravit sermonem, quasi personae superioris. [4.193] HIEMEM INTER SE LUXV, QUAM LONGA, FOVERE id est nunc hiemem inter se luxu fovere, in quantum longa est ipsa hiemps. facit talem etiam alibi figuram, ut “Thybris ea fluvium, quam longa est nocte tumentem leniit” pro 'quam longa est ipsa nox'. FOVERE veteres 'fovere' pro diu incolere et inhabitare dixerunt, ut ipse alibi “fovit humum” . [4.194] REGNORUM INMEMORES hoc fingit: nam et illi curae est Carthago et Aeneae Italia. an quia quod una patitur duobus assignat? CUPIDINE veteres inmoderatum amorem dicebant: Afranius †neraria “alius est amor, alius cupido * * * amant sapientes, cupient ceteri” . Plautus cum distinctione posuit “cupidon te †cum sicut anne amor?” quod intellegitur vehementer illam amare vel inpatienter. ipse alibi “quem Venus Cupidoque imperat, suadet amor” (Cur. 3) dicendo 'imperat' violentiam ostendit, 'suadet' addendo moderationem significat. [4.195] DEA FOEDA crudelis, impia: quod alibi interpretatur. “eadem impia fama detulit” . IN ORA palam, ut antequam audiant loquantur. et proprie 'ora'. Terentius “in ore esse omni populo” . [4.196] IARBAM filium Iovis Ammonis. Liber cum Indos peteret et per Xerolibyam exercitum duceret, fatigatus siti Iovis sui patris imploravit auxilium, et statim viso ariete fons secutus est. unde factum est Iovi Ammoni ab arenis dicto simulacrum cum capite arietino: quod ideo fingitur, quia satis eius sunt involuta responsa. IARBAM filium Iovis Ammonis. Liber, vel ut alii dicunt, Hercules, cum Indos peteret, et per deserta Libyae, hoc est per Xerolibyam, exercitum duceret, fatigatus siti Iovis patris imploravit auxilium: cui ille arietem ostendit, quem secutus ille pervenit ad locum quendam, in quo aries terram pede suo scalpsit, e quo loco fons manavit. unde factum est, ut Iovi Ammoni, ab arenis dicto, templum cum simulacro cum cornibus arietinis constitueretur: quod ideo fingitur, quia satis eius sunt involuta responsa, aut quia Libyes Ammonem arietem appellant. alii hunc Ammonem in loco natum, ubi sola ovis fuerat, a finitimis inventum dicunt, creditumque ex Iove et ove natum appellatumque Ammonem ab arena, quia ibi tale solum est. alii inter Cyrenas atque Carthaginem locum tradunt fuisse, in quo pastores puerum arietinis cornibus insignem, in arena sedentem ac vaticinantem deprehenderunt. hic sublatus tacebat, repositus loquebatur: mox cum e conspectu hominum subito recessisset, creditus est deus: unde Iovem ideo ibi colere coeperunt, nomine Ammonem, quod in arena fuerat visus. [4.197] AGGERAT IRAS super eas, quas habebat ex contemptu. [4.198] RAPTA stuprata, ut “et rapti Ganymedis honores” . et “rapta raptoris mortem vel nuptias optet” . GARAMANTIDE NYMPHA et proprium potest esse et gentile: nam Garamantes sunt iuxta Libyam: a Garamante, filio Apollinis. [4.200] CENTUM finitus numerus pro infinito. sane in primo Aeneidis qui mos sit templorum constituendorum relatum est: quae aut tantum sacra sunt, aut ibi etiam res publica administrari auspicato potest. hic ergo templa tantum sacra declarat cum subiungit 'centum aras posuit vigilemque sacraverat ignem, excubias divum aeternas pecudumque cruore', quibus scilicet et sacratio ageretur; et nihil de publicis rebus actum aliqua narratione subiungit. alii templum dicunt non solum quod potest claudi, verum etiam quod palis aut hastis aut aliqua tali re, et lineis aut loris aut simili re saeptum est: quod effatum est. amplius uno exitu in eo esse non oportet, cum ibi sit cubiturus auspicans. CENTUM ARAS POSVIT per praeteritum perfectum intulit, SACRAVERAT per praeteritum plusquamperfectum. at e contrario “multa vastabat caede” et “ardentesque avertit” . alibi simile schema per tempora: “ipse oratores ad me” et reliqua “cum sceptro misit, mandat” et reliqua, et “mactat binas de more bidentes vinaque fundebat pateris” . VIGILEM IGNEM utrum ad quem vigiliae agebantur, an perpetuum? VIGILEMQUE SACRAVERAT IGNEM EXCVBIAS DIVUM] [4.quod] significat sine intermissione fieri sacrificia, ad quem excubare per diem et noctem necesse sit, ut dicimus cotidie in officio esse: non ergo apud quas dii excubant, sed quae diis excubantur. [4.201] EXCUBIAS DIVUM AETERNAS definitio est aeterni ignis. quid est ignis pervigil? excubiae deorum. et sciendum non vacare ratione, ut in aliquibus templis sit ignis pervigil: nam potestates aut terrenae sunt, aut aeriae, aut aetheriae; sed quia aether ignis est, ideo in aetheriarum potestatum templis ignis est, ut reddatur eis imago sui elementi. est autem in templo Iovis, qui aether est, et Minervae, quae supra aetherem est: unde de patris capite procreata esse dicitur. [4.202] VARIIS FLORENTIA SERTIS aliis atque aliis, ac sic perpetuo tempore. [4.203] ISQUE AMENS ANIMI et amator, et barbarus. sane nomen esse ostendit ponendo genetivum. AMENS ANIMI ut “saevit inops animi” . sane 'amens animi' nominativum pro genetivo posuit. num ergo 'amentis animi'? AMARO quod audierat sibi praelatum Aeneam. AMARO aspero, ut “hostis amare, quid increpitas?” [4.204] MEDIA INTER NUMINA DIVUM ac si diceret et 'diis testibus', ut Sallustius “quam mediusfidius veram licet mecum recognoscas” : id est sis dictis medius: fidius, id est Dios huios, Iovis filius, id est Hercules. medium dixit testem. sane multi 'munera' legunt, hoc est in media precatione deorum: et est invidiosius, si inter munera, quae ipse sacraverat. [4.205] MANIBUS SUPINIS iuxta rationem: nam inferos demissis ad terram manibus invocamus: ut Homerus inducit Althaeam, matrem Meleagri, manibus in longum porrectis, ut ipse alibi “passis de litore palmis” : caelestes levatis ad caelum, ut modo, et alibi “duplices tendens ad sidera palmas” . SUPPLEX ORASSE SUPINIS partim precatur, unde ait 'supplex': partim conqueritur, unde ait 'orasse', id est dixisse: hinc et oratores dicimus: nam 'rogare' non procedit, quia conqueritur magis. [4.206] IVPPITER OMNIPOTENS epitheta, quae commemorationem potentiae habent, interdum exprobrationis vim obtinent, ut hoc loco. MAVRUSIA Maura: nam protentio est nunc. Coelius “Maurusii, qui iuxta oceanum colunt” . [4.207] NUNC EPULATA dum in epulis est: nam eum deseruit participium. et bene 'nunc' dixit: quasi celebrantibus eius sacra tanta iniuria acciderit. officia enim in deos, licet aeternam habeant gratiam, et spectent tam praeteritum quam futurum, tamen in praesenti plus valent. semper autem Iovi propter hospitalitatem libatur. et bene conqueritur, quia humanas res ne tum quidem curat, cum ei tribuitur honos sacrificii. et 'gens epulata' bene dixit, ac si diceret me iuvante, me praebente sumptum. LENAEUM Bacchicum: nam Liber Lenaeus dicitur, quia torculis praeest, qui et Graece lenoi dicuntur: nam cum sit Graecum, a mentis delenimento non potest accipi. LENAEUS ex calcatorio apo tes lenou, hoc est lacu. [4.208] ASPICIS HAEC id est talia. et hoc sentit: itane talia aspicis, nec vindicas? FULMINA TORQUES vel intorques, vel gubernas. [4.209] NEQUIQUAM HORREMUS quia non iudicio hoc facis: quia non punis malos et supervacua horremus: aut quia existimamus ea non emitti manu tua. an 'nequiquam' pro non, ut sit 'tu fulmina non torques'?. CAECIQUE IGNES non quia non videntur, sed quorum origo non apparet. an quorum rationem ignorantes timemus: alii enim de ventis dicunt fieri, alii de nubibus, alii de aere fulmen. IN NUBIBUS ac si diceret, non ex te fiunt; si enim errant, tuo non reguntur imperio. Iuvenalis “non quasi fortuitus nec ventorum rabie sed iratus cadat in terras et iudicet ignis” . [4.210] TERRIFICANT ANIMOS et reliqua. latenter secundum Epicureos locutus est. [4.211] FEMINA invidia a sexu, contemptu inferioris. et iam incipit specialis conquestio. est autem ordo 'femina errans, quae in nostris finibus urbem posuit'. et est exaggeratio: primum quod pretio, deinde exiguam, dein certis legibus. [4.212] PRETIO ut ostendat eam nec meruisse per gratiam, nec invasisse virtute. et si vendidit, quid conqueritur? scilicet vel defraudatus per corium, vel de nuptiarum promissione: aut 'exiguam pretio' pro exigui pretii. LITUS non ait agros, sed 'litus', ut et supra diximus, terram mari vicinam. modo etiam infertilem sibi et angustam vult ostendere, hoc est talem illi dedimus terram, quae nulli esset necessaria, qua tamen contenta fuit. ARANDUM videtur illud attingere moris antiqui, quod cum conderetur nova civitas, tauro et vacca, ita ut vacca esset interior, a magistratu muri designarentur. nam ideo ad exaugurandas vel diruendas civitates aratrum adhibitum, ut eodem ritu, quo conditae, subvertantur. Horatius “inprimetque muris hostile aratrum” . [4.213] LOCI LEGES DEDIMUS aut quam tributariam fecimus: aut cui ideo concessimus civitatem, ut in nostrum veniret matrimonium: ut iusta ira sit. CONUBIA hic 'nu' produxit, cum alibi corripuerit, ut “conubio iungam stabili” . NOSTRA pro 'mea': est autem nobilius: sic Numanus “en qui nostra sibi bello conubia poscunt” . Sallustius “nos in tanta doctissimorum hominum copia” . [4.214] DOMINUM ut superius “liceat Phrygio servire marito” . est autem de iure, quasi per coe+mptionem. vel 'dominum' maritum, ut alibi 'dominam' uxorem “hi dominam Ditis” : et est quasi vehemens accusatio: me maritum respuit et Aeneam non virum, sed dominum recepit. PARIS similis Paridi: iniuria a persona. sic Iuvenalis “et calvo serviret Roma Neroni” : probrosis enim nominibus veteres convicia dicebant, ut Sallustius “tyrannumque et Cinnam maxima voce appellans” . et bene 'Paris' quasi qui sustulit pactam. [4.215] SEMIVIRO COMITATU ut o “vere Phrygiae! neque enim Phryges” : id est effeminati. et bene non solum regi, sed et sociis convicium facit. sane quidam tradunt iure hoc in Phrygas dictum: ab ipsis enim ferunt coepisse stupra puerorum. [4.216] MAEONIA MITRA Lydia: nam utebantur et Phryges et Lydi mitra, hoc est incurvo pilleo, de quo pendebat etiam buccarum tegimen. sane quibus effeminatio crimini dabatur, etiam mitra eis adscribebatur: multa enim lectio mitras proprie meretricum esse docet. ergo ex habitus qualitate mutuatur invidiam: nam eum non iam effeminatum, sed velut meretricem appellat, quod est inimicius non mulierem tantum, sed etiam meretricem vocare, cum, sicut supra dictum est, et alius insectator dicat “o vere Phrygiae! neque enim Phryges” . CRINEMQUE MADENTEM SUBNIXUS crinem unguentatum subnixum et subligatum habens. aut 'subnixus' fiducia elatus. [4.217] RAPTO POTITUR stupro fruitur: nam proprie raptus est inlicitus coitus; nec enim hic rapuerat. [4.218] TEMPLIS QUIPPE TUIS FERIMUS ac si diceret, non mirum si haec patimur te colentes. sic supra ad inrisionem dictum 'Iuppiter omnipotens', ac si diceret: tu es, qui potest omnia? FOVEMUS INANEM aut quia frustra te credimus mundi esse rectorem: aut quia me tuum filium esse confido. 'fovemus' autem quasi in se infirmam. [4.219] ORANTEM perorantem, non precantem, ut supra dictum est: “talibus orabat Iuno” . ARASQUE TENENTEM veteres aras 'asas' dicebant; postea inmutata littera 's' in 'r' 'aras' dixerunt, sicut Valesios Valerios, Fusios Furios: quod Varro rerum divinarum in libro quinto plenius narrat: necesse enim erat aras a sacrificantibus teneri: quod nisi fieret, diis sacrificatio grata non esset. quod plenius intellegi voluit, gratum hoc esse numinibus, subiungendo 'arasque tenentem audiit omnipotens'. [4.220] OCULOSQUE AD MOENIA TORSIT REGIA ut inde pellat Aeneam; nec videatur esse contrarium quod turbantur omnia Iove Africam respiciente: nam utrumque a turpi liberat fama. [4.221] ET OBLITOS FAMAE MELIORIS AMANTIS oblitos et eos dicimus qui aliquid neglegunt, vel quibus aliquid excidit, ut hoc loco; et id quod de memoria excidit, sed figurate, “ut nunc oblita mihi tot carmina” . 'famae' autem 'melioris' hoc est 'neque enim specie famave movetur'. [4.223] VADE, AGE singulis verbis et iubentis, ut 'vade'; et hortantis, ut 'age'; et blandientis, ut 'nate' expressit adfectum. VOCA ZEPHYROS aut quibus Aeneas naviget: unde est “nec zephyros audis spirare secundos” : aut qui vehant Mercurium, ut “ventosque secabat” , item “rapido pariter cum flamine portant” . [4.224] DARDANIVMQUE DUCEM ordo est 'Dardaniumque ducem adloquere'. TYRIA CARTHAGINE quasi homini, ita civitati epitheton patrium dedit. 'Carthagine' autem pro 'Carthagini': et pro adverbio in loco, de loco posuit. sic Horatius “Roma Tibur amem, ventosus Tibure Romam” pro 'Tiburi' [4.225] EXPECTAT moratur, deterit tempus. NON RESPICIT URBES non cogitat, cum illum necesse sit ad Italiam navigare. [4.226] CELERES pro 'celer' vel 'celeriter'. [4.227] NON ILLUM NOBIS kata to siopomenon intellegimus. PULCHERRIMA epitheton perpetuum, nec ad praesens negotium pertinens. [4.228] GRAIVMQUE IDEO BIS VINDICAT ARMIS alii dicunt 'bis' semel a Diomedis singulari certamine, in quo a Diomede percussus est saxo: Iuvenalis “vel quo Tydides percussit pondere coxam Aeneae” : et item in excidio, sicut legimus “descendo ac ducente deo” et “hoc erat alma parens” . alii dicunt propter Diomedis et Achillis certamina singularia. sed quando cum Achille dimicavit, a Neptuno liberatus est: potest tamen hoc pro Venere factum videri: sic enim Iuno imputat Veneri quod pro ea factum est dicens “et potes in totidem classes convertere nymphas” . potest etiam et alter sensus esse: nam Troia antea ab Hercule, qui et ipse Graecus fuit, capta est: ut intellegamus iam tunc Aeneam natum fuisse: nec enim multum tempus interfuit, cum constet Priamo tunc ab Hercule imperium traditum. 'vindicat' autem pro 'vindicavit': et quaedam ideo praesenti pro praeterito tempore ponuntur, ad maiorem significationem figurandam, ut “vel qualis equos Threi+ssa fatigat” et “Coeumque Iapetumque creat” , ut e contrario praeteritum tempus ad exprimendam celeritatem, ut “suras incluserat auro” et “exiit ad caelum ramis felicibus arbos” . et 'vindicat' eripit, ut 'qui in libertatem vindicat', id est eripit servituti. [4.229] GRAVIDAM IMPERIIS quasi parituram imperia: vel unde multi imperatores possent creari, ut “hinc populum late regem” . ideo autem 'gravida' ablativo iungitur, quia etiam 'gravis illa re' dicimus, unde est huius origo sermonis. sic Plautus in Amphitruone “uxor tua non puero, sed peste gravida est” (Am. 719). alii hunc ordinem volunt: sed fore, qui Italiam gravidam rerum abundantia et bello frementem imperiis regeret. BELLOQUE FREMENTEM exceptis temporibus, quibus a Latino regebatur, ut “longa populos in pace regebat” : nam alias bellicosa fuit Italia. [4.230] ALTO inlustri, nobili. [4.231] PRODERET modo 'protenderet', id est propagaret. 'propago' autem si genus significet, 'pro' brevis est, ut “sit Romana potens Itala virtute propago” : si de arbore dicas, producitur 'pro', ut “flexos propaginis arcus exspectant” . 'prodere' sane significat et occulta detegere, unde proditores dicti, et decipere vel perdere, ut “unius ob iram prodimur” : et est in infinitum haec lexis polysemos. Plautus “nam illud quod dat perdit, et illi prodit vitam ad miseriam” (Trin. 340), cum de paupere loqueretur. [4.233] SUPER SVA LAVDE id est pro sua laude. et Graecum est schema: sic enim Demosthenes huper tou stephanou, id est pro corona. MOLITUR praeparat, exercet. [4.234] ASCANIONE propter illud quod frequenter diximus, ipsi imperium deberi. ideo autem hoc asserit poeta, ut laudando Iulum Caesarem laudet, quia ab eo originem ducit, ut “Iulius a magno demissum nomen Iulo” ROMANAS INVIDET ARCES honestior elocutio est si addamus quam rem invidemus, ut “Liber pampineas invidit collibus umbras” . [4.235] INIMICA IN GENTE praeoccupat quasi praescius: nam nondum inimica est. [4.236] PROLEM AVSONIAM ut in sexto “nunc age Dardaniam prolem quae deinde sequatur gloria” : vel quia de Lavinia Silvium habuit. [4.237] HAEC SUMMA EST id est mei praecepti collectio: hoc est totum propter quod mitteris, ut Iuvenalis “in summa, non Maurus erat neque Sarmata” . HIC NOSTRI NUNTIUS pro 'talis', ut “manibusque meis Mezentius hic est” et “hunc ego te, Euryale, aspicio” pro 'talem'. [4.238] PARERE PARABAT non respondet quasi numen inferius, sed dictis obtemperat, ut “paret Amor dictis carae genetricis” . [4.239] TALARIA NECTIT Mercurius ideo dicitur habere pennas quia citius ab omnibus planetis in ortum suum recurrit: unde et velox et errans inducitur, ut “quos ignis caeli Cyllenius erret in orbes” . [4.242] TUM VIRGAM CAPIT id est caduceum, quod primo Apollo habuit et donavit Mercurio, accepta ab eodem lyra sibi tradita. sic Horatius “fraternaque umerum lyra” . huius autem virgae haec ratio est. Mercurius et orationis deus dicitur et interpres deorum: unde virga serpentes dividit, id est venena: nam serpentes ideo introrsum spectantia capita habent, ut significent inter se legatos colloqui et convenire debere, quia bellantes interpretum oratione sedantur: unde secundum Livium legati pacis caduceatores dicuntur: sicut enim per fetiales, a foedere, bella indicebantur, ita pax per caduceatores fiebat. quibus caduceis duo mala adduntur, unum Solis, aliud Lunae. sane de ipsis serpentibus haec opinio est †Mercurius haec tam fera animalia concordent, nos quoque concordare debere. Hermes autem Graece dicitur apo tes hermeneias, Latine interpres. sane caduceum postea inventum dicitur. virga vero insigne potestatis est, nam ideo ea et magistratus utuntur. dicta, quod vi regat. hac et vates plerumque utuntur: unde et Circe videtur homines mutasse, ut “aurea percussum virga” . et hodieque tam athletarum quam gladiatorum certamina virga dirimuntur. et praefecti gentium Maurarum cum fiunt, virgam accipiunt et gestant. ANIMAS pro 'umbras' secundum poeticum morem. animae enim in caelo sunt, ut “visa dehinc caelo facies delapsa parentis” . huius autem rei ratio altioris est scientiae. [4.244] LUMINA MORTE RESIGNAT claudit, perturbat. est et aliud quod physici dicunt, pupillas, quas in oculis videmus, morituros ante triduum non habere: quibus non visis est summa desperatio. hoc ergo dicit 'resignat', hoc est aufert signa luminibus: id est signorum, quibus quaeque noscuntur, intellectum tollit. Cicero resignari pro auferri ait in pro Archia “aliquandiu incolomis post damnationis calamitatem omnem tabularum fidem resignasset” , hoc est abstulisset. alii tradunt resignare vetuste ita dictum, ut nos adsignare dicimus pro damno, ut est apud Catonem in Lucium Furium de aqua “quod attinet ad salinatores aerarios cui curam vectigalium resignantur” et idem in oratione 'ne spolia figantur nisi de hoste capta' “sed tum ubi †ludi misi sunt revertantur resignatis vectigalibus” . [4.245] AGIT VENTOS non vocat aut transit, nam sequitur 'et turbida tranat.' an ergo ducit atque moderatur, ut “mulcentem tigris et agentem” : unde et paedagogos dicimus? an excludit ac pellit, ut “ac membris agit atra venena?” an insequitur, ut “palantes Troas agebat?” an ante se agit, ne reflectant, ut “equos agit” , quia illis defertur? nam dixit 'rapido pariter cum flamine portant'. an 'agit' in actu est? Sallustius “inter certamina dominationis aut libertatis agit” . TRANAT transvolat, ut “nare per aestatem liquidam suspexeris agmen” . [4.246] APICEM ET LATERA bene ei quae sunt hominis dat: nam rex fuit. qui cum audisset oraculo, cavendum esse a Iovis filio, et timore nullum susciperet, a Perseo in montem conversus est viso Gorgonis capite, eo quod illum noluit suscipere. ut autem in primo diximus, peritus astrologiae fuit: nam et Herculem docuit. sane Latine Telamo dicitur, ut Nilus Melo. bene ei quae sunt hominis dat: nam et umeros, barbam, mentum senem dicit. hic autem Atlas rex fuit, qui habuit, sicut quidam volunt, iuxta Aethiopas pomarium, in quo mala aurea nascebantur, quae Hesperides et insomnis draco custodiebant. hic cum audisset a Themide, antiquissima dearum vate, cavendum esse a Iovis filio, qui ea poma quandoque sublaturus esset, et timore nullum susciperet, audito quod Perseus Iovis esset filius, suscipere eum hospitio noluit: a quo in montem conversus est viso Gorgonis capite. ut autem in primo diximus, peritus astrologiae fuit: nam et siderum cursum deprehendisse dicitur et Herculem docuisse. [4.247] ATLANTIS Aetheris et Diei filius, cui poenae gratia caelum inpositum dicitur, quod, ut quidam volunt, cum Titanibus steterit. DURI laboriosi: et merito, qui caelum sustinet: unde ait FULCIT, hoc est sustinet, propter altitudinem: nam altus est nimis. [4.248] ATLANTIS CINCTUM repetitio cum emendatione et auctu. [4.250] NIX 'nivis' facit; sed verbum 'ninguit' non hinc venit, sed ab eo quod est 'haec ninguis' et 'hae ningues': Lucretius “albas effundere ningues” . 'ninguit' autem prima persona caret et secunda, quia non est in nostro arbitrio. fabula autem talis est: Nilus Callirrhoen, Oceani filiam, amavit: ex his nata puella nomine Chione, quam cum rure vitam agentem * * * Iuppiter a Mercurio tolli et nubibus misceri praecepit: unde factum est, ut nives quae cadunt Graece khiones appellentur; quae tamen nives, repraesentantes virginis vitam priorem, montibus magis inhaerent. ideo autem cadentes nives sata exurunt, ut ostendant, puellam iniuriam, quam pertulit a rustico, vindicare. [4.251] PRAECIPITANT ut “nox umida caelo praecipitat” : pro praecipitantur. SENIS aut propter aetatem: aut adlusit ad nives, ut “gelidus canis cum montibus umor liquitur” . RIGET aut frigida est, aut recta est: unde et rigorem dicimus directionem. inde est “vestesque rigescunt” et “diriguere oculi” . [4.252] PARIBUS ALIS leni volatu, ut “dixit et in caelum paribus se sustulit alis” . NITENS quidam pro 'volans' accipiunt: et est participium a verbo 'nitor'. CYLLENIUS aut ab avia: unde paulo post 'Cyllenia proles': aut a Cyllene, Arcadiae monte, ubi dicitur esse nutritus. [4.253] TOTO CORPORE uno impetu excussus. sic Lucanus “nec se tellure cadaver paulatim per membra levat terraque repulsum est erectumque semel” (6.755). [4.254] AVI SIMILIS incongruum heroo credidit carmini, si mergum diceret, vel, ut quidam volunt, fulicam: ut alibi ciconiam per periphrasin posuit “candida venit avis longis invisa colubris” . sic est et “testa cum ardente viderent scintillare oleum” . sane fabula de mergo talis est. Aesacus quidam puer, nympha Alexirhoe+ editus, aliam eiusdem fontis nympham amabat. quae cum insequentem amatorem fugeret, ad quoddam specu delata calcato serpente interempta est: quod postquam amator vidit, in mare se praecipitavit: cuius cum membra ferrentur fluctibus, miseratione deorum in avem mergum mutatus est, quia semper mergi fluctibus gaudent. [4.255] PISCOSOS pisculentos: causa cur volet. HVMILIS humiliter: et tractum est ab humo, ut “qua me quoque possim tollere humo” . [4.257] LITUS ARENOSUM LIBYAE bene 'arenosum' addidit: nam in Libya erat, sed non in arenosa: Mauretania enim aspera et silvestris est. VENTOSQUE SECABAT quia omnis avis in ventum volat, ut “illa notos atque atra volans in nubila fugit” . [4.258] MATERNO AB AVO per Maiam, Atlantis filiam. [4.259] ALATIS participium sine verbo. MAGALIA Afrorum casas: et 'mapalia' idem significant; sed 'magalia' 'ma' producit, 'mapalia' vero corripit, ut “et raris habitata mapalia tectis” . [4.261] STELLATUS IASPEDE FULVA Gaius Memmius de triumpho Luculli “Syriaci calceoli gemmarum stellati coloribus” : participium sine verbo. 'iaspide' autem 'fulva', pro viridi, ut “fulvaque caput nectentur oliva” . dicit etiam Plinius in naturali historia, multa esse iaspidum genera; in quibus etiam fulvum commemorat: hoc et Didymus et Nicander adfirmant. alii tradunt iaspidem in zmaragdum saepe transire. [4.262] ENSIS ERAT ensem pro vagina posuit. et multi iaspidem volunt ad gratiam pertinere, alii ad salutis custodiam plurimum posse: ergo necessaria Aeneae in rebus trepidis, qui inter ignotas et bilingues devenerat gentes. traditur etiam, hanc gemmam contionantibus necessariam: nam Gracchus ea dicitur in contione saepe usus, et hic Aeneas, quasi regni particeps, in publico velut in contione a Mercurio corripitur. bene ergo hic ei habitus datur, ne eum Tyrii aut ut profugum aspernarentur, aut oboedire ut advenae nollent. sane bene describit luxuriantis ensem: aliter “fatiferumque ensem” et “ensem quem Dauno ignipotens” : hic capulum aut vaginam, ut in illis ferrum. sed peritus poeta cum amatoris luxuriantis vaginam describit, alias etiam inseruit rationes, cur iaspidem dixerit. LAENA genus est vestis. est autem proprie toga duplex, amictus auguralis. alii amictum rotundum: alii togam duplicem, in qua flamines sacrificant infibulati. quidam tradunt bene filio Veneris habitum laenae datum, quia hunc sibi amictum genus Veneris vindicavit: unde Popilii 'Laenates' propter hunc habitum, qui se de Veneris genere ortos ferebant. alii inventorem huius vestis ab hac ipsa veste Laenatem appellatum tradunt. quidam muliebrem vestem quasi amatori aptam volunt. quidam pontificalem ritum hoc loco expositum putant. veteri enim religione pontificum praecipiebatur inaugurato flamini vestem, quae laena dicebatur, a flaminica texi oportere: quam vestem cum cultro, quae secespita appellabatur, †uti debere. secespita autem est culter oblongus ferreus, manubrio eburneo, rotundo, solido, vincto ad capulum argento auroque, fixo clavis aeneis, quo , flaminicae, virgines pontificesque ad sacrificia utuntur, eaque iam sacra est. appellatur autem secespita a secando. hic ergo Vergilius in Aenea, quem sacratum intellegere vult, omnia supra dicta latenter amplexus est: nam inaugurationis meminit, cum dicit 'paribus nitens Cyllenius alis' et 'avi similis' et 'volat aequora iuxta': ostendit enim Aeneam auspicato et iussum a Carthagine abire. togam autem duplicem, quam purpuream debere esse non dubium est, hoc versu declarat 'Tyrioque ardebat murice laena'. secespitae autem, quoniam gratum non erat ipsius nominis facere mentionem, ita meminit 'stellatus iaspide ensis erat'. ensem ergo pro cultro longiore debemus accipere; stellatum autem pro 'clavis aeneis vinctum'. iaspidem autem ideo intulit, ne totus a rege discedere videretur: cui propositum est veterum caeremoniarum ritum aliud agens contingere. [4.263] DEMISSA EX UMERIS ex qualitate amictus ornatum amatoris expressit. DIVES QUAE MUNERA DIDO non addidit cuius rei dives, ut alibi “dives opum variarum” et “dives equum, dives pictai vestis et auri” . sane hoc loco docuit, flamini a flaminica fieri vestem oportere, cuius lanam ipsa per se et nere debeat et texere: non enim dixit 'fieri iusserat' aut 'miserat'. [4.quod ad expositionem nominis pertinet.] [4.264] ET TENVI TELAS DISCREVERAT AURO ostendit ipsius manibus textam. [4.265] INVADIT habitum futurae orationis ostendit. et notandum non eum tantum nuntii, sed etiam caduceatoris, id est oratoris, officio fungi: nam et persuadet et nuntiat. TU NUNC 'tu' invectio est, et 'nunc', id est hoc tempore, quo tibi navigandum vel pro tua spe laborandum est. ALTAE quam altam vis fieri. [4.266] LOCAS pro collocas vel iacis. VXORIUS nimium uxori deditus vel serviens, ut Horatius “uxorius amnis” . [4.267] EXSTRVIS a struice: Plautus in Menaechmis “tantas struices concinnat patinarias” (Men. 102). Naevius nominativo singulari “struix malorum” . HEV REGNI sic increpat, ut misereatur. [4.268] IPSE dat dictis auctoritatem, ut “quae Phoebo pater omnipotens” , et “imperio Iovis huc venio” . CLARO DEMITTIT OLYMPO Olympos quasi hololampes dictus est: sive mons sit Macedoniae, qui dicitur esse diversorium deorum, sive caelum: unde addidit 'claro', ut “Plemyrium undosum” . accentus sane Graecus tunc potest esse, si sit Graeca declinatio, ut Olympos Olympon. [4.nam Latine 'olympi'.] [4.269] REGNATOR CAELUM ET TERRAS omnem mundum. TORQUET utrum quia mundus volubilis est? an 'torquet' regit, sustinet? ut “cuncta tuo qui bella pater sub numine torques” . NUMINE autem est aut nutu, aut potestate. [4.270] HAEC quae dicturus est: nam supra dicta ex se dixerat. QUID STRVIS utrum aedificas? an moliris? an incipis machinari? [4.271] QUA SPE LIBYCIS TERIS OTIA TERRIS?? 'terra' totum orbem significat, 'terrae' autem partes sunt. TERIS per neglegentiam tempora consumis: et est verbum ad ignaviam positum: Sallustius “ibi triennio frustra trito” . et cum Iuppiter dixerit “inimica in gente moraris” , †adhic non dixit quae non esset intellecturus Aeneas. [4.274] SURGENTEM crescentem, ut “surgentem in cornua cervum” et “surgentemque novae Carthaginis arcem” . [4.276] DEBENTUR honestius plurali numero respondit. CYLLENIUS antonomasivum est pro proprio. ORE oratione. [4.277] MORTALES VISUS aut oculis se Aeneae sustulit: aut humanam reliquit effigiem, quam sumpserat, ut ab Aenea posset videri: quod melius est. MEDIO SERMONE atqui exsecutus est omnia quae Iuppiter dixerat; sed sermo est consertio orationis et confabulatio duorum vel plurium: medius ergo est sermo, cum persona, cum qua quis loquitur, non respondet, ut nunc fecit Aeneas. [4.279] ASPECTU numinis scilicet, ut “ipse deum manifesto lumine” et reliqua. [4.280] ARRECTAEQUE HORRORE COMAE subaudis 'sunt'. [4.281] DULCESQUE RELINQUERE TERRAS minus est 'quamquam'. per quod intellegi vult Aeneae animum, unde est “invitus regina tuo de litore cessi” . et ne videatur ingratus, deorum excusatur imperio: sic ipse in sexto “sed me iussa deum” . [4.282] ATTONITUS TANTO MONITU proprie, iuxta quem deus missus a Iove stetit, a quo et fulmina iaciuntur, quae attonitos faciunt: attonitus enim est proprie iuxta quem fulmen cadit. [4.283] HEV QUID AGAT ut solet, personis de quibus loquitur adfectum commodavit, ut “heu quid agat? qua vi iuvenem quibus audeat armis ?” AMBIRE blanditiis, vel subdole circumvenire. et 'ambio illam rem' dicimus, ut “neu conubiis ambire Latinum” . Sallustius “ambitio multos mortales falsos fieri subegit” . significat et rogare, Sallustius in Iugurtha “quos ego audio ambire fatigare vos singulos” . dicebatur et 'ambio illum' pro 'rogo illum', Sallustius in primo “idem fecere Octavius et Q. Caepio sine gravi cuiusquam expectatione, neque sane ambiti publice” , hoc est neque valde rogati. ambitores etiam dicuntur qui ut honores consequantur discurrendo et rogando suffragia adquirunt. [4.284] EXORDIA orationem: vel hic pro initiis. sed exordium in duo dividitur, in principium et orationem, sicut in rhetoricis legimus. [4.287] ALTERNANTI varia mente tractanti. et per hoc ostenditur, cogitasse eum etiam amorem, sed praetulisse voluntatem deorum. VISA EST ideo 'visa est', pro rerum necessitate. [4.289] CLASSEM APTENT deest 'praecipit'. et 'aptent' modo parent: alibi adnectere “sed haec lento mos est aptare flagello” . TACITI pro tacite, sine strepitu celantes consilia. SOCIOS AD LITORA COGANT ad totum subaudiendum 'taciti'. [4.290] ARMA PARENT contra impetum iratae forte reginae. QUAE REBUS SIT CAVSA NOVANDIS Sallustius “quae causa fuerit novandis rebus” . nos 'quae causa novandarum rerum' dicimus. [4.291] QUANDO non est temporis, sed significat 'siquidem' et est coniunctio ratiocinantis. sane 'quando' 'do' brevis est naturaliter: sic Serenus “quando flagella ligas ita liga” . Vergilius usurpat “si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva” . OPTIMA DIDO pro 'adhuc optima'. [4.293] TEMPTATURUM ADITUS ut illam adeat, ut “sola viri molles aditus et tempora noras” . QUAE MOLLISSIMA FANDI Cato “qua mollissimum est adoriantur” . et ubique 'temptaturum' subaudis. [4.294] QUIS REBUS DEXTER MODUS quis sit optimus rebus eventus, ut “et tua dexter adi pede sacra secundo” , id est bonus ac per hoc propitius, ut 'laevum' pro malo “et laevo contristat lumine caelum” . MODUS autem terminus. OCIUS velocius. et nota, quod habeat adverbium, et nomen illius non facile reperiatur. [4.295] LAETI alacres, festini. FACESSUNT modo frequentativum est, ut in georgicis “matris praecepta facessit” . alias 'discedit' significat, ut et Terentius “haec hinc facessat, tu molestus ne sies” . [4.296] QUIS FALLERE POSSIT AMANTEM quamvis de Didone loquatur, generalem sententiam posuit. [4.297] PRAESENSIT ac si diceret, ante quam ille moliretur. et nimia in hoc vis amantis exprimitur. [4.298] OMNIA TUTA TIMENS deest 'etiam': nedum illa, quae timebat. et est exaggeratio. EADEM FAMA quae et Iarbae nuntiaverat. et ideo 'impia', quia supra “Fama malum” . FURENTI aut amanti; aut detulit, ut faceret furentem. [4.299] CURSUMQUE PARARI modo navigationem, ut alibi “ni teneant cursus” . [4.300] INOPS ANIMI sine animo, sine consilio. [4.301] BACCHATUR furit more Bacchantum. et bene uno sermone praeoccupavit futuram comparationem. COMMOTIS EXCITA SACRIS verbo antiquo usum tradunt; moveri enim sacra dicebantur, cum sollemnibus diebus aperiebantur templa instaurandi sacrificii causa: cuius rei Plautus in Pseudolo meminit “scis tu profecto, mea si commovissem sacra, quo pacto et quantas soleam turbas dare?” (Ps. 109-110) hoc vulgo apertiones appellant. [4.302] THYIAS Baccha: nam sicut a Baccho Bacchae, sic et a Thyoneo, Thyiades dicuntur. 'commotis' autem 'sacris' ideo dixit, quia in sacrorum renovatione commovebantur simulacra: unde Horatius “non ego te candide Bassareu invitum quatiam” . quidam apo tou thuein, quod est insane currere, dictas volunt. TRIETERICA triennalia: Liberi enim sacra tertio quoque anno innovabantur. sane sciendum ORGIA apud Graecos dici sacra omnia, sicut apud Latinos caeremoniae dicuntur. sed iam abusive sacra Liberi 'orgia' vocantur, vel apo tes orges, id est a furore; vel apo ton oreon, ex silvis. [4.303] NOCTURNUSQUE nocte celebratus: unde ipsa sacra nyctelia dicebantur: quae populus Romanus exclusit causa turpitudinis. CITHAERON autem mons est circa Thebas Boeotias, ex quo clamor veluti numinis Bacchas vocabat. [4.305] DISSIMULARE ETIAM hic quasi reus Aeneas a Didone accusatur: [4.ingrati ergo dissimulare] et quasi ab actu criminis coepit: nam qui dissimulat, aliquotiens cogitat: et, quasi non sit dubium, cum proficiscendo Didonem laedat Aeneas, ita incipit: dissimulare, id est, non tantum proficisci, quod est per se malum; sed ut me falleres. DISSIMVLARE ETIAM satis artificiosa adlocutio est: nam interdum subtiliter et sibi consulit sub facie utilitatis Aeneae, et nunc irata, nunc supplex agit. 'dissimulare' autem ideo, ac si diceret: ita rem pudendam cogitas, ut eam fateri nolis; supra enim dixerat “quae rebus sit causa novandis dissimulent” . post illud inducit, quod dictum est, primum accepisti beneficium 'nec te data dextera quondam': reliqua per singula loca aperientur. PERFIDE muliebre verbum: hoc enim frequenter utitur “solam nam perfidus ille te colere” et alibi “has olim exuvias mihi perfidus ille reliquit” . [4.306] NEFAS bene amans eius quem amabat consilium profectionis 'nefas' dixit. MEA DECEDERE TERRA dicendo 'mea' stultum ostendit, qui putavit quod amanti se possit subripere. [4.307] DATA DEXTERA foedus amicitiarum. [4.308] NEC MORITURA TENET et reliqua. secundus locus accusationis est: magis enim augere iniuriam non potuit, quam si se ingemuisti? num flexisti, aut miseratus es'? ut “hic alienus oves custos” et reliqua, non dixit 'tu mulges'. et 'miseratus', hoc est 'nec tibi diva parens'. [4.371] QUAE QUIBUS ANTEFERAM amphibolia: quid prius, quid posterius dicam? quod fieri solet, ubi omnia et paria et magna sunt. sane 'anteferam' non est dividendum, est 'praeferam'. NEC MAXIMA IVNO aut in Iunonem male dictum est, ut eam non esse maximam dicat, sicut etiam in Iovem: nam convicium est, quod eum Saturnium dicit, hoc est nocentem: aut certe iungitur, ut 'nec Iuno aspicit, nec Iuppiter', ut se dementem dicat, quod regina eiectum et egentem in partem regni receperit. aut certe 'maxima Iuno' quae solet amare Carthaginem: vel quae nuptias dedit, quod optaverat Dido. [4.372] NEC SATURNIUS ut supra dictum est, ubicumque infestos vult ostendere vel Iunonem vel Iovem, Saturnios appellat, ut “veterisque memor Saturnia belli” et “Saturnique altera proles irarum tantos” et reliqua. et Iovem ideo Saturnium modo appellat, quia Aeneam a Carthagine praecipit abscedere. [4.373] NUSQUAM TUTA FIDES hoc est, nec apud rem, nec apud hominem: Terentius “quid credas, aut cui credas?” et declamavit per contrarium: nam omnis fides tuta est: [4.cuius haec proprie virtus est, ut tuta sit;] 'haec' ait 'nusquam tuta'. EIECTUM naufragum: legimus enim “huc pauci vestris adnavimus oris” . et est separandum 'eiectum'. LITORE EGENTEM id est 'egentem litoris', ut “hospitio prohibemur harenae” . vel si iungas 'eiectum litore', pro 'in litus', ut “inferretque deos Latio” pro 'in Latium'. et in tribus modis haec elocutio profertur: 'egeo hanc rem', Plautus Menaechmis “linum, lanam praebeo, neque quicquam eges” (Men. 120-122): 'egeo huius rei', “has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret” : et 'egeo hac re', ut 'litore egentem'. [4.374] EXCEPI ad illud respondet 'eiectum litore egentem'. REGNI DEMENS IN PARTE LOCAVI ut “ac dominum Aenean in regna recepit” : quod Iarbas queritur. et est invidiosum: quando optantem vel litoris egentem in regni partem recepi. mire autem recordatione beneficiorum iracundia accenditur. sane etiam hic mentio caeremoniarum inducitur: mos enim apud veteres fuit flamini ac flaminicae, dum per confarreationem in nuptias convenirent, sellas duas iugatas ovilla pelle superiniecta poni eius ovis, quae hostia fuisset, ut ibi nubentes velatis capitibus in confarreatione flamen ac flaminica residerent: quod hic Dido meminit, cum queritur se ab Aenea contra ius nexus maritalis deseri, his verbis 'regni demens in parte locavi': 'locata' enim uxor dicitur, quod simul cum eo sedeat, dum confarreatur. [4.375] AMISSAM CLASSEM subaudis 'renovavi'. ad illud respicit “quassatam ventis liceat subducere classem” . SOCIOS A MORTE REDVXI scilicet quos hospitio eiectos excepi, quibus classem reparavi. [4.376] FURIIS INCENSA FEROR aut quod necesse habeo exprobrare beneficia, ut Terentius “insanire occipiunt homines ex iniuria” : aut quia multa erat in deos locutura. et bona praemittitur excusatio: nam numina non credere curare mortalia et ab his beneficium non sperare furoris est. subiungit enim 'si quid pia numina possunt'. [4.377] NUNC LYCIAE SORTES inrisio est honesta satis, cum his verbis fit, quibus laus praemissa est, ut “et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit, necdum illis labra admovi, sed condita servo” . scimus autem Aeneam superius haec verba dixisse “sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, Italiam Lyciae iussere capessere sortes” . 'Lyciae' autem 'sortes': Apollinem Lyceum appellari dicunt sive de Lyco, quem vicit, et in victoriae suae testimonium hoc nomen induit: sive quod est leukos a candore; idem enim et sol creditur: sive quod transfiguratus in lupum cum Cyrene concubuit: sive quod in lupi habitu Telchinas occiderit: sive quod lupus ei primus post interemptum Pythonem ex eo loco, qui appellatur Tempe, laurum attulit: sive quod pastoralis deus lupos interemerit. et est alia fabula, cur Lycia vocata sit regio: Diana harum regionum gaudebat venatu; sed quodam tempore tanta vis luporum se ibi infudit, ut omnes feras eorum incursus absumeret: cum ergo omnis oblectatio deae, quae de venatione veniebat, extinctis ceteris animalibus defecisset, Apollo ob hanc rem †consecratum est. est et alia de hoc fabula: Danaus trahens ab Aegypto originem, cum videret ira Neptuni vindictam sumentis, quod adversum se de condendis Athenis Inachus fluvius pro Minerva iudicasset, uri siccitatibus solum, filiam Amymonen ad aquam inquirendam proficisci iubet. quae cum vidisset repertum fontem hiatu terrae receptum exaruisse, ad patrem detulit: quo ille prodigio commotus oraculum Apollinis adiit, cui Apollo respondit, ut profectus ubi invenisset taurum et lupum inter se pugnantes, spectaret exitum pugnae, et si taurus vicisset, Neptuno templa construeret; si vero lupus, Apollini delubrum sacraret. sed cum Danaus lupum videret vicisse, Apollini Lycio templum dedit. in huius autem Lyciae regione Patara sacer olim lucus Apollini fuit, ubi Apollo responsa dedit: unde etiam Patareus appellatus est. NUNC ET IOVE MISSUS AB IPSO sicut supra 'ab ipso' magno: et bene 'nunc' saepius posuit ad inrisionem, quasi: nunc de te curant qui ante periclitanti non curaverunt subvenire. [4.378] HORRIDA IVSSA et hoc per inrisionem, quasi plena venerationis, vel quae tu timeas. [4.379] QUIETOS SOLLICITAT Cicero in libris de deorum natura triplicem de diis dicit esse opinionem: deos non esse, cuius rei auctor apud Athenas exustus est; esse et nihil curare, ut Epicurei; esse et curare, ut Stoici: secundum quos paulo post 'si quid pia numina possunt': nam modo secundum Epicureos ait 'ea cura quietos'. quidam superos deos Mercurium Apollinem et Iovem accipiunt, 'quietos' vero inferos, quia Aeneas dixerat 'me patris Anchisae'. 'sollicitat' vero sollicitos habet: Terentius “ego quia non redit filius, quae cogito et quibus nunc sollicitor rebus” . [4.380] REFELLO redarguo: vel retardo: vel falsa esse convinco; 'refello' enim ab eo quod est 'fallo' venit. [4.381] I SEQUERE ITALIAM VENTIS satis artificiosa prohibitio, quae fit per concessionem: quae tamen ne non intellecta sit persuasio, permiscenda sunt aliqua, quae vetent latenter, ut 'ventis' 'per undas', nomina terribilia. sic Terentius “profundat, perdat, pereat: nihil ad me attinet” . ergo hic cum eum videtur dimittere, admonendo periculi retinet. sane multi 'Italiam' distinguunt, ut sequatur 'ventis pete regna per undas'. et 'sequere' quasi fugientem. [4.382] SPERO EQUIDEM videtur eadem quodammodo repetere, et de tempestate et de beneficiis suis vehementius. MEDIIS SCOPULIS aut manifestis, ut “medioque ex hoste recepi” : aut illa saxa dixit, quae sunt inter Africam et Sardiniam Siciliamque. [4.383] HAVSURUM luiturum, daturum. DIDO potest et vocativus esse, et accusativus, ut et 'o Dido' et 'hanc Dido'. [4.384] SEQUAR ATRIS IGNIBUS ABSENS alii 'furiarum facibus' dicunt, hoc est 'invocatas tibi inmittam diras'; alii 'sociorum' facibus dicunt, ut paulo post “ferte citi flammas” . melius tamen est, ut secundum Urbanum accipiamus 'atris ignibus' rogalibus, qui visi tempestatem significant, ut Aeneae, sicut in quinto legimus, contigit. hoc ergo nunc, quod factura est, dicit, id est occidam me et rogalibus te persequar flammis 'absens', quasi mortua, ut “absenti ferat inferias” . rogalibus autem, mali ominis, quod 'atris' dixit. legimus et in Horatio “nigrorumque memor dum licet ignium” . et debuit 'absens' 'quamquam' subiungere, ut esset 'quamquam absens'. [4.385] ANIMA SEDUXERIT ARTUS hypallage pro 'animam artubus seduxerit'. aut certe 'anima' pro 'ab anima': et est mortis periphrasis. quid enim est mors, quam separatio animae a corpore? [4.386] OMNIBUS UMBRA LOCIS ADERO: DABIS INPROBE POENAS dicunt physici biothanatorum animas non recipi in originem suam, nisi vagantes legitimum tempus fati conpleverint: quod poetae ad sepulturam transferunt, ut “centum errant annos” . hoc ergo nunc dicit Dido: occisura me ante diem sum; vaganti mihi dabis poenas; nam te persequar et adero quamdiu erro semper: si autem fuero recepta in originem, poenas tuas audiam, quas videre non potero. hic ergo sensus est: si tempestatem evaseris flammarum rogalium, umbra mea te persequetur: si et hanc evaseris, vel recepta audiam famam suppliciorum tuorum. INPROBE sceleste. sic in iure “inprobus intestabilisque esto” . [4.388] MEDIUM SERMONEM propter hoc quod sequitur 'multa metu cunctantem et multa parantem dicere', ut supra “mortalis visus medio sermone reliquit” . sane multi DICTIS participium, non appellationem volunt, hoc est, cum haec dicta essent. [4.390] LINQUENS multi pro 'relinquens Aeneam', alii pro 'deficiens' accipi volunt more antiquo, sicut 'delinquere' pro 'deficere': Coelius historiarum “delinquere frumentum, Sardiniam hostes tenere” , Tubero “nam delinquat, aut superet aliquid tibi” , id est deficiat, aut superet; Gellius annalium “deliquium solis” et “deliquionem” dicit quod Vergilius “defectus solis varios” : nam in hoc ipso loco sequitur 'suscipiunt famulae conlapsaque membra'. [4.391] SUSCIPIUNT FAMULAE subaudis eam. THALAMO dativus casus. [4.393] AT PIUS AENEAS ordo est: at pius Aeneas iussa divum exsequitur. bene autem excusat Aeneam 'pium' dicendo, cum ei et gemitus dat, et ostendit solacia dolenti velle praestare, et probat religiosum, cum deorum praeceptis paret. [4.395] ANIMUM LABEFACTUS pro 'animum labefactum habens'. AMORE num Didonis, quo illa flagraret? [4.397] TUM VERO TEUCRI INCUMBUNT regis scilicet praesentia: sic in nono “tum vero incumbunt, urguet praesentia Turni” . LITORE de litore. UNCTA pice delibuta. [4.399] FRONDENTESQUE FERUNT REMOS non qui erant, sed qui esse poterant, ut “quos ego sim totiens iam dedignata maritos” . [4.400] FUGAE STUDIO celeris profectionis, ut “ille volans simul arva fuga simul aequora verrit” . INFABRICATA inpolita. bene expressa est festinatio navigare cupientum. [4.401] CERNAS honesta figura si rem tertiae personae in secundam referas, hoc est 'si quis cernat'. [4.402] FORMICAE ad studium respicit conparatio hoc loco, non ad personas. et notandum cautelam exprimi per hanc conparationem. Horatius “parvula, nam exemplo est, magni formica laboris” , Iuvenalis “formica tandem quidam expavere magistra” . sane 'formica' dicta est ab eo, quod ore micas ferat. de qua fabula talis est: in Attica regione quaedam puella Myrmix nomine fuit, Minervae ob castimoniam et sollertiam dilecta, quae postea hoc modo Minervae in se odium concitavit. namque cum vidisset Minerva Cererem segetes invenisse, volens ipsa ostendere Atticis quo expeditius segetes parerent, aratrum dicitur invenisse. quod cum manu ageret, et Myrmix ei adhaereret, ausa est occulte aratri stivam subripere, et apud homines se iactare, infructuosum esse Cereris munus, nisi suo uterentur invento, quo terra aratro resoluta expeditius ederet fructus. quod cum proditum aegre tulisset Minerva, Myrmicem illam virginem in formicam convertit eamque, ut proditricem, adversam frumentis, quae semper insequitur et subripit, esse praecepit. quae res cum Iovi miserationem movisset, excogitavit quemadmodum formicae honorem daret. nam cum Aeacum, filium suum ex Aegina susceptum, Thessalis imponeret regem et agros ipsos videret hominibus indigere, formicas colligi in unum iussit easque in homines commutavit: unde Myrmidones appellati sunt. FARRIS solum nomen est, quod 'r' geminet in genetivo: monadicon est ergo, sicut 'sol'. item 'cor cordis' solum in 'dis' mittit genetivum. item 's' geminat 'as assis'. et haec carent exemplis. [4.403] CUM POPULANT antique dixit: nam hoc verbum apud veteres activum fuit, nunc tantum deponens est. et bene rei parvae per metaphoram sublimitatem dedit, ut non videatur de formicis, sed de exercitu loqui. HIEMIS MEMORES hoc est caute, in adventum hiemis: Horatius “quae, simul inversum contristat Aquarius annum, non usquam prorepit” . TECTO suo tecto, id est cavernis. [4.404] IT NIGRUM CAMPIS AGMEN ut “it portis iubare exorto” . et est hemistichium Ennii de elephantis dictum, quod ante Accius est usus de Indis. [4.405] CALLE ANGUSTO 'callis' est semita tenuior, callo pecorum praedurata: unde et callum et callidos dicimus: 'semita' est semis via, unde et semita dicta est: 'via' id est actus dimidius, qua potest ire vehiculum: nam 'actus' duo carpenta capit, propter euntium et venientium vehiculorum occursum. GRANDIA TRUDUNT quae portare non possunt. [4.407] MORAS tardas, morantes: quia solent resistere. SEMITA FERVET aptum verbum festinationi, ut e contrario 'frigidum' tardum. [4.408] QUIS TIBI TUNC DIDO CERNENTI totum hoc magna prosphonesi dictum est: plus enim est in re, quam in verbis: quamvis enim totum dictum non sit, tamen et cogitatur et capitur ab auditore: haec est enim magna emphasis, quae perpetuam personam conplectitur. Terentius “quid illi tandem credis fore animi misero, qui cum illa consuevit prior?” [4.409] FERVERE LATE infinitus hic a tertia est coniugatione, id est a 'fervo fervis': nam secundae coniugationis verba perdito 'e', quod habent ante 'o', in tertiam migrant, ut 'ferveo fervo', 'fulgeo fulgo': hinc est “fervere Leucaten auroque effulgere fluctus” . sic etiam Horatius “vade, vale, cave ne titubes mandataque frangas” : nam 'cave' 've' longa est, nec vocalis sequitur, ut in bucolico “'vale, vale' inquit, 'Iolla'” : sed dicimus a tertia coniugatione esse imperativum, ut 'cavo cavis'. hinc etiam Catullus 'cavere' dixit. [4.410] ARCE EX SUMMA regum enim fuit habitare in arcibus propter tutelam. denique Romae Valerius cum in Esquiliis domum haberet altissimam, invidiae causa eam conplanavit. item Augustus post Actiacum bellum Palatium ex suo praecepto aedificatum, cum esset domus privata, donavit reipublicae. [4.411] TANTIS CLAMORIBUS nautarum scilicet vocibus. MISCERI pro 'repleri' aut 'commoveri'. [4.412] IMPROBE AMOR exclamatio a poeta contra amorem. et hoc est quod Horatius dicit “hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor” . tale est et illud in tertio “auri sacra fames” , id est cupiditas: nam et illic amoris est increpatio, qui secundum philosophos omnium generalis est rerum. hinc est quod apud inferos Eriphyla inter amantes commemoratur, quae monile concupierat. [4.413] IRE ITERUM IN LACRIMAS hinc est amoris inprobitas, quae cogit lacrimis rogare dudum superbam. est autem speciosa elocutio 'pergit in lacrimas'. PRECANDO 'precando' cantando. in hoc modo 'do' naturaliter brevis est: sic Terentianus “ut vitae dubius varios renovando dolores” : plerumque tamen a Vergilio producitur, ut “cantando tu illum?” item “cantando rumpitur anguis” . [4.414] SUMMITTERE AMORI 'animos' quidam pro 'iras' accipiunt, ut 'animosus' dicitur pro 'iracundus': et 'supplex animos summittere amori' id est supplices preces adhibere, quae erat amore victa. 'summittere' autem 'amori', ac si diceret, non Aeneae: aut certe Aeneam amorem vocavit. ubique tamen subaudiendum 'cogitur'. [4.415] NEQUID INEXPERTUM FRUSTRA rogabat, inquit, non spe inpetrandi; sed ne esset, quod sibi posset inputare, si non rogasset, quamquam frustra rogaret: id est, ne derelinqueret medium aliquod intemptatum: et hoc 'frustra', quia moritura erat. Terentius “omnia experiri certum est, priusquam pereo” . et 'frustra' ex iudicio poetae est. sic Sallustius “falso queritur de natura sua genus humanum” , ut supra “hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor” . [4.416] ANNA prope invidiose, quia ipsa nuptias suaserat. VIDES quasi diceret: ipsa tibi crede. et est maior vis adfirmantis, cum dicit 'vides'. petitio autem haec etiam deliberationis modum a quibusdam putatur tenere. PROPERARI LITORE CIRCUM utrum circumspicis, an circum totum litus? et est ordo 'Anna, i soror, atque hostem supplex adfare superbum'. 'circum' non est praepositio, sed adverbium loci. PROPERARI LITORE CIRCUM circum litus: nam postposita praepositio et accentum mutavit, et suas perdidit vires. 'properari' autem inpersonale est. [4.417] UNDIQUE CONVENERE bene non addidit, qui: intellegitur. [4.418] ET LAETI NAUTAE id est aut minime timentes: aut adeo non necessitate, nec iussu abeunt, sed volentes. et hoc aut ad spem retinendi, aut ad indignationem commovendam dictum est. et sicut supra , prope ad invidiam Annae loquitur, ut et alibi “tu prima furentem his germana malis” . Probus sane sic adnotavit “si hunc versum omitteret, melius fecisset” . CORONAS multi funium coronas accipi volunt, qui solent, quotiens navigatur, in modum coronarum conponi: nam fugientes quemadmodum naves coronabant? [4.419] SPERARE DOLOREM pro timere: et est acyrologia, superflua dictio: nam speramus bona, timemus adversa. hoc autem dicit: si scirem abiturum Aeneam, non tantum diligerem: si non dilexissem, minus dolerem. SI POTVI autem pro 'si potuissem'. et sic est dictum, ut “omnia praecepi, atque animo mecum ante peregi” : ac si diceret, nihil mihi novum contigit. [4.420] HOC TAMEN UNUM vel hoc solum. [4.421] MIHI pro me exsequere, id est pro mea causa. [4.422] COLERE pro colebat, vel colit: infinitus pro indicativo. CREDERE credit vel credebat, id est committebat. [4.423] MOLLES ADITUS faciles, ut “et quae mollissima fandi tempora” . [4.424] ATQUE coniunctio conplexiva: est et disiunctiva, cum dicimus 'aliter atque debuit fecit': est et expletiva “atque illum in praeceps prono rapit alveus amni” . HOSTEM SUPERBUM postquam ex aperto denegavit se Carthagini esse mansurum. et reddit causas, ob quas suppliciter eum adloquatur, quod et hostis et superbus; quasi dicat, aequo animo patiamur nos supplices esse, quoniam incidimus in hostem superbum. non nulli autem iuxta veteres 'hostem' pro hospite dictum accipiunt. Plautus in Curculione “si status condictus cum hoste intercedit dies” (Cur. 5), idem in Cistellaria “datum est hostimentum, opera pro pecunia” (As. 172, non Cist.). nec enim vere hostem diceret, quem revocare cupiebat: ipsa enim ait 'hospes, hoc solum nomen quoniam de coniuge restat'. Herodotus Persas, qui erant Graecorum hostes, xenous a Lacedaemoniis appellatos refert. inde nostri 'hostes' pro hospitibus dixerunt: nam inimici perduelles dicebantur. [4.425] NON EGO CUM DANAIS sensus illi contrarius “scio me Danais e classibus unum” . [4.426] AVLIDE IVRAVI Aulis insula est in Aegeo mari, in qua coniurarunt Graeci se non ante reversuros ad patriam, quam Troia caperetur. et est sensus illud spectans “scio me Danais e classibus unum” . 'Aulide' autem aut 'in Aulide', aut pro 'Aulidi'. AD PERGAMA in Pergama, id est contra Pergama. [4.427] ANCHISAE CINERES MANESVE REVELLI quod dicitur ex oraculo fecisse Diomedes, et secum eius ossa portasse, quae postea reddidit Aeneae, cum multa adversa perferret: hinc est “salvete recepti nequiquam cineres” . sciendum sane Varronem dicere, Diomedem eruta Anchisae ossa filio reddidisse, Catonem autem adfirmare, quod Anchises ad Italiam venit. tanta est inter ipsos varietas et historiarum confusio. REVELLI non 'revulsi': nam 'velli' et 'revelli' dicimus; 'vulsus' vero et 'revulsus' usurpatum est tantum in participiis contra naturam. [4.428] CUR MEA DICTA NEGAT non interrogat, sed queritur. quidam 'revelli' iungunt, ita ut sequatur 'cur mea dicta neget.' [4.429] QUO RVIT properat sine respectu salutis: nam hoc dicit, quod peto etiam ipsi prodest: amoris scilicet inpatientia. EXTREMUM HOC MISERAE DET MUNUS AMANTI a qualitate beneficii dictum. [4.430] FACILEMQUE FUGAM per manet in eodem sensu, ut dicat petitionem suam etiam Aeneae prodesse. FERENTES bene flantes, propitios, prosperos. [4.431] ANTIQUUM aut primum, aut carum, ut 'nihil antiquius habuit' dicimus: aut antiquatum et inritum. QUOD PRODIDIT quod decepit. et bene: ad diremptionem enim coniugii inmutata voluntas sufficit. quidam 'prodidit' pro 'perdidit' accipiunt, ut “unius ob iram prodimur” . [4.432] PULCHRO UT LATIO CAREAT quod illi pulchrum videtur. sic etiam est illud o “tantum libeat mecum tibi sordida rura” : quae tibi sic videntur. RELINQUAT neglegat. [4.433] TEMPUS INANE PETO id est sine matrimonio, sine officio coeundi: nam 'sine beneficio' non procedit, cum spatium petat et requiem. aut quasi non magnam rem: vel quo vacuus et otiosus est, cum illi tempus inane est. REQUIEM SPATIVMQUE FURORI ut possim habere spatium, quo amori finem inponam. [4.434] DUM MEA ME VICTAM D. F. D. 'mea fortuna', id est adversa, ut “hac Troiana tenus fuerit Fortuna secuta” . ex eo statu, in quo est, fortunam dixit. 'doceat' autem 'dolere' illud est, quia non habet in adversis patientiam nisi qui dolere consuevit. hoc ergo petit, ut ei praestetur tempus, per quod discat adversa perferre. [4.435] ORO VENIAM beneficium: iuxta morem antiquum, ut “orantes veniam” . Terentius in hecyra “mi gnate, da veniam hanc mihi, reduc illam” . MISERERE SORORIS genetivum tantum regit. [4.436] QUAM MIHI CUM DEDERIS CUMULATAM MORTE REMITTAM sensus est: quod beneficium cum mihi cumulatum dederis, sola morte derelinquam. et hic intellectus est melior, quia sorori loquitur, 'quam mihi cum dederis cumulatam': quam lectionem Tucca et Varius probant. nam male quidam legunt 'quam mihi cum dederit', id est Aeneas, 'cumulata morte relinquam' et volunt intellegi, acceptum ab illo beneficium mea morte cumulabo et sic relinquam, ut amantes dicere consuerunt, ut “praeceps aerii specula de montis in undas deferar; extremum hoc munus morientis habeto” : id est faciam quod illi scio placiturum, occidam me: nam si eam odio habet Aeneas, restat ut eius morte laetetur. hoc sorori quoque potest dicere, quae credit eam ex amore concitatam id loqui, nec tamen facere: sed elocutio non procedit: nemo enim dicit 'veniam cumulata', sed 'cumulatam'. alii ita intellegunt: reddam illi gratiam, occidam illum: nam alibi ait 'non potui abreptum divellere corpus'? sed hoc totum sorori dicit. an perplexe locuta est, ut solent loqui mali aliquid molientes? 'cumulatam' autem 'veniam' numquid solidam et plenam, et cui nihil desit, debemus accipere? [4.437] TALIBUS ORABAT aut simpliciter accipiendum 'loquebatur': aut 'orabat' ideo, quoniam preces inmixtae erant: aliter “multa Iovem manibus .” alibi peroravit “talibus orabat Iuno” . FLETUS pro verbis, id est verba flebilia. [4.438] FERTQUE REFERTQUE non ab Aenea, qui nihil dicit, sed a Didone fert et refert, id est iterum portat: nam subiunxit 'sed nullis ille movetur fletibus': mire autem 'fletibus' repetit. [4.439] VOCES VLLAS TRACTABILIS AVDIT cur mitis, et placidus, et tractabilis non audit? quasi mirum est, excusat dicendo 'fata obstant placidasque viri deus obstruit aures'. aut certe voces tractabilis accipe, aut alias tractabilis. [4.440] FATA OBSTANT excusat Aeneam, cum eum, ne ingratus videatur, non duritia mentis facit immobilem, sed voluntate divina. DEUS Iuppiter scilicet: unde et supra Dido ait 'Saturnius': vel certe Mercurius. OBSTRVIT obcludit, emphatikos. [4.442] ALPINI BOREAE flantes de Alpibus, quae Gallorum lingua alti montes vocantur. et speciem pro genere posuit: nam Alpinum Boream pro quocumque vento dixit: vel quia potentiores montani sunt venti. NUNC HINC NUNC ILLINC sicut Aeneas ab Anna et Didone. [4.443] IT STRIDOR ad dolorem Aeneae pertinet, de quo ait 'magno persentit pectore curas'. ALTE aut iugiter, diu; aut ex alto cadentes. [4.444] CONSTERNUNT implent, cumulant, ut “strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma” . FRONDES sicut lacrimae Aeneae. STIPES autem media pars est arboris, quae ramos sustinet. [4.445] HAERET SCOPULIS sicut ille in consilio perseverat. [4.446] TANTUM RADICE IN TARTARA TENDIT secundum physicos, qui dicunt parem esse altitudinem radicum et arborum. [4.448] TUNDITUR saepe pulsatur. Terentius “tundendo atque odio denique effecit senex” , et ipse alibi “Rhipaeo tunditur Euro” . MAGNO PERSENTIT PECTORE quamvis magno, sentit curas; sed eas forti pectore patitur. 'curas' potest Didonis, potest et suas. [4.449] MENS INMOTA MANET ad illud refertur 'illa haeret scopulis'. LACRIMAE INANES quia 'mens inmota manet': et utrum 'inanes', quae Didoni nihil prosint? quidam tamen 'lacrimas inanes' vel Aeneae, vel Didonis, vel Annae, vel omnium accipiunt. [4.450] TUM VERO post desperationem. EXTERRITA DIDO atqui in fine ait “nam quia nec fato, merita nec morte peribat” . 'fatis' ergo aut malis suis: aut a verbo 'for, faris' fatis, id est responsis Aeneae. EXTERRITA autem praecipitata, turbata. [4.451] MORTEM ORAT pro desiderat, ut “mortemque miserrimus opto” : aut certe ideo 'orat', quia consecrata fuit, nec mori poterat, nisi soluta consecratione. CAELI CONVEXA incurva caeli. [4.452] QUO MAGIS INCEPTUM PERAGAT id est mortem sibi inferat. LUCEMQUE RELINQUAT ad illud 'taedet caeli convexa tueri'. [4.453] TURICREMIS id est cremantibus tura: nomen mire conpositum. et hoc genus ominis, Didoni factum, de augurali disciplina translatum est, quae diris observatur. dira enim deorum ira est, quae duplici modo colligitur, aut ex signis, aut quocumque modo et quacumque ex parte: †quodque in illo factum rem mare traditur, ex signis hic ostenditur: dicens enim 'vidit turicremis' et reliqua usque 'nigrescere sacros' non solum adversa petitionibus inveniri, verum etiam mortem denuntiari: nam praemisit 'quo magis inceptum peragat lucemque relinquat'. item tumulis Sychaei 'exaudiri voces et verba vocantis': quod asperius fuit, ut mariti defuncti vox audiretur e tumulo, quod erat dirum, ad se vocantis. sunt et de avibus dira auspicia, quod hic subiunxit dicendo 'solaque culminibus ferali carmine bubo saepe queri' et reliqua: in quo satis non fuit, diram avem bubonem nominatam, nisi adiecisset 'ferali carmine' et 'saepe queri', ut non utique canendi usus significaretur, sed fletus vice querellarum. [4.454] HORRENDUM DICTU quanto magis visu? quod Didoni contigit. [4.455] IN OBSCENUM SE VERTERE hoc est 'latices nigrescere sacros'. et quidam 'nigrescere' et 'vertere' ideo incertum tempus positum volunt, ut ostendant non vere vertisse se, quod contra naturam est, sed verti a Didone visa, ut “visaeque canes ululare per umbram” : non ululasse ergo, sed fieri visum. 'obscenum' autem mali ominis, ut “obscenas pelagi” et reliqua. [4.456] HOC VISUM hoc quod viderat nulli dixit. quid est 'nulli'? ne sorori quidem, cui fuerat de amore confessa. et forte ideo sororem celavit, ne et ipsa se perimeret. post queritur “idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset” . [4.458] CONIVGIS ANTIQUI aut prioris, aut cari. Lucilius “concilio antiquo sapiens vir solus fuisti” : antiquus ergo est qui praecedit eum, qui praesens est. MIRO QUOD HONORE COLEBAT e. q. s.] ritum veri et venerabilis templi mariti templum obtinere cupiebat: templa enim velamentis religiosa monstrantur. MIRO QUOD HONORE COLEBAT exhibendo ea mortuo, quae circa vivos solent fieri. moris enim fuerat, ut nubentes puellae, simul venissent ad limen mariti, postes antequam ingrederentur, propter auspicium castitatis, ornarent laneis vittis: unde ait 'velleribus niveis': et oleo ungerent, unde uxores dictae sunt, quasi unxores. bene ergo Dido cum templum marito exstrueret, veluti devota viro, quippe post quem nuptura non esset, ad consulendum amorem officia ritus maritalis adfixerat, ut morem instauraret uxorum: nam ait post, cum in poenitentia inducitur a poeta, 'non servata fides cineri promissa Sychaeo'. ii tamen, qui de nuptiis scripsisse dicuntur, tradunt, cum nova nupta in domum mariti ducitur, solere postes unguine lupino oblini, quod huius ferae et unguen et membra multis rebus remedio sunt. alii hoc Romuli dicunt temporibus institutum, quod Romulus et Remus lupino lacte nutriti sunt. dicitur etiam lupam in concilio multorum eiusdem generis sociari marito, eamque amisso eo nulli alteri post iungi, quod ipse subiecit “non licuit thalami expertem sine crimine vitam degere more ferae” , id est lupae. haec ergo ideo a nove nuptis fiebant, ut sciret se puella domum religiosam ingredi: simul lanam ferens lanificium promittebat. [4.459] FESTA FRONDE divina, tamquam numen coleret. sane hoc loco latenter quam supra diximus tangit historiam: nam si amabat Aeneam, utique non coleret extinctum maritum. [4.461] VISA VIRI ut “visaeque canes ululare per umbram” , Terentius “audire vocem visa sum modo militis” : non enim erant vera, ut supra. NOX CUM TERRAS OBSCURA TENERET ut augeret terrorem, tempus adiecit, a verisimili. [4.462] SOLA BUBO 'sola' quaerendum quod dixerit, utrum emphatikos, an pro 'solis', id est desertis? ubi enim sederit et cecinerit solitudinem significat. secundum auguralem disciplinam volunt greges avium minus significare, et iuxta hanc avem si alia sederit, malum, quod imminere creditur, evanescere, ut “et sola in sicca” . sane bubo si cuius aedes insederit et vocem miserit, mortem significare dicitur: si autem de busto sudem ad tectum detulerit, incendium aedibus portendere. ergo hic 'sola' utrum quia alia avis non sedebat in culmine, an 'sola', quia nihil deferebat, ut mortis signum esset? in hanc autem avem conversus est Ascalaphus Acherontis, vel ut quidam volunt Stygis filius, ira Cereris, cum Proserpinam prodidisset malum granatum de pomario Ditis gustavisse: quod plenius in primo georgicorum dictum est, ubi est “nec repetita sequi” . sane 'sola' contra genus posuit. Lucanus “et laetae iurantur aves bubone sinistro” (5.396), item Ovidius “infandus bubo” . et hoc est in usu; sed Vergilius mutavit, referens ad avem: plerumque enim genus relicta specialitate a generali sumimus, ut si dicas 'bona turdus' referendo ad avem: item si dicas 'prima est a', id est littera, cum 'a' sit neutri generis. FERALI CARMINE bene hoc addidit: non enim omni modo malum est bubonis omen; cantus autem eius aut fletum imitatur, aut gemitum: tacens autem ostendit felicitatem. omnes enim aves oscines malae, praepetes bonae sunt: vel e contra malae praepetes, oscines bonae sunt. [4.463] SAEPE QUERI quidam propterea 'queri' positum volunt; quod doleat, de Ascalapho se in avem mutatum, ut “et veterem in limo ranae cecinere querellam” . [4.464] PRIORUM legitur et 'piorum'; sed 'priorum' illuc spectat “heu vatum ignarae mentes! quid vota furentem” , quod superius expositum. si 'piorum', religiosorum, castorum. [4.465] HORRIFICANT horrorem incutiunt. [4.466] IN SOMNIS FERUS AENEAS non est epitheton 'ferus', sed fantasia: talem enim illum imaginabatur, qualem timebat. et IN SOMNIS pro 'insomniis', id est vigiliis. SEMPERQUE RELINQUI per omnes noctes navigare videbatur Aeneas, quasi eam semper desereret. [4.467] LONGAM VIAM non nulli inferorum accipiunt. INCOMITATA quod ferale, id est mortiferum omen est, et praecipue regibus, qui numquam soli sunt. [4.468] IRE VIAM veteri more iuxta ius, ut “ite viam, redite viam” , et alibi “primus et ire viam” . TYRIOS DESERTA QUAERERE TERRA bonus adfectus: solent enim qui deficiunt suos desiderare, ut Alcestis moriens. [4.469] AGMINA PENTHEUS aut impetus: aut secundum Urbanum agmina serpentium. Pentheus autem secundum tragoediam Pacuvii furuit etiam ipse. AGMINA PENTHEUS aut impetus aut secundum quosdam, quoniam habitus earum et sibila serpentium faciem agminis praebent: vel quia plures furiae putantur: vel quia furiosis pro tribus plures videntur. et bene 'videt agmina' expressit furentem, cum ait 'videt', non 'existimat', sed 'putat se videre'. Pentheum autem furuisse traditur secundum tragoediam Pacuvii. de quo fabula talis est: Pentheus, Echionis et Agaves filius, Thebanorum rex, cum indignaretur ex matertera sua Semele genitum Liberum patrem coli tamquam deum, ut primum comperit eum in Cithaerone monte esse, misit satellites, qui eum vinctum ad se perducerent: qui cum ipsum non invenissent, unum ex comitibus eius Acoeten captum ad Pentheum perduxerunt. is cum de eo graviorem poenam constitueret, iussit eum interim claudi vinctum: cumque sponte sua et carceris fores apertae essent, et vincula Acoeti excidissent, miratus Pentheus, spectaturus sacra Liberi patris Cithaerona petit: quem visum Bacchae discerpserunt. prima autem Agave mater eius amputasse caput dicitur, feram esse existimans. [4.470] SOLEM GEMINUM tragice dixit, imitatus Euripidem. DVPLICES THEBAS civitas in Boeotia, a Cadmo et Zetho et Amphione constituta, in qua Oedipus, Lai filius, fuit, qui cum matre concubuit, ex qua Eteocles et Polynices fuerunt, qui se propter regnum invicem peremerunt. [4.471] AGAMEMNONIUS SCAENIS AGITATUS ORESTES hunc Oresten Electra, soror eius, post occisum ab Aegistho dolo Clytemestrae matris Agamemnonem subtraxit, quem Strophio alendum dedit, eum cum filio Pylade educatum in adultam perduxit aetatem. qui ut primum de scelere matris ac morte patris agnovit, venit Mycenas et adiuvantibus amico Pylade et sorore Electra, Clytemestram matrem cum adultero Aegistho occidit: ob quam rem aliquamdiu furiis agentibus insaniit. sane 'Agamemnonius' non est patronymicon: nam 'Agamemnonides' facere debuit. ergo sicut “Agamemnoniaeque phalanges” . SCAENIS AGITATUS famosus, celebratus tragoediis, qualiter a Graecis in scaena inducitur. et 'agitatus', quia et furuit, et multae sunt de eo tragoediae: quasi frequenter actus. [4.472] ARMATAM MATREM causam ipsam furoris. CUM FUGIT ad deum: credidit veritatem. [4.473] SEDENT IN LIMINE DIRAE a Pacuvio Orestes inducitur Pyladis admonitu propter vitandas furias ingressus Apollinis templum: unde cum vellet exire, invadebatur a furiis. hinc ergo est 'sedent in limine dirae'. alii dicunt, quia, cum absolutus in templo Minervae, de iudicio exiret, a furiis conreptus est. [4.474] CONCEPIT FURIAS furore completa est. et quidam 'furorem' pro bono et innocenti motu accipiunt, 'furias' semper pro malo. concepit ergo furorem, postquam amori dolor inmixtus est. [4.475] TEMPUS SECUM IPSA MODUMQUE 'tempus', id est quando, 'modum', id est quo modo et qua morte. [4.476] EXIGIT ad certum redigit, ut solent pondera †iures et ad exactum redigi: ergo definit. [4.477] CONSILIUM VULTU TEGIT ut “spem vultu simulat” . VIAM rationem, remedium: ita enim antiqui dicebant, ut ipse alibi “aut tu, siqua via est” . [4.478] GRATARE gratulare, suscipe gaudium pro sorore. sic enim dicimus 'grator tibi honorem'. et bene a gratulatione incipit quae vult suum dissimulare consilium. [4.479] REDDAT reconciliet. EUM Aeneam, quem ut notum noluit dicere. EO ME SOLVAT AMANTEM mori disponens duo mentitur, vel ut se solvat, vel ut alliget Aeneam. [4.480] OCEANI FINEM IVXTA finem Oceani nullus novit, sed initium: quod et ipsum potest finis videri aliunde sumpto principio. et longinquitate argumentatur. Terentius “ex Aethiopia est usque haec” . [4.481] AETHIOPUM Aethiopiae duae sunt: una circa ortum solis, altera circa occasum in Mauretania, quam nunc dicit. et dicta Aethiopia a colore populorum, quos solis vicinitas torret: Graece enim aithein dicitur calor, optein torrere. ATLAS nullum nomen Graecum 'ns' terminatur. [4.482] AXEM nunc pro caelo: non enim in axe sunt stellae. TORQUET sustinet, portat. STELLIS APTUM satis perite loquitur: nam 'aptum' coniunctum dicit apo tou haptesthai, non insignitum stellis: axis enim non habet stellas, qui est medius inter septemtriones, unde et Graece anastros dicitur. septemtriones autem non occidere axis vicinitas facit, non quia in axe sunt. ergo bene 'aptum' conligatum. Cicero in Timaeo “qua ex coniunctione caelum ita aptum est” , id est constrictum et conplexum. item in oratore “facilius est enim apta dissolvere, quam dissipata conectere” . [4.483] HINC MIHI MASSYLAE GENTIS MONSTRATA SACERDOS 'monstrata' praedicta: quae est oriundo Massyla, aliquando horti Hesperidum sacerdos, nunc venit de locis quae sunt circa Atlantem: nam aliter non procedit: Massylia enim mediterranea est, Berenice civitas Libyae, unde haud longe horti sunt Hesperidum. 'Atlas' vero 'maximus' in Mauretania est. quidam tamen hos hortos circa syrtes positos tradunt. [4.484] HESPERIDUM TEMPLI CUSTOS Hesperides, Atlantis filiae nymphae, secundum fabulam hortum habuerunt, in quo erant mala aurea Veneri consecrata, quae Hercules missus ab Eurystheo occiso pervigili dracone sustulit. re vera autem nobiles fuerunt puellae, quarum greges rufam lanam habentes abegit Hercules occiso eorum custode; unde mala fingitur sustulisse, hoc est oves: nam mela dicuntur, unde melonomos dicitur pastor ovium. propter ruborem autem lanae, quae similis auro est, existimasse eos qui audierant, mala aurea in Africa nasci. est et alia fabula. cum nuptiae Iunonis celebrarentur omnesque dii in honorem eius conferrent munera, Terra in extremis Africae regionibus edidit arborem poma aurea ferentem: haec cum decerperent Hesperides, Atlantis sive Hesperi filiae, custodem eiusdem arboris Iuno offensa munus spoliari suum, in metum earum misit draconem insomnem, qui omnibus noctibus diebusque custodiret ramos: hoc postmodum ab Hercule interempto, qui ab Eurystheo ad hoc missus fuerat, mala sublata sunt. Hesiodus has Hesperidas Aeglen, Erytheam, Hesperiam, Arethusam, Noctis filias, ultra Oceanum mala aurea habuisse dicit. bene ergo Vergilius has ad Oceanum et Solis occasum esse dicit. EPULASQUE DRACONI Hesperus rex traditur pretiosissimas oves habuisse, quarum pastor vocabatur Dracon, cui praebebant epulas regis filiae; sed quia Graece oves mela dicuntur, ex dubio nomine fabula conposita est. [4.485] SACROS RAMOS vel Veneri, vel Iunoni dedicatos. [4.486] SOPORIFERUMQUE PAPAVER incongrue videtur positum, ut soporifera species pervigili detur draconi. sed dicimus variam vim praebere victum diversis animalibus: nam salices hominibus amarae sunt, dulces capellis, ut “et salices carpetis amaras” , scilicet hominibus. item cicutae secundum Lucretium hominibus sunt venenosae, cum pingues reddant capellas. ergo et papaver licet det hominibus somnum, draconi adimit forsitan. et est excusatio: potest tamen melior esse sensus, si 'servabat in arbore ramos' plena sit distinctio, sequentia vero sic accipiamus 'haec se promittit carminibus curas solvere, spargens umida mella, soporiferumque papaver', id est miscens, ut Cicero “et spargere venena didicerunt” . nec incongrue ad amaritudinem amoris mel adhibet, ad oblivionem papaver. haec enim Didoni prosunt, de qua ait “nec umquam solvitur in somnos” . [4.487] SOLVERE cura liberare. DURAS CURAS bene duras affectu, quo ipsa passa est, dixit. [4.489] SISTERE AQUAM FLUVIIS ET VERTERE SIDERA RETRO quanto magis poterit Aeneam ab incepto retorquere: vel in amorem inmittere: aut mihi auferre? VERTERE SIDERA RETRO utrum ut videatur etiam in caelo potestatem habere, an etiam fata posse mutare, quae secundum mathematicos sideribus gubernantur? et multi sidera hic planetas accipiunt, quia reliqua caelo adfixa sunt. [4.490] NOCTURNOSQUE utrum quia in nocte sunt, an quia per noctem evocantur, an noctu? ut Cicero “nocturnis canibus dilaniandum” . et MANES quod ad inferos manent, id est abeant. [4.491] SUB PEDIBUS TERRAM reliqua. haec non sic adfirmat, quasi ad amorem extinguendum opus sint, sed difficiliora adsignat, ut facilius de opprimendo amore credat. MUGIRE VIDEBIS id est videbit quis, ut “migrantes cernas” . [4.493] MAGICAS INVITAM pro 'ad magicas': aut 'magicas adgredi invitam': quia cum multa sacra Romani susciperent, semper magica damnarunt: probrosa enim ars habita est: ideo excusat. ACCINGIER praeparari. 'accingier' autem, ut ad infinitum modum 'er' addatur, ratio efficit metri: nam cum in eo ultima sit longa, addita 'er' syllaba brevis fit, ut 'audiri audirier'. [4.494] TU SECRETA sine arbitris: et est bona elocutio rem loci vel temporis ad personam transferre, ut 'nocturnus venit', 'secretus fecit'. PYRAM sub specie sacrificii praeparat morti exequias. [4.495] ET ARMA gladium dicit abusive; nam ait paulo post “ensemque relictum” : proprie enim arma sunt quae armos tegunt, hoc est scutum, quod Graecis [4.solum] hoplon dicitur, cum cetera sua nomina habeant: unde ipse ait “at Lausum socii exanimem super arma ferebant” . sed hic ideo generaliter 'arma' nominavit, ne mentione solius gladii consilium proderetur. [4.496] IMPIUS qui gladium reliquit furenti. hoc autem tractum est de Homero, qui dicit gladium Aiaci datum ab Hectore et Hectori ab Aiace balteum, quae eis exitio fuerunt: nam alter tractus est balteo, alter se donato telo interemit. EXUVIAS vestes Aeneae, quem hostem dixerat supra “i soror, atque hostem supplex adfare superbum” , item “dulces exuviae” . LECTVMQUE IVGALEM eleganter etiam in morte perseverat in amore, et quatenus potest Aeneae se coniungit, si uno igne cum eius concremetur exuviis. [4.497] QUO PERII propter extinctum pudorem. SUPER IMPONAS quidam 'imponant' legunt, scilicet famulae. ABOLERE NEFANDI a memoria tollere, ut “paulatim abolere Sychaeum” . [4.498] IVVAT MONSTRATQUE SACERDOS et 'iuvat' sumpherei, hoc est et voluntas mihi est, et sacerdos hoc praecipit. 'que' autem pro 'enim' posuit. [4.499] HAEC EFFATA SILET subitum silentium imperfectam orationem ex perturbatione mentis ostendit. PALLOR SIMUL OCCUPAT ORA scilicet ex conscientia cogitatae mortis. [4.500] NOVIS pro inusitatis et malis et per hoc magicis. PRAETEXERE autem praevelare, abscondere. et est antistrophe, funeribus nova sacra praetexere: ergo hoc dicit, Anna non arbitratur sub obtentu sacrificiorum pompam funeri praeparari. [4.501] TANTOS FURORES quantos cogitabat Dido. [4.502] GRAVIORA TIMET QUAM MORTE SYCHAEI aut 'quam' detrahimus, et stat elocutio: aut subaudimus 'graviora timet posse contingere', hoc est quae vel fecit, vel passa est Dido. [4.504] AT REGINA PYRA notatus est hic versus: vitiosa est enim elocutio quae habet exitus similes, licet sit casuum dissimilitudo. [4.506] INTENDITQUE LOCUM SERTIS 'intendit' inligat, ut “et stuppea vincula collo intendunt” , et est hypallage: est enim 'intendit serta per locum', hoc est aut a pariete in parietem ligat, quod est extensis sertis locum replet: quasi serta per locum tendit. [4.507] FUNEREA cupresso. Romani moris fuit propter caerimonias scarorum, quibus populus Romanus obstrictus erat, ut potissimum cupressus, quae excisa renasci non solet, in vestibulo mortui poneretur, ne quis inprudens funestam domum rem divinam facturus introeat et quasi attaminatus suscepta peragere non possit: hinc ergo 'funerea' cupresso: nam et supra dicta ligna ad funus pertinent, ut “procumbunt piceae sonat icta securibus ilex” . [4.508] EFFIGIEMQUE TORO LOCAT imaginem scilicet Aeneae, quia solent magi effigies eorum facere, propter quos carmen instituunt, ut in bucolicis “limus ut hic durescit et haec ut cera liquescit” et “terque haec altaria circum effigiem duco” . Horatius “lanea effigies erat, altera cerea” . et bene exprimitur amoris adfectus, quod etiam in morte amati imagini volebat esse coniuncta, ut paulo post “natumque patremque cum genere extinxem, memet super ipsa dedissem” . HAVD IGNARA FUTURI id est memor suae dispositionis. [4.509] STANT ARAE CIRCUM aut sunt, aut circumstant. CRINES EFFUSA crines effusos habens, ut “picti scuta Labici” . SACERDOS quaeritur a quibusdam, quae sit haec sacerdos, quia illam accipi volunt, quae supra dicta est tamquam ficta a Didone: ergo hanc adhibitam ad tempus huius officii sacerdotem volunt. [4.510] TER CENTUM TONAT ORE DEOS non 'tercentum deos', sed tonat ter centum numina Hecates: unde et Hecate dicta est hekaton, id est centum, potestates habens. 'tonat' autem perite dixit; in aliquibus enim sacris imitabantur tonitrua, sed praecipue in Hecatae. aut 'tonat' clara voce et cum fiducia invocat. EREBUM inferorum profunditatem. [4.511] TERGEMINAMQUE HECATEN quidam Hecaten dictam esse tradunt, quod eadem et Diana sit et Proserpina, apo ton hekateron: vel quod Apollinis soror sit, qui est hekatebolos. sed secundum Hesiodum Hecate Persi Titanis et Asteriae filia est, Diana Iovis et Latonae, Persephone Iovis et Cereris, quam genealogiam posteriores confuderunt. TRIA VIRGINIS ORA DIANAE iteratio est: Lunae, Dianae, Proserpinae. et cum super terras est, creditur esse Luna; cum in terris, Diana; cum sub terris, Proserpina. quibusdam ideo triplicem placet, quia Luna tres figuras habet, prima tamquam #209, sequens tamquam #1125, quinta decima tamquam #1126. non nulli eandem Lucinam, Dianam, Hecaten appellant ideo, quia uni deae tres adsignant potestates nascendi valendi moriendi: et quidem nascendi Lucinam deam esse dicunt, valendi Dianam, moriendi Hecaten: ob quam triplicem potestatem triformem eam triplicemque finxerunt, cuius in triviis templa ideo struxerunt. [4.512] SIMULATOS FONTIS AVERNI in sacris, ut supra diximus, quae exhiberi non poterant simulabantur, et erant pro veris. bene autem de Averno, per quem descensus ad inferos dicitur. [4.513] FALCIBUS ET MESSAE AD LUNAM QUAERUNTUR AENIS herbae enim aut pro lunae ratione tolluntur; aut in quas despumaverit luna, sicut Lucanus “donec subpositas propius despumet in herbas” (6.506): nec omnes eodem modo: unde perite et 'aenis falcibus' dixit, quia aliae velluntur, aliae inciduntur: et 'ad lunam' non ad noctem, sed ad lunae observationem. 'pubentes' autem ideo, quia aliae siccae, aliae viridiores leguntur. et sciendum inter homines et herbas esse reciprocam translationem: sic enim 'pubentem herbam' dicimus, quemadmodum 'florem aetatis'. [4.514] NIGRI CUM LACTE VENENI 'nigri' aut noxii, quia nigri fiunt homines post venenum: aut certe illud est, quia sunt herbae 'nigri lactis', id est suci. dicunt autem per periphrasin agreste papaver significari. [4.516] ET MATRI PRAEREPTUS AMOR secundum Plinium qui dicit in naturali historia, pullos equinos habere in fronte quandam carnem, quam eis statim natis adimit mater: quam si quis forte praeripuerit, odit pullum et lac ei denegat. Iuvenalis “cui totam tremuli frontem Caesonia pulli infudit” . et merito suspicantur amorem creari ex carne, sine qua mater non alit ex se creatum. Theocritus hippomanes virgulti genus dicit. [4.517] IPSA MOLA id est farre et sale, quam molam salsam a molendo appellant. ordo autem est: ipsa Dido mola et piis manibus, id est puris, deos testatur. et bene 'ipsa', quia supra de sacerdote erat locuta. [4.518] UNUM EXUTA PEDEM quia id agitur, ut et ista solvatur et inplicetur Aeneas. UNUM E. P.] solent enim et resolutoria sacrificia ab aruspicibus fieri. et Iunonis Lucinae sacra non licet accedere, nisi solutis nodis. IN VESTE RECINCTA quia, ut supra diximus, in sacris nihil solet esse religatum, praecipue eius, quae amore vult solvi. sane flaminicae non licebat neque calceos, neque soleas morticinas habere: morticinae autem dicuntur quae de pecudibus sua sponte mortuis fiebant: neque supra genu succinctam esse, quod hic vult tangere 'unum exuta pedem vinclis in veste recincta' non sublata, sed summissa: nam sic est dictum 'recincta', ut resoluta, ut remissa. [4.519] TESTATUR MORITURA DEOS quidam hic 'testatur' pro 'obtestatur' accipiunt. CONSCIA FATI SIDERA id est planetas, in quibus fatorum ratio continetur. an 'conscia fati sui testatur sidera', ut constantia eius appareat mori volentis: ergo 'fati sui', id est mortis. [4.520] SI QUOD NON AEQUO FOEDERE AMANTIS CURAE NUMEN HABET ordo est: tunc numen precatur, si quod curae habet amantes non aequo foedere: 'si quod' autem bene dubitat, utrum etiam res malae habeant praepositas potestates. sensus autem hic est: [4.aut] 'Anterota invocat, contrarium Cupidini, qui amores resolvit, aut certe cui curae est iniquus amor, scilicet ut inplicet non amantem. SI QUOD N. A. F. A. C. N. H.] [4.nam et] amatoribus praeesse dicuntur Eros Anteros Luseros. non nulli Nemesin significari putant. haec etiam Athenis coli dicitur. [4.521] IVSTUMQUE MEMORQUE 'iustum' ad iudicandum, ut expugnetur qui est causa discordiae: 'memor' ad vindicandum. et 'memor' ideo neutro genere, quia 'numen' dixerat. [4.522] NOX ERAT protenditur ista descriptio ad exaggerationem vigiliarum Didonis. [4.523] SILVAEQUE secundum eos qui dicunt omnia quae crescunt animalia esse. [4.524] AEQUORA elementa etiam animalia esse voluerunt: unde est in septimo “aethera mulcebant cantu” . MEDIO VOLVVNTVR SIDERA LAPSU noctem describit per sidera, hoc est cum medium cursum tenent sidera, quae orta sunt. [4.525] TACET AGER ea quae in agris sunt. PICTAEQUE VOLUCRES uno verbo multos et varios colores avium demonstravit: pictura enim ex multis coloribus constat. [4.529] AT NON INFELIX ANIMI antithesis, ut “at non qua Scythiae gentes” . et figuratius est 'animi', quam si 'animo' diceret, ut “o praestans animi iuvenis” . [4.530] OCULISVE AUT PECTORE NOCTEM ACCIPIT quia potest aliud esse sine alio, ut si quis dormiens mente turbetur. [4.531] RESURGENS SAEVIT AMOR gravior enim est cum resurgit: et est sententia quasi generalis. [4.532] FLUCTVAT AESTU metaphora amoris. [4.533] ADEO scilicet furuit: ut in hoc proposito permaneret vitandae sine dubio lucis. INSISTIT SECUMQUE ITA CORDE VOLUTAT aut insistit volutare: aut insistit proposito moriendi. Plautus tamen ita ait “hunc sermonem institi” . [4.534] EN QUID AGO?? 'en' ecce: et quasi demonstrantis particula est, per quam intellegimus eam multa cogitasse et sic prorupisse 'ecce, quid actura sum'? est autem comicum principium, nec incongrue amatrici datum. sic Terentius “quid igitur faciam?” nam haec coniunctio multa eum cogitasse significat. RURSUS duo significat: frequenter 'iterum', raro 'vicissim', id est mutuo, ut hoc loco. alii hoc loco 'rursus' pro 'similiter' accipiunt, ut sit: ergo ego similiter rogabo eos, sicut me illi antea rogaverunt. [4.535] NOMADUMQUE PETAM invidia a personis: petam mulier et regina nomadas, id est vagos. [4.536] MARITOS futuros scilicet. est autem elocutio 'dedignor illam rem'. [4.537] ILIACAS IGITUR CLASSES sic intulit, quasi si illud non fecerit, hoc necessario consequatur. VLTIMA IVSSA 'ultima' deterrima, an superba. et aut intellegimus Aeneam ei obtulisse navigandi facultatem: aut 'Teucrum iussa' non quae ipsi iusserant, sed quae eis a Iove iussa sunt, ut “naviget, haec summa est” . alii keleuma: unde iubere keleuein dicitur Graece. [4.538] QUIANE †re vera: et est una pars orationis. [4.539] BENE pro qualitatis adverbio intellegendum est. STAT permanet. [4.540] QUIS ME AUTEM FAC VELLE SINET?? ordo est: fac me autem velle, quis sinet? RATIBUSVE SUPERBIS vel magnis et altis; vel in quibus superbi navigaturi sunt, hoc est qui me tanto contemptu deserunt. [4.541] INVISAM quae sic contemni et relinqui mereor. [4.542] LAOMEDONTEAE nunc fraudulentae. [4.543] NAUTAS non Troianos: nam iniuriose dixit 'nautas', id est adsuetos laboribus. OVANTES laetantes. abusive: nam proprie ovatio est minor triumphus. qui enim ovationem meretur, et uno equo utitur et a plebeis, vel ab equitibus Romanis deducitur ad Capitolium et de ovibus sacrificat, unde et ovatio dicta: qui autem triumphat, albis equis utitur quattuor et senatu praeeunte in Capitolio de tauris sacrificat. et bene duo diversa posuit 'fuga' et 'ovantes', ut gravius esset cum his qui ovarent ire fugientem. [4.545] INFERAR ut “infert se saeptus nebula” . VIX URBE REVELLI aut mox, id est paulo ante, ut “vix e conspectu” : aut re vera 'vix', ut diximus supra: nam nulla ratione dimitterent patriam, nisi eos aut odium Pygmalionis coegisset, aut timor, ut “conveniunt quibus aut odium crudele tyranni, aut metus acer erat” . [4.547] QUIN MORERE 'quin' immo. et bene omnis eius intentio tendit ad mortem: nam si procos rogare turpe est, solam sequi inpossibile et inhonestum, Tyrios trahere difficile, sola mors superest. FERROQUE AVERTE DOLOREM hoc secundum eos dixit, qui cum aliquid inpulsu animi constituerint, voluntatis suae rationem adhibere conantur. ergo et haec quasi rationem adprobat quod furore paulo ante decreverat. [4.548] TU LACRIMIS EVICTA MEIS bene totum ei inputat, sed cum excusatione: quae Aeneae nuptias suasit, sed 'victa lacrimis', ut “sinum lacrimis inplevit obortis. Anna refert” . TU PRIMA FURENTEM Urbanus hoc dividit, licet alii iungant, et vult hunc esse sensum: tu persuasisti ut nuberem, victa lacrimis meis, tu etiam nunc me his oneras malis: nam me olim occidissem, nisi te deserere formidarem. [4.549] OBICIS HOSTI 'ob' naturaliter brevis est, sicut et 're' et 'ad'; sed plerumque producuntur hac ratione: obicio, reicio, adicio 'i' habent vocalem sequentem, quae per declinationem potest in consonantis formam transire, ut obieci, reieci. ergo etiam ante quam transeat, interdum fungitur officio consonantis et praecedentem longam facit. HOSTI ad eventum referendum. [4.550] NON LICVIT quia aliud volebat et aliud factum est, sicut solent dicere quibus aliter conata succedunt. THALAMI EXPERTEM non omnino, sed post Sychaeum. SINE CRIMINE ut supra “potui succumbere culpae” . [4.551] MORE FERAE Plinius in naturali historia dicit, lyncas post amissos coniuges aliis non iungi. multi 'fere' adverbium volunt, ut sit sensus: more scilicet, quo iam viduitatem ferre consueverat. crimen autem bene, ut supra “potui succumbere culpae” . [4.552] SYCHAEO pro Sychaeio: vel 'promissa Sychaeo, non servata cineri'. [4.553] PECTORE QUESTUS id est pectus questibus. [4.554] CERTUS EVNDI indubitabiliter profecturus. [4.555] CARPEBAT SOMNOS hoc est quod et paulo post culpat Mercurius, dicens 'nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos?' sed excusatur his rebus: nam et certus eundi fuerat, et rite cuncta praeparaverat: aut certe prooeconomia est, ut possit videre Mercurium. RITE recte et ex ordine compositis. et diligenter virum strenuum non ante facit requiescere, quam rite omnia paravisset. [4.556] FORMA DEI bene non 'deus', sed 'forma': raro enim numina sicut sunt possunt videri, unde et sequitur 'vultu redeuntis eodem': nam licet 'redeuntis' dicat, id est eius qui possit agnosci, tamen non 'faciem' dicit, sed 'vultum', qui potest saepe mutari. EODEM 'o' semper longum est, quia 'eodem' ablativus est semper; 'eadem' autem et producit et corripit: nam et nominativus est, ut 'eadem mulier fecit', et ablativus, ut 'eadem faciente muliere'. [4.557] VISA MONERE EST et bene 'visa': non enim re vera est. [4.558] OMNIA MERCURIO SIMILIS aliud enim est idem esse, aliud simile esse: ergo non est certus Aeneas. et a toto transit ad partes, “ut omnia magna, pes etiam” . VOCEMQUE duo homoioteleuta: et est versus hypermetrus. 'vocem' autem ideo, quia orationis est deus. Horatius “Mercuri facunde” . COLOREMQUE ET CRINES FLAVOS ideo et perustus et flavus Mercurius introducitur, quia satis vicinus est soli praeter ceteras stellas. [4.559] ET MEMBRA DECORA IVVENTAE quia palaestrae deus est. Horatius “catus et decorae more palaestrae” . 'iuventae' autem 'aetatis', a iuventa. sane figura est 'similis membra, vocem, colorem'. [4.560] NATE DEA modo generis commemoratio non ad laudem pertinet, sed obiurgatio cessantis est. [4.561] CIRCUMSTENT pro circumstatura sint. [4.562] DEMENS inprobat eius sensum, qui nec videat, nec audiat. ZEPHYROS ventos: de Africa enim zephyro navigare non poterat. [4.563] NEFAS IN PECTORE VERSAT ne non timeret amatricem, bene addidit 'certa mori'. item 'varium et mutabile semper femina'. et est dubitatio quos dolos vel quod nefas: an sibi nefas, quia sua manu peritura erat, an sorori dolos, quibus eam fallebat: utrumque in Aeneam, ut postea ait “non potui abreptum divellere corpus” et cetera: nam omnia, sicut dictum est, sequens versus confirmat 'certa mori', ut sibi mortem excogitet, in Aeneam iras moliatur. et 'certa mori' figurate, certo ut moriatur. [4.564] VARIOQUE IRARUM FLUCTVAT AESTU hoc fidem facit posse fieri quod metuendum praedicabat. [4.565] PRAECEPS festinus. PRAECIPITARE pro 'praecipitandi'. [4.566] TRABIBUS vel navibus vel remis, ut “vastumque cava trabe currimus aequor” . [4.567] CONLUCERE FACES propter 'ferte citi flammas': vel propter funus. FERVERE a verbo 'fervo, fervis, fervit'. [4.569] HEIA AGE hoc loco per auxesin figuram adhortationem implevit: nam eandem rem secundo dixit 'heia age', cum 'heia' saepe 'age' significet. VARIUM ET MUTABILE SEMPER haec, sicut supra dictum est, obiectio est: sed amat. [4.570] NOCTI SE INMISCVIT ATRAE hoc ad visum somniantis referendum est, id est in noctem se miscuit. et 'noctem' pro tenebris posuit, per quod apparet eum in claro lumine fuisse, cum loqueretur. [4.571] UMBRIS ut supra “forma dei” : vel 'umbris' terroribus. [4.572] CORRIPIT E SOMNO CORPUS omen est futurae tempestatis. [4.573] PRAECIPITES ut supra Mercurius 'non fugis hinc praeceps?' sane non nulli ita distingunt 'sociosque fatigat praecipites', ut adlocutio hinc videatur incipere 'vigilate viri et considite transtris'. et est usitata figura 'fatigat et praecipites facit'. FATIGAT cum clamore increpat, ut “undique collecti coeunt Martemque fatigant” . VIRI habet haec commemoratio multum adhortationis, ut alibi “festinate viri” . TRANSTRIS pro 'in transtris'. CITI celeres. [4.575] FESTINARE FUGAM antique, ut “tum iussa Sibyllae, haud mora, festinant” . INCIDERE FUNES hoc ad significandam rem festinantis pertinet, id est non 'solvere', sed 'incidere'. [4.576] ECCE ITERUM STIMULAT phantasia est ad sociorum terrorem: sic in sexto “deus, ecce deus” . an 'iterum' qui prius advenerat, cum ait 'tu nunc Carthaginis altae'. SANCTE DEORUM emphasis, quasi adhuc praesens deus urgeat navigare. et aut distinguendum 'sancte', aut 'sancte deorum' secundum Ennium dixit “respondit Iuno Saturnia sancta dearum” . [4.577] QUISQUIS ES atqui supra dixit 'omnia Mercurio similis'. sed sciendum est secundum Tullium in libris de deorum natura tres esse Mercurios: superum, terrenum, inferum. ergo 'quisquis es' aut quicumque de tribus: quamvis alii nec unius potestatis, nec unius nominis, nec unius vultus volunt esse Mercurium: an quia deorum vera nomina nemo novit: aut certe ad Iovem spectat, id est 'quisquis es' qui praecipis: ut in nono “quisquis in arma vocas” , cum Irin vidisset, id est quicumque Irin misisti. plane illud occurrit, quod ait 'deus aethere missus ab alto', ubi et Iovem conplectitur et supernum Mercurium. sed potest et hoc loco ut diximus quasi phantasiam facere propter socios, et 'quisquis es' ideo dicere, quia, licet viderit, non tamen re vera novit esse Mercurium: unde ait supra et 'formam' et 'vultum' et 'visa monere est'. vel 'quisquis es' secundum pontificum morem qui sic precantur “Iuppiter omnipotens, vel quo alio te nomine appellari volueris” . non nulli tamen quattuor Mercurios tradunt, unum Caeli et Diei filium, amatorem Proserpinae, alterum Liberi patris et Proserpinae filium, tertium Iovis et Maiae, quartum Cyllenii filium, cuius mater non proditur, a quo Argus clam occisus est, qui hoc metu in Aegyptum profugit et ibi invenisse primum disciplinam litterarum et numerorum dicitur: qui lingua Aegyptiorum ThEUTh appellatur, de cuius nomine etiam mensis dictus est. ITERUM PAREMUS quia iam semel paruerat praeparatione navigiorum. [4.578] ET SIDERA CAELO DEXTRA FERAS 'dextra' prospera. et 'sidera' hoc est ventos, qui ex ortu siderum aut mites et prosperi, aut turbulenti et adversi sunt. sic in georgicis “praeterea tam sunt arcturi sidera nobis” : nec enim 'sidera' dicit re vera, cum arcturus una sit stella: ergo 'dextra sidera' ventos vel tempora. [4.580] FULMINEUM quidam fulgentem accipiunt. STRICTOQUE videtur abundare 'stricto', cum dixerit 'vaginaque eripit ensem'. [4.581] IDEM pro eo quod est unus, ut “rex Iuppiter omnibus idem” . RAPIUNTQUE num ancoras? RVUNTQUE ipsi ruunt, id est cum impetu festinant. [4.582] LITORA DESERVERE mira descriptio festinationis. [4.583] TORQUENT SPUMAS ita enim remus agitur, ut fluctus torqueatur. [4.584] PRIMA AURORA designatio temporis est, non diei descriptio: unde infert 'ut primum albescere lucem vidit'. sic in duodecimo “cum primum crastina caelo puniceis invecta rotis Aurora rubebit” . et bene hanc primum inducit vidisse crepusculum, quae quasi amatrix tota vigilaverat nocte. sic in bucolicis de amatore “nascere praeque diem veniens age Lucifer almum” . NOVO LUMINE aut recenti, aut secundum Epicureos, qui stulte solem de atomis dicunt constare et cum die nasci, cum die perire. [4.585] TITHONI CUBILE Tithonus frater Laomedontis fuit: hunc Aurora adamatum in caelum levavit, quem longinquitas vitae in cicadam convertit: Horatius “longa Tithonum minuit senectus” . [4.586] SPECULIS quas utique in sua regia habuit. ALBESCERE LUCEM hypallage est: luce enim albescunt omnia, non lux albescit. [4.587] AEQUATIS VELIS feliciter plenis, sine motu aliquo, ut “aequatae spirant aurae” . et hoc ad dolorem pertinet reginae. [4.588] VACVOS SENSIT SINE REMIGE PORTUS potest hysteroproteron esse, ut prius sentire debuerit. [4.589] PECTUS PERCUSSA pectus percussum habens. [4.590] PRO IVPPITER aut irascentis exclamatio est, ut in Terentio “pro supreme Iuppiter” : aut certe testatur Iovem, quem in Aeneae invocavit adventu, ut “Iuppiter hospitibus nam te dare iura loquuntur” . [4.591] IBIT ET INLUSERIT hoc est 'ibit et inludet', tempus pro tempore: et sic dixit ut “certantque inludere capto” . [4.592] NON ARMA EXPEDIENT?? furentis haec verba sunt, ut ipsa paulo post 'quae mentem insania mutat?'; nam haec a sana non procedunt, ut imperet absentibus, ut 'ite ferte tela', cum sola sit. TOTAQUE EX URBE magna emphasis quod ait 'tota'. [4.593] NAVALIBUS de navalibus, ubi stant naves. [4.595] AUT UBI SUM numquid in coetu sum? QUAE MENTEM INSANIA MUTAT pervertit. et bene ei ex parte furentis datur oratio, ut 'date tela', ex parte retinentis mentem, ut 'quae mentem insania mutat?'. [4.597] CUM SCEPTRA DABAS ut “vultis et his mecum pariter considere regnis” , et alibi, “ac dominum Aenean in regna recepit” . FIDESQUE subaudi 'en' etiam in sequentibus: aut certe, hic est quem dicunt portare deos. sane 'en' nominativo melius iungitur, ut “en Priamus” . [4.598] QUEM SECUM PATRIOS et reliqua. quidam in utroque versu pro 'quem' legunt <'qui'>, ut sit vetus figura per ellipsin: ubi sunt qui aiunt patrios penates portasse et parentem umeris subisse? sane hic 'subisse' iuxta praesentem usum accusativo iunxit, cum alibi antique dativo usus sit, ut “subeunt luco” et “muroque subibant” . [4.599] CONFECTUM ut e contrario “integer aevi” . [4.600] NON POTVI ABREPTUM et reliqua. hoc est non mihi subvenit: nam cur non poterat in regno? [4.602] IPSUM ASCANIUM aut qui est causa navigationis, ut “quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis” ; aut ad patris dolorem, ut “qui nati coram me cernere letum fecisti” . EPULANDUM PONERE quod fecit Procne occiso Ity filio propter stuprum sororis. [4.604] IN CASTRA TULISSEM classes dixit castra, ut “nos castra movemus” : nam sequitur 'inplessemque foros flammis'. [4.605] FOROS tabulata navium, ab eo quod incessus ferant: et est generis masculini, numeri tantum pluralis. [4.606] CUM GENERE EXTINXEM utrum omne genus, an morte Aeneae et Ascanii, quoniam illis extinctis interitura gens omnis esset. et est syncope 'extinxem' pro 'extinxissem'. MEMET SUPER IPSA DEDISSEM satis amatorie. sane 'sese' cum dicimus ultima syllaba producitur, ut Vergilius “seseque in bella remittant” ; at vero cum proferimus 'memet' et 'tute', ultimae breves sunt: Lucretius utrumque simul “tutemet a nobis iam quovis tempore vatum” . quas particulas volunt non nulli significare quiddam, ut sit 'memet' me ipsum, 'tute' tu ipse. alii autem, quod magis sequendum est, excrementa comici leporis existimant: nam Terentius dicit “tutemet mirabere” , id est tu. [4.607] SOL iam utitur inprecationibus, hoc est devotionibus: unde et 'devotor' et 'devotrix' dicitur qui inprecatur. non autem 'terrarum flammis', sed 'opera terrarum'. et bene invocat Solem, cui supra per numen Liberi sacrificavit. [4.608] INTERPRES CURARUM aut quas patior, id est mearum curarum: aut generaliter curarum coniugalium interpres, hoc est media et conciliatrix: Cicero “quique interpretes corrumpendi iudicii solent esse” , id est medii. alii 'interpres' testis, iudex, arbitra accipiunt. sane 'interpres' quid sit secundum veteres ipse exposuit dicendo 'conscia': veteres enim interpretem conscium et auctorem dicebant: Plautus in Milite “quae mihi condicio nova et luculenta offertur per te interpretem” (Mil. 951-952). idem in Curculione “quod te praesente hic egit teque interprete” (Cur. 434). CONSCIA IVNO siluit rem turpem: sic supra “et pronuba Iuno” . aut invocat Iunonem, cum nuptiae sint quae violatae sunt. [4.609] NOCTURNIS non triviis nocturnis, sed per nocturnum tempus. sacra enim Hecatae in triviis frequentantur per noctem. ideo autem Hecaten invocat, quasi quae tanti matrimonium fecerit, ut sperneret matrem. VLULATA PER URBES Proserpinam raptam a Dite patre Ceres cum incensis faculis per orbem terrarum requireret, per trivia eam vel quadrivia vocabat clamoribus. unde permansit in eius sacris, ut certis diebus per compita a matronis exerceatur ululatus, sicut in Isidis sacris, ubi est imitatio inventi Osiridis, quem dilaniatum a Typhone eius fratre uxor Isis per totum orbem requisisse narratur: Iuvenalis “plangentis populi currit derisor Anubis” . Hecaten autem causa invocat ultionis. unde etiam furias vocat, sed usurpative modo diras dixit: nam 'dirae' in caelo sunt, ut “dicuntur geminae pestes cognomine dirae” : 'furiae' in terris, 'eumenides' apud inferos: unde et tres esse dicuntur. sed haec nomina confundunt poetae. 'ultrix' vero, hoc est Tisiphone: nam Graece tisis ultio dicitur. 'ululata' autem pro 'ululatu quaesita'. et est participium sine verbo, ut 'regnata'. [4.610] DI MORIENTIS ELISSAE aut manes dicit: unde est “vos o mihi manes este boni: quoniam superis adversa voluntas” : aut certe anairetikous dicit, id est Martem et Saturnum, qui intercidunt vitae rationem, si radiis suis ortum geniturae pulsaverint: Horatius “te Iovis impio tutela Saturno refulgens eripuit volucresque fati tardavit alas” . et bene 'tardavit', quia necessitas fati impediri potest, non penitus eludi: sic Vergilius “nec fata vetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos” . quidam hoc quod dicit 'di morientis Elissae' secundum eos tradunt, qui dicunt habere nos singulos deos nostros, ut “nec di texere Cupencum, Aenea veniente, sui” . [4.611] ACCIPITE audite. MERITUMQUE MALIS ADVERTITE NUMEN quod mali merentur. [4.612] AVDITE PRECES inprecationes dicit: nam non sunt preces, ut paulo post 'inprecor arma armis'. [4.613] INFANDUM CAPUT etiam in inprecatione nomen eius detestatur. ADNARE verbum familiae naufragio, ut in primo “huc pauci vestris adnavimus oris” , id est per tempestatem venimus. et bono colore futura praedicit, quemadmodum Homerus, qui morituros divinantes frequenter inducit. [4.614] FATA IOVIS POSCUNT 'fata' dicta, id est Iovis voluntas: hic ergo participium est, non nomen. TERMINUS HAERET si hoc est inmutabile. [4.615] AVDACIS POPULI id est Rutulorum, sicut semper inducuntur: alibi “audacis Rutuli ad muros” . et quidam volunt 'audacem' apud Vergilium dici fortem quem fortuna non sequitur, ut “audax quos rumpere Pallas” et alibi “at non audaci Turno” . VEXATUS hoc loco 'graviter vastatus'. [4.616] FINIBUS EXTORRIS extra suas terras remotus, sicut extra solum 'exul'. et significat quando Euandri et Tarchonis petivit auxilium. COMPLEXV AVULSUS IVLI quia scit quam sit carus patri Ascanius. AVXILIUM IMPLORET sicut dictum est, ab Euandro et Tuscis. [4.617] INDIGNA SVORUM FUNERA aut indignorum, aut crudelia et magna, sicut veteres dicebant: 'suorum' autem Pallantis dicit et ceterorum. [4.618] PACIS INIQUAE ut supra diximus, propter perditam linguam, habitum, nomen, quae solet victor inponere, sicut in XII. postulat Iuno. [4.620] SED CADAT ANTE DIEM Cato dicit iuxta Laurolavinium cum Aeneae socii praedas agerent, proelium commissum, in quo Latinus occisus est, fugit Turnus: et Mezentii auxilio conparato renovavit proelium, quo victus quidem est ab Aenea; qui tamen [4.Aeneas] in ipso proelio non conparuit. Ascanius vero postea Mezentium interemit. alii dicunt quod victor Aeneas cum sacrificaret super Numicum fluvium lapsus est, et eius nec cadaver inventum est: unde dicit 'mediaque inhumatus harena'. postea dictus est inter deos receptus. quidam eum cum adversum Aborigines pugnaret, †extanginem dicunt repertum. 'ante diem' autem, ante fati necessitatem: et bene quod passura est optat Aeneae, ut ipse “sed misera ante diem” . MEDIA ignota. [4.621] HAEC PRECOR id est sicut supra dictum est, inprecor. CUM SANGUINE FUNDO quasi inprecationes ipsas suo consecraret cruore. [4.622] TUM VOS O TYRII non sunt mandata, sed inprecationes, ut dissentiant omnibus rebus, sicut et factum est. nam si mandata sunt, quomodo 'genus futurum'? [4.623] EXERCETE id est fatigate. [4.624] †POPULI aut populorum aut populis, ut Afris quoque. NEC FOEDERA SUNTO [4.pro sunt et sint] quia rupta sunt tertio. 'sunto' autem id est sint: et fit propter metrum addita 'o' tertiae personae numeri pluralis modi indicativi, ut 'amanto' amant, 'docento' docent, 'legunto' legunt, 'nutriunto' nutriunt. Urbanus dicit, verbo eum iuris usum propter odia hereditaria. [4.625] EXORIARE exoriatur: et ostendit Hannibalem. EX OSSIBUS secundum Anaxagoran, qui homoeomerian dicit, id est omnium membrorum similitudinem, esse in rebus creandis [4.id est] ex ossibus, ex sanguine, ex medullis: nam omnia pro parte sui transeunt in procreationem. Lucretius “nunc ad Anaxagorae veniamus homoeomerian” . sane Punici ex ossibus dicunt oriri posteros, quos nos ex sanguine. an quia post longum tempus nascetur Hannibal, ideo 'ex ossibus' posuit? [4.626] FACE DARDANIOS incendiis urbium Italarum. FERROQUE exercituum caedibus. SEQUARE pro 'sequere'. [4.627] NUNC OLIM modo 'olim' futuri temporis: et quidam separant pronuntiantes, ut sit 'nunc' modo, 'olim' postea, quasi dicat 'vel nunc vel olim, quocumque dabunt se tempore vires', quia quotienscumque valuerunt Poeni bella renovaverunt: nam ideo ait 'pugnent ipsique nepotesque'. [4.628] LITORA LITORIBUS CONTRARIA aut quia in foedere cautum fuit, ut neque Romani ad litora Carthaginiensium accederent, neque Carthaginienses ad litora Romanorum: aut potest propter bella navalia accipi inter Romanos et Afros gesta. FLUCTIBUS UNDAS INPRECOR [4.post et] propter illud quod in foederibus similiter cautum est, ut Corsica esset media inter Romanos et Carthaginienses. [4.629] PUGNENT IPSIQUE NEPOTES potest et ad civile bellum referri. [4.632] BREVITER festinatione mortis: simul nectit causam morarum et ipsi et sorori. BARCEN hoc cognomen familiae Hannibalis fuit. [4.633] PATRIA ANTIQUA hoc est Tyros, quae ante eius patria fuit. HUC SISTE huc adduc, ut “et cum grege sistit ad aram” . hinc et 'sistatur' dicimus, id est adducatur: nam 'stare' aliud est. nec aliter possumus dicere, quam 'sta hic', 'siste huc'. fallit autem plerumque verbi similitudo, quia dicimus 'sto' et 'sisto', cum diversa significent. [4.635] CORPUS PROPERET F. S. L. bona est industria hoc loco, quia cum moram velit fieri, ea loquitur, ut festinare videatur. SPARGERE LYMPHA sacrificantes diis inferis aspergebantur aqua, ut “spargens rore levi et ramo felicis olivae” ; superis abluebantur, ut “donec me flumine vivo abluero” : modo autem inferis sacrificat, ut 'sacra Iovi Stygio'. [4.636] MONSTRATA vel quae ipsa monstravi, vel quae sacerdos. PIACULA purgationes: alias sacrilegia. [4.637] SIC VENIAT quemadmodum praeceptum est: ne praemitteret aut praecederet. TEGE corona, ut et ipsa tardaret. [4.638] SACRA 'sacrum' est quod ad deos pertinet, 'profanum' quod ad homines. IOVI STYGIO hoc est Plutoni. et sciendum Stoicos dicere unum esse deum, cui nomina variantur pro actibus et officiis. unde etiam duplicis sexus numina esse dicuntur, ut cum in actu sunt, mares sint; feminae, cum patiendi habent naturam: unde est “coniugis in gremium laetae descendit” . ab actibus autem vocantur, ut 'Iuppiter' iuvans pater; 'Mercurius' quod mercibus praeest; 'Liber' a libertate. sic ergo et modo Iovem Stygium dicit inferis sacrificatura, ut alibi “Iunoni infernae dictus sacer” . hinc et Iovis oratio “caelicolae mea membra dei quos nostra potestas officiis divisa facit” . QUAE RITE INCEPTA PARAVI ordo est: sacra quae paravi, animus est rite perficere. [4.639] PERFICERE EST ANIMUS mire: quamdiu enim Aeneas praesens erat non omnino desperans trahebat exitium. CURIS utrum amoribus, an rei susceptae?. [4.640] DARDANIIQUE ROGUM CAPITIS in quo eius imago fuerat. et bene suum rogum illius dicit, ne suspicionem faciat. PERMITTERE FLAMMAE incendere. [4.641] STUDIO ANILI aut pro aetatis possibilitate: aut pro industria qua utuntur aniculae: aut pro voluntate obsequendi. alii 'celebrabat' legunt, quia antiqui hoc verbum in velocitate ponebant. Accius “celebri gradu gressum adcelerate” . [4.642] AT TREPIDA hoc est festina: nam moritura nihil timebat. TREPIDA] festina, id est occasione vix data. COEPTIS INMANIBUS EFFERA furiata saevis cogitationibus. 'effera' autem nimis fera. [4.643] SANGUINEAM ACIEM more suo ostendit eam furentem vultu, gestu, voce. [4.644] MACULISQUE TREMENTIS INTERFUSA GENAS hoc est trementes genas interfusas habens maculis. PALLIDA MORTE FUTURA aut pallidior, quam solent homines esse post mortem: aut 'pallida' omine mortis futurae. aut 'pallida' conscientia mortis futurae. [4.646] FURIBUNDA furenti similis. sane quidam volunt, Vergilium ubique Didonis tamquam flaminicae facere mentionem: apud veteres autem flaminicam scalas plus tribus gradibus nisi Graecas scandere non licebat, ne ulla pars pedum eius crurumve subter conspiceretur, eoque nec pluribus gradibus sed tribus, ut in ascensu duplices nisus non paterentur extolli vestem aut nudari crura. nam ideo et Graecae scalae eliguntur, quia ita fabricantur, ut omni ex parte compagine tabularum clausae sint, ne aspectum ad corporis aliquam partem admittant. et sciendum siquid caeremoniis non fuerit observatum, piaculum admitti. hic autem piaculum admittitur, quod ipsa Dido ait 'sacra Iovi Stygio' et reliqua: nam et supra ait 'magicas invitam' et reliqua. hoc vero loco plenius eam flaminicae ritum excessisse declarat, ubi de gradibus loquitur dicens 'interiora domus' et reliqua: neque enim potest esse altum quod tribus tantum gradibus conscenditur: unde apparet plures gradus a tribus fuisse, quod plenius de Anna subiunxit 'sic effata gradus evaserat altos'. [4.647] NON HOS QUAESITUM MUNUS IN USUS quem Aeneas non ad hunc usum reliquerat: et, ut supra diximus, secundum Homerum vertitur munus in perniciem. tale est in bucolicis “hos illi, quod nec bene vertat, mittimus haedos” . [4.648] CUBILE cubandi locum dixit. [4.649] ET MENTE consilio. [4.651] DEVSQUE SINEBANT aut Iuppiter qui Aeneam abscedere conpulit: aut amor, aut necessitas fati. [4.653] VIXI excusat vitae abruptionem, quia dicit Plato magna poena adfici animas eorum qui vitam ante tempus relinquunt. ET QUEM DEDERAT CURSUM FORTUNA PEREGI non natura, nec fatum. tribus enim humana vita continetur: natura, cui ultra centum et viginti solstitiales annos concessum non est; fato, cui nonaginta anni, hoc est tres Saturni cursus, exitium creant, nisi forte aliarum stellarum benignitas etiam tertium eius superet cursum: fortuna, id est casu, qui ad omnia pertinet quae extrinsecus sunt, ut ad ruinam, incendia, naufragia. bene ergo dixit 'Fortuna': sic Cicero in Philippicis “multa mihi inminere videbantur praeter naturam praeterque fatum” , id est gladii Antonii ex casu. [4.654] MAGNA cogitatione eorum qui me non viderunt, sed factis cognoverunt. SUB TERRAS IBIT IMAGO bene imaginem dixit: valde enim quaeritur apud philosophos, quid illud sit quod inferos petat. nam tribus constamus: anima, quae superna est et originem suam petit: corpore, quod in terra deficit: umbra, quam Lucretius sic definit, †'supra spoliatus lumine aer'. ergo umbra si ex corpore creatur, sine dubio perit cum eo, nec est quicquam reliquum de homine quod inferos petat. sed deprehenderunt esse quoddam simulacrum, quod ad nostri corporis effigiem fictum inferos petit: et est species corporea, quae non potest tangi, sicut ventus: hinc in sexto “corpora viva nefas Stygia vectare carina” . hanc autem rem etiam Homerus requirit simulacro Herculis apud inferos viso. et sciendum simulacra haec esse etiam eorum qui per apotheosin dii facti sunt: unde aut visi esse apud inferos aut illuc descendisse dicuntur. Horatius de Libero “te vidit insons Cerberus aureo cornu decorum” . sciendum tamen, abuti poetas et confuse vel simulacrum vel umbras dicere. [4.655] URBEM PRAECLARAM STATVI non est contrarium illi loco 'pendent opera interrupta': [4.quia illud ex persona poetae dictum est] nam licet paululum aliquid superesset, quantum ad ipsam pertinet fecerat: ut “urbemque paratam” , item paulo post “urbemque tuam” . et re vera civitati quid superest factis muris, templo posito et theatro, foro, senatu? quibus adiunguntur etiam privatae aedes, ut “pars optare locum, tecta et concludere sulco” . MEA MOENIA VIDI a me facta: et pertinet ad adfectum, ut “quam vestrae fecere manus” . [4.656] VLTA VIRUM puniendo eius interfectorem: nam ideo addidit 'poenas inimico a fratre recepi'. et re vera nulla avari maior est poena, quam amittere pecuniam propter quam commiserat scelus. bene autem 'recepi', quasi debitas, vel quod partem maximam civium sollicitavi. ergo hoc dicit: feci illud et illud: felix nimirum fuissem, si tantum Aeneas Carthaginem non veniret. alii haec quasi per interrogationem volunt accipi, ut nihil dicat esse perfectum: 'numquid urbem statui? numquid ulta sum virum? numquid a fratre poenas recepi? felix tamen fuissem, si vel hoc tantum contingeret ut Carthaginem non veniret Aeneas'. et hanc varietatem gignit hic sermo 'tantum': nam ad utrumque admittitur: tamen melior est sensus superior, quem non nulli sic exponunt propter 'pendent opera interrupta', ut ordo sit 'urbem praeclaram et mea moenia statui vidi, hoc est vidi dum statuerentur'. [4.659] OS INPRESSA TORO adplicito ore ad lectulum: vel 'os' faciem: aut quasi amatrix, ut “stratisque relictis incubat” : aut certe quasi peritura insensibili rei dat sensum, et sic ad lectulum loquitur, ut ad hastam Turnus “te Turni nunc dextra gerit” , Mezentius ad equum “Rhoebe diu, res siqua diu mortalibus ulla est” . [4.660] SIC sic quasi interrogatio et responsio: et placet sic inultam perire, vel hoc genere mortis? placet. et hoc eam se loco intellegimus percussisse: unde alii dicunt verba esse se ferientis. alii ita distinguunt 'sed moriamur ait' et sic post adiciunt 'sic iuvat ire sub umbras', ut dubitaverit an inulta deberet mori, deinde ultionis difficultatem circumspiciens dixerit 'sic iuvat ire sub umbras'. [4.661] HAVRIAT HUNC OCULIS IGNEM aut videat omina tempestatis futurae, quia navigantibus malum omen est, si rogalis flamma videtur: aut certe satisfaciat suae crudelitati. AB ALTO a mari. [4.662] DARDANUS pro Dardanius: Plautus “natus Argis ex Argo patre” (Am. 98): vel quod ipse Aeneas ante Dardanus dictus est. ET NOSTRAE SECUM FERAT OMINA MORTIS ut Aeneas quoque per vim maturius obeat. et bene infausta omnia inprecatur ei, quia ad novi regni auspicia properat. [4.663] INTER TALIA per talia, ut “hunc inter fluvio Tiberinus amoeno” . [4.664] CONLAPSAM ASPICIUNT non induxit occidentem se, sed ostendit occisam. et hoc tragico fecit exemplo, apud quos non videtur quemadmodum fit caedes, sed facta narratur. [4.665] SPARSASQUE MANUS aut perfusas sanguine: aut morte resolutas. [4.667] FEMINEO VLULATU proprio feminarum. Horatius “et illa non virilis eiulatio” . [4.670] ANTIQUA TYROS vel nobilem dicit: vel illud ostendit, quia Carthago ante Byrsa, post Tyros dicta est, post Carthago a Cartha oppido, unde fuit Dido, inter Tyron et Beryton. [4.672] AVDIIT EXANIMIS id est territa: nam ut supra diximus 'exanimatus' mortuus est. [4.673] ORA SOROR FOEDANS cruentans, sanguine foedans. [4.674] NOMINE CLAMAT aut Didonem vocat, ut supra diximus, Poenorum lingua viraginem: nam Elissa dicta est; sed virago est vocata, cum se in ignem praecipitavit. aut 'nomine clamat' nominat: sicut et Homerus dicit ek t' onomazen. [4.sexies nominabat] aut certe vero nomine, ut solent dolentes: ut “hunc ego te Euryale aspicio” , item “mater, Cyrene mater” : hinc et ibi ait “et te crudelem nomine dicit” . et multi quaerunt, quomodo procedat hoc, cum eius nomen nusquam sequatur. sed tractum est a iure, ubi dicitur nihil interesse, utrum quis unum filium habens dicat 'fili, heres esto', an 'Titi, heres esto'. ergo dicendo 'hoc illud germana fuit' quasi nomen dixit. sane sciendum, bene eum perturbatae integrum non dedisse sermonem. [4.675] HOC ILLUD GERMANA FUIT adlocutio per conquestionem. [4.676] HOC ROGUS ISTE MIHI adludit ad historiam. [4.677] QUID PRIMUM DESERTA QUERAR?? conquestio, cur relicta sit nec ad par exitium convocata. COMITEMNE SOROREM deest 'illudne quod sprevisti comitem sororem'? et semiplene loquitur. [4.679] TULISSET abstulisset. [4.680] STRUXI MANIBUS quasi sceleris contaminata, et quasi ipsa interitum sororis adiuverit. STRUXI MANIBUS subaudis 'rogos'. PATRIOS DEOS Saturnum et Iunonem. [4.681] POSITA exanimata: Statius “postitusque beata morte pater” . CRUDELIS †illum crudelem dicit, quod sit dubium, tu an ego. [4.682] EXTINXTI TE MEQUE SOROR Varro ait non Didonem, sed Annam amore Aeneae inpulsam se supra rogum interemisse. POPVLVMQUE PATRESQUE URBEMQUE TUAM 'patres' id est senatum; 'urbem tuam' quam tu extruxisti. et quidam hoc loco volunt tres partes politiae conprehensas, populi, optimatium, regiae potestatis: Cato enim ait de tribus istis partibus ordinatam fuisse Carthaginem. [4.683] DATE LYMPHIS date lymphas ut vulnera abluam. DATE aut aquam: aut 'date', id est permittite. lavare autem cadavera satis proximis concedebatur: unde queritur mater Euryali “nec vulnera lavi veste tegens” . sane in sacris pura vestis appellatur quae neque funesta sit, neque maculam habeat ex homine mortuo. id hoc loco conprehensum accipi potest, cum Dido inducitur habuisse crinem sacratum, quo videlicet absciso posset sine cruciatu mori: prius tamen voluit ablui cruorem cum ait 'date vulnera lymphis abluam'. plenius tamen infra ait 'semianimemque sinu germanam' usque 'veste cruorem', ut tamquam in veste pura legitimo ritu morti data haberetur, quae quod sacratum crinem habuerit, vitae fuerit inmorata: nam subiecit apte ex persona Iridis 'hunc ego Diti sacrum iussa fero teque isto corpore solvo'. [4.685] ORE LEGAM muliebriter, tamquam possit animam sororis excipere et in se transferre. sic Cicero in Verrinis “ut extremum filiorum spiritum ore excipere liceret” . GRADUS EVASERAT ALTOS id est ascenderat, rogi scilicet, qui pro qualitate fortunarum fiebant: unde in sexto ait “caeloque educere certant” . aut quia lecti antiquorum alti erant et gradibus ascendebantur, quibus superatis Anna amplectitur sororem. [4.686] AMPLEXA FOVEBAT bene non 'fovit', sed 'fovebat', ut id diu factum ostenderet. [4.687] SICCABAT] exprimebat vel abluebat, ut “vulnera siccabat lymphis” . an suam vestem vulneri Didonis intersertam. CRVORES ursurpavit: nam nec 'sanguines' dicimus numero plurali, nec 'cruores'. 'siccabat' autem exprimebat. [4.689] SUB PECTORE nunc per transitum dicit vulneris locum. [4.691] TER REVOLUTA TORO EST aut 'saepius': aut promanteusis est, praesagium, propter bella Carthaginis. ERRANTIBUS vicinitate mortis. [4.692] INGEMVITQUE REPERTA atqui dixit “invisam quaerens quam primum abrumpere lucem” , sed ostendit morientes sua inprobare desideria, ut in sexto “quam vellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores” . [4.693] TUNC IVNO OMNIPOTENS aut pronuba, aut inferna. [4.694] DIFFICILESQUE OBITUS quia supererat vita ei, quae casu, non aut fato aut natura moriebatur: ut 'nam quia nec fato, merita nec morte peribat', id est naturali. IRIN DEMITTIT OLYMPO ut et supra diximus, trahit hoc de Alcesti Euripidis, qui inducit Mercurium ei comam secantem, quia fato peribat mariti. alii dicunt Euripidem Orcum in scenam inducere, gladium ferentem quo crinem Alcesti abscidat, et Euripidem hoc a Phrynicho, antiquo tragico, mutuatum. sane sciendum hoc ideo nunc fieri, quia certis consecrationibus solebant homines facere ut muniti essent adversus fortunae impetus, nec poterant mori nisi exauctorati illa consecratione: unde circa Didonem ista servantur. [4.696] NAM QUIA NEC FATO cum dicat Vergilius “stat sua cuique dies” , quomodo hic dicit 'nam quia nec fato merita nec morte peribat, sed misera ante diem'? nam si fato vivimus, quid agunt merita? si pensamur meritis, quae vis fati? quomodo hic et fatum admittit et meritum? deinde cum dixerit 'stat sua cuique dies', quomodo hic dicit 'ante diem'? harum rerum ratio sic redditur: sunt [4.et] fata quae dicuntur denuntiativa, sunt alia fata quae condicionalia vocantur. denuntiativa sunt quae omni modo eventura decernunt, ut verbi gratia 'Pompeius ter triumphaturus est': hoc illi fata decernunt, ut ubicumque terrarum fuerit, ter triumphet, nec potest aliter evenire: et ideo fatum quod hoc denuntiat denuntiativum vocatur. condicionale vero huius modi est 'Pompeius si post Pharsalicum bellum Aegypti litus attigerit, ferro peribit': hic non omni modo necesse erat ut videret Aegyptum, sed si casus illum ad aliam regionem forte duxisset, evaserat. sic et apud Homerum Achilles refert, matrem deam sibi dixisse, ut si bello Troiano se subtraheret et reducem patriae daret, alta senecta viveret, sed inglorius; si vero apud Troiam pugnando perseveraret, adeptus magnam gloriam primaevus obcumberet. vides igitur condicionem fati sub duplici eventus expectatione pendere: Achilli enim dies statuta erat, qua domum repetens senex periret, sed quia bellum non reliquit, obiit quidem ante diem fato statutum, sed nec tum sine fato, quia de gemina fati auctoritate veniebat utraque condicio. sic et Didoni decretum fuerat ut urbem praeclaram statueret, ulcisceretur virum, poenas de parricidio fratris exigeret, perveniret autem ad seram mortem sine ulla felicitatis offensa, si Troiana classis ad litus Africae non veniret, qua portum Carthaginis ingressa nec continuaretur ulterius reginae nota felicitas, nec expectaretur ad mortem dies illa sera quae fuerat constituta. haec sciens Maro inducit ipsam Didonem in extremis suis ista dicentem 'urbem praeclaram statui, mea moenia vidi ulta virum, poenas inimico a fratre recepi, felix heu nimium felix, si litora tantum numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae'. sic et Vulcanus respondens Veneri armari filium postulanti condicionale fatum adserit fuisse Troianis, ut si Aeneas caelestibus armis fuisset armatus, annos decem ultra quam stetit Troia duraret, nec Priamus ante idem tempus periret: quo praesidio praetermisso propagandae Troianae incolomitatis extincta condicio est: et hoc est quod ait 'similis si cura fuisset'; et quod dicit 'fas nobis' et reliqua, hoc est per fata licuisset, si enim nefas est obviare fatis, fas est omne quod permittente fatorum lege praestatur. ergo sensus hic est: cura, quae tibi nunc est, si stante Troia fuisset, armari filium tuum mihi per fata licuisset, propter rationem scilicet condicionalis fati, et vitam Priami et regna Troiae tam Iuppiter quam fata servassent, cum hoc decreti condicio contineret. ergo 'stat sua cuique dies' aut denuntiativo fato et mutationem omnino non recipit, aut condicionali et, si eventum alterum casus adtulerit, non expectata die adceleratur interitus: quod ergo dixit 'nam quia nec fato merita nec morte peribat', nolo illum putes universa confundere: illi enim dicuntur non fato perire sed merito, qui maxima in deos et non ignoscenda committunt, ut Salmoneus, ut contemptor divum Mezentius, ut Tityus, ut Ixion: quos si fato dixeris oppetisse, purgaveris; nam qui excedunt delinquendi modum ipsi sibi poenam sanciunt, quam si fatis inputandam putaveris, excusas peremptorum reatum. hoc est ergo quod dicit 'nam quia nec fato', id est denuntiativo, 'merita nec morte', id est nullo inmani crimine commisso, sed 'misera ante diem', hoc est uno de condicionalibus fatis statuto: si Troianae classis non contigisset adventus. [4.697] SED MISERA ANTE DIEM non est contrarium quod dicit in decimo “stat sua cuique dies” : nam, ut saepe diximus, secundum sectas loquitur; et hoc secundum alios, illud secundum alios dictum est. quamquam grammaticae responsioni possit sufficere “omnia vincit amor. [4.et nos cedamus amori]” . FURORE quia pudica in amorem devenerat. [4.698] FLAVUM CRINEM matronis numquam flava coma dabatur, sed nigra: unde Iuvenalis “et nigro flavum crinem abscondente galero” . huic ergo dat quasi turpi: vel quia in Catone legitur de matronarum crinibus “flavo cinere unctitabant ut rutili essent” . [4.699] CAPUT DAMNAVERAT necdum eam morti destinaverat. potest accipi 'Stygioque caput damnaverat Orco', ut Didonem voto liberaret, quod semper omnes optant, ut sine cruciatu moriantur: nam subiunxit 'hunc ego Diti sacrum' et reliqua, id est libero. vel illud ab Orco nondum liberaverat, cum illa devotum crinem adhuc retinens inter reos esset. ergo cuiuscumque debiti, id est reatus damnatio finem facit. 'damnare' autem est damno adficere, id est debito liberare. ideo et cum vota suscipimus, rei voti dicimur, donec consequamur beneficium et donec condemnemur, id est promissa solvamus, ut “damnabis tu quoque votis” . et bene poeta non ait 'illam damnaverat', sed 'caput' ipsum, unde crinis fuerat auferendus. [4.700] IRIS ROSCIDA quia cum nubibus est, quae rore non carent. ADVERSO SOLE bene naturalem rem expressit. Iris enim nisi e regione solis non fit, cui varios colores illa dat res, quia aqua tenuis, aer lucidus et nubes caligantes inradiata varios creant colores. [4.703] SACRUM IVSSA FERO Euripides Alcestin Diti sacratum habuisse crinem dicit, quod poeta transtulit ad Didonem. CORPORE SOLVO id est animam tuam, quia ait supra 'nexosque resolveret artus'. [4.704] OMNIS ET UNA uno impetu effusa est vita, id est anima. DILAPSUS CALOR secundum eos qui dicunt animam calorem esse, qua recedente corpus friget, ut “corpusque lavant frigentis et ungunt” . [4.705] IN VENTOS VITA RECESSIT id est anima, ut in quarto georgicorum “quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas” . et dicendo 'in ventos' aut eos sequitur, qui animam aerem dicunt, hoc est 'in materiam suam rediit': aut certe eos qui dicunt animam perire cum corpore, ut intellegamus 'evanuit, in ventos recessit', ut in nono “sed aurae omnia discerpunt” . SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM QUINTVM COMMENTARIVS. [5.1] INTEREA dum fletur aut sepelitur Dido: et hoc sermone librum, ut solet, superioribus iunxit. cuius pars maior ex Homero sumpta est: nam omnia quae hic commemorat, exhibentur circa tumulum Patrocli, nisi quod illic curule exercetur, hic navale certamen. sane intellegendum non potuisse fieri, ut una, nec plena die Aeneas ad Siciliam perveniret: unde accipiendum est, sicut supra legimus, quod circa primum ortum lucis navigavit, ut “regina e speculis ut primum albescere lucem vidit et aequatis classem procedere velis” . ergo tota die dum se Dido interimit, dum fletur, paululum provectus est, leniter spirantibus ventis, et flammas rogi circa vesperam vidit, quo tempore et per naturam ignem videre potuit, et per pristinum morem, quo per diem cadavera non incendebantur. deinde tota navigans nocte et alterius diei parte ad Siciliam venit. MEDIUM aut 'medium' est quicquid a principio recedit et necdum finem sortitur: aut 'medium' sic altum, ut medium putares, ut “graditurque per aequor iam medium” : nam vere 'medium' sequenti indicat loco 'ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla occurrit tellus: maria undique e. u. c.' sane speciem pro genere posuit: nam mare significat 'maria'. TENEBAT nautico usus est verbo, ut “Iliacas vento tenuisse carinas” et “ni teneant cursus” . [5.2] CERTUS aut indubitabiliter pergens, id est itineris sui certus: aut 'certus Aeneas', id est sollers, strenuus, velox, ut “equidem per litore certos dimittam” . ATROS AQUILONE quos nuper flans aquilo atros effecerat, ut “et mediis properas aquilonibus ire per altum” . nam ex Africa venientibus auster secundus est, aquilo adversus: ergo hoc dicit quod fluctus, qui atri esse consuerunt aquilonis flatu, qui ante flaverat secundo flatu, secarit Aeneas surgente zephyro, ut Mercurius “nec zephyros audis spirare secundos” . sed novimus, tempestatis hanc esse naturam, ut reliquias venti teneat etiam in alterius flatu, sicut Lucanus “ut quotiens aestus zephyris eurisque repugnat, huc abeunt fluctus, illuc mare” (3.549). 'atros' autem secundum Plinium dicit, qui ait in naturali historia, non esse maris certum colorem, sed pro qualitate ventorum mutari, et aut flavum esse, aut luculentum, aut atrum. [5.4] CONLUCENT FLAMMIS lucent undique: in honorem enim regum cum facibus procedebatur a populo: unde ait de Pallante “lucet via longo ordine flammarum et late discriminat agros” . postea etiam funebres lectulos proferre coeperunt: unde est etiam in sexto “vel quae Tiberine videbis funera, cum tumulum praeterlabere recentem” , cum de Marcello aedili diceret, filio sororis Augusti, in cuius honorem hoc factum est. QUAE TANTUM in quantitate est admiratio. sane sciendum Varronem dicere, Aeneam ab Anna amatum: et licet, ut supra diximus, plurimum tempus intersit, lectum tamen est. [5.5] CAVSA LATET DURI MAGNO SED AMORE DOLORES POLLUTO 'duri dolores' huperthesis est: sed expositio talis est: ignorabant quidem causam Troiani, coniecturis tamen propius accedebant: nam 'duri dolores magno amore polluto', id est laeso, et notus feminarum furor ducebat Troianos per triste augurium, scilicet ut crederent se interemisse Didonem. multi dicunt 'ducunt' dilacerant, ut ad supra dictas duas causas tertia accedat: percellebant, inquit, animos Troianorum, quod nascebantur duri dolores amore polluto, quod notus erat feminae furor, quod ignem rogi videbant, id est omen navigantibus triste: ut 'pertriste' valde triste sit. sed si sic intellexerimus, tertio dicto congruit tantum, non etiam superioribus: nec enim Troiani navigantes iam poterant aut de amore aut de furore Didonis esse solliciti. [5.7] TRISTE PER AVGURIUM quidam 'augurium' pro coniectura accipiunt. sed in quarto libro relatum est, duplici modo diras fieri: aut in signis, aut quocumque modo, aut quacumque parte. sed de signis diram fieri in tertio de harpyiis et in quarto de Didone significatum est: nunc quocumque modo diram fieri sic ostenditur, cum facit Aeneam ex Africa navigantem flammam e rogo Didonis adtendere, dixit enim 'quae tantum accenderit ignem causa latet' usque 'pectora ducunt'. cum enim dat ubique Aeneae auguriorum peritiam, ostendit scisse eum etiam haec signa inter diras referri: quod verum fuisse declarat secuta tempestas. TEUCRORUM PECTORA DUCUNT sicut dictum est, propter visas flammas rogales, quae malum navigantibus omen efficiunt: et Troiani auguriorum periti sunt, nam neque ad Italiam veniunt, et mox naves incendio amittunt. [5.8] RATES pro navibus abusive posuit. [5.9] MARIA UNDIQUE ET UNDIQUE CAELUM ecce vere nunc est medium mare. [5.10] OLLI aut tunc: aut illi. SUPRA CAPUT periculosus, inevitabilis, mortifer: nec enim simpliciter dictum est, cum omnis imber supra caput sit. [5.11] NOCTEM tenebras, HIEMEM tempestatem: Graeci enim kheimona, et non solum anni tempus, sed et tempestatem significant. INHORRVIT UNDA TENEBRIS hoc est et noctis, et nubium. [5.12] IPSE GUBERNATOR emphatikos hoc est, qui debuit esse solacio. PUPPI AB ALTA subaudis 'haec ait'. [5.13] QUIANAM id est cur. et est interrogantis adverbium, quo usus est bis, hic et in decimo “caelicolae magni, quianam sententia vobis versa retro?” NIMBI pro nubes. COLLIGERE ARMA IVBET vela contrahere, non penitus deponere: nam dicit 'obliquatque sinus in ventum'. [5.16] OBLIQUATQUE SINUS IN VENTUM contra eam partem, qua venti flabant. et eleganter per totum gubernatorem ostendit ante omnia temptare, quam ad confessionem descendat. [5.17] MAGNANIME AENEA fortissime. et est epitheton sumptum ex tempore, hoc est qui non consternaris: sic in quarto ubi nuptias facturus est, ait “ipse ante alios pulcherrimus omnes” . IVPPITER AUCTOR aut nostrae navigationis; aut secundum usum locutus est: nec si huius rei auctorem se Iuppiter faciat. et multi quaerunt, quomodo 'auctor Iuppiter', cum Apollini dicat “tot maria intravi duce te?” sed legimus “quae Phoebo pater omnipotens” : et specialiter navigationis ex Africa auctor est Iuppiter. [5.18] HOC CAELO id est aere, “in hoc caelo qui dicitur aer” : sic Lucretius posuit. [5.19] MUTATI TRANSVERSA FREMUNT id est hinc atque hinc, quod est ex transverso: Varro de ora maritima “nihil enim venti, ut docti dixerunt, nisi aer multus fluens transversus” . est autem adverbium factum de nomine, ut “cunctatur et amnis rauca sonans” , item “et pede terram crebra ferit” . nomen et adverbium plerumque in se transeunt: nomen in adverbium, “torvumque repente clamat” , id est torve: item adverbium in nomen, ut “dum mane novum” accepta declinatione factum est nomen. sic Persius “iam cras hesternum consumpsimus, ecce aliud cras” . sed nomen cum adverbium esse coeperit, fit indeclinabile; adverbium cum nomen esse coeperit, declinatur: unde ait Plautus “a mani ad vesperum” (Am. 253), (Mil. 503, Mos. 767). 'a mane' autem propter triptoton non dixit: cum enim in alienum ius transeunt hae partes, non suis, sed earum ad quas transierint, utuntur potestatibus, dumtaxat in declinatione. nam temporum rationem suam reservant: ut hoc loco 'transversa', cum adverbium sit, 'a' tamen brevis est, quia venit ex nomine, licet duae consonantes sequantur: cum sciamus 'a' terminata adverbia longa esse, ut paulo post “et frustra cerno te tendere contra” . VESPERE AB ATRO id est ab occidente nubibus confuso, hoc est quo tendimus: nec enim sine ratione post generalitatem addidit speciem. quidam autem ideo 'atro' dicunt, quia ubi dies est occidens, atra omnia facit, id est noctem. [5.20] IN NUBEM COGITUR AER nubes enim aeris densitas facit, ut “denset erant quae rara modo et quae densa relaxat” : contrario “scindit se nubes et in aethera purgat apertum” . [5.21] NEC NOS OBNITI CONTRA kata tou autou: sufficiebat enim aut 'obniti', aut 'contra niti'. TENDERE pro 'contendere': aphaeresis est. TANTUM aut quantum adversa tempestas valet, aut 'tantum' pro 'in tantum', ut “quid tantum insano iuvat indulgere dolori” . [5.22] SUFFICIMUS hic simpliciter, alibi subministrare significat, ut “sufficit umorem” . SEQUAMUR fortunam scilicet. [5.23] QUOQUE VOCAT VERTAMUS ITER videtur bis idem dixisse. NEC LITORA LONGE a facili. et deest 'esse'. [5.24] FIDA propter Acestis adfinitatem. FRATERNA ERYCIS propter Erycem, Butae et Veneris filium, secundum alios Neptuni et Veneris, regem Siciliae, unum sicut dicitur de numero Argonautarum. SICANOS corripuit 'Si', alibi producit, ut “Sicanio praetenta sinu” . [5.25] RITE MEMOR SERVATA REMETIOR ASTRA si rite remetior astra paulo ante servata, scilicet ante tempestatem. colligit autem vicinitatem ex ratione cursus, qui a peritis horis colligitur, quas indicant sidera. [5.27] IAMDUDUM non tantum heroicum est quod dat Aeneae gubernandi scientiam, sed etiam ad prooeconomiam pertinet: dicturus enim est “et ipse ratem nocturnis rexit in undis” . FRUSTRA CERNO TE TENDERE CONTRA ad illud respondit 'nec nos obniti contra, nec tendere tantum sufficimus'. [5.28] FLECTE VIAM VELIS ex re maritima nata declamatio. in terra enim a via deflectimus nos, in mari ipsam flectimus viam. non ergo velorum viam, sed per vela ipsius cursus viam dixit. 'flecte' autem significat muta: Pacuvius “quae meum venenis flexit socium pectora” . et hic ad illud respondit 'quoque vocat vertamus iter'. [5.29] FESSAS NAVES pro 'nos fessos'. vel 'fessas' quassas, nec ad plenum refectas. DIMITTERE pro 'inmittere'. [5.30] DARDANIUM ACESTEN ut et supra diximus, Hippotes filiam suam Egestam ne ad cetos religaretur, superposuit naviculae et misit quo fors tulisset. qua delata ad Siciliam, Crinisus fluvius concubuit cum ea conversus in canem, unde Acestes est natus: vel, ut quibusdam videtur, Agestes. huius rei ut esset indicium aes cum effigie canis percussum Siculi habuerunt. alii dicunt Laomedontem regem Troianorum, cum graviter cives sui ab ceto, id est belua marina, infestarentur propterea quod mercedem Neptuno ob fabricatos muros negasset, ad templum Iovis Ammonis scitatum misisse de mali remedio vel fine. cui cum esset responsum, ut filiam suam Hesionam beluae offerret, et hoc a civibus facere cogeretur, fore respondit si ante eorum filias beluae obiecisset: quo facto cum plures puellae a ceto absumptae essent, plerique parentes filias in longinqua miserunt, ex quibus una †troia nomine silvae aegesta delata in Siciliam est, et a Criniso, sicut dictum est, conpressa edidit Acestem. alii dicunt Laomedontem, cum, sicut narratum est, propter filiam suam seditionem a civibus pertulisset, unum de Troianis, auctorem seditionis, occidisse filiasque eius mercatoribus exponendas dedisse, a quibus illae in Sicilia prope Crinisum amnem relictae sunt, quarum ille unam in canem conversus compressit. quidam dicunt Egestam reversam in matrimonium a Capye ductam, ex quibus Anchisen natum. SERVAT hic tenet, ut “et tantas servabat filia sedes” : vel certe 'servat' habet. [5.31] GREMIO CONPLECTITUR OSSA quasi de matre dixit. et quaeritur, cur hoc Palinurus, cum ad Siciliam suaderet devertere, non dixerit: nisi forte quod luctus Aeneam noluerit admonere, propter quod ante Aeneas causa mortis paternae Siciliam oram inlaetabilem dixerit. [5.32] SECUNDI ZEPHYRI quomodo, si tempestas est? sed iam secundi post conversionem navis. [5.34] ET TANDEM vacans particula est 'tandem', ut “et quo sub caelo tandem” : nam cur 'tandem', cum dicat 'fertur cita gurgite classis'? aut 'tandem' ideo quia navigantibus etiam cita navigatio tarda videtur: aut 'tandem' periculis liberati. LAETI qui in tempore tempestate caruissent. NOTAE notae harenae, ad notam harenam. et utrum 'notae' dulci? an quia iam ibi fuerant? ut 'vix e conspectu Siculae telluris in altum'. [5.35] EXCELSO utrum an' huphen, an 'ex celso' pro 'excelso'? MIRATUS is qui mirabatur: aut certe 'miratus occurrit'. et bene temperato usus est verbo, ne videretur aut quasi inhospitalis dolere, aut exultare voti nescius Troianorum. [5.37] HORRIDUS terribilis. IN IACULIS in hastis: Ennius “levesque secuntur in hastis” . LIBYSTIDIS VRSAE aut re vera: aut ferae Africanae, id est leonis aut pardi. [5.39] NON INMEMOR litotes figura. [5.40] GRATATUR quidam 'gratatur' non gratulatur, sed laetatur accipiunt, ut, quod ad Troianorum votum pertinet, miseretur ad Siciliam reversos, quod ad suum animum, gaudeat. Pacuvius in Hermiona hoc verbum posuit “ibo atque dicam, frequentes ut eant gratatum hospiti” , Accius Pelopidis “nec tibi me in hac re gratari decet” . quidam tamen reprehendunt quod penitus non dederit verba Acesti gratulanti. REDUCES salvos: alibi “ut reduces illi ludunt” . GAZA AGRESTI opibus rusticanis: nam gaza omnis fructus est. [5.42] STELLAS FUGARAT poetice dixit: nam si stellae a stando dictae sunt, non fugantur; semper enim fixae sunt praeter planetas. et est indicativus modus pro coniunctivo: cum fugasset tempestates. [5.43] CLARA DIES ad conparationem. [5.44] ADVOCAT AENEAS proprie enim advocata contio dicitur. [5.45] DARDANIDAE MAGNI frequenter, ut diximus, ad opus suum Vergilius aliqua ex historia derivat: nam sic omnia inducit, quasi divini honores solvantur Anchisae, quos constat Iulio Caesari tribuisse Augustum. et bene dicit 'genus alto a sanguine divum': nam per tacitam oeconomiam ostendit, debere Anchisen generis sui honorem mereri: unde est “dis genite et geniture deos” . A SANGUINE DIVUM 'divum' et 'deorum' indifferenter plerumque ponit poeta, quamquam sit discretio, ut deos perpetuos dicamus, divos ex hominibus factos, quasi qui diem obierint: unde divos etiam imperatores vocamus. sed Varro et Ateius contra sentiunt, dicentes divos perpetuos, deos, qui propter sui consecrationem timentur, ut sunt dii manes: quod tangit in duodecimo dicens “diva deam stagnis quae fluminibusque sonoris praesidet” . [5.46] ANNVUS ORBIS quia menses in sese recurrunt et annum faciunt: unde et anulus quasi anuus dictus. sic alibi “atque in se sua per vestigia volvitur annus” . [5.47] DIVINI aut laus est, ut “divini opus Alcimedontis” : aut re vera 'divini'; nam ait “genitor mihi talia namque, nunc repeto, Anchises fatorum arcana reliquit” . multa enim antiqua lectio Anchisen futurorum scientem concelebrat. aut 'divini' id est dei, quia apud Romanos defunctorum parentes dei a filiis vocabantur. [5.48] MAESTAS ARAS aut ipsi maesti; aut medium se praebet: nam et hominem fuisse novit, et vult eum ex consecratione numen effectum; nam 'maestas aras' ad hominem pertinet, id est diis manibus consecratas, et quod paulo post dicit 'altaria liquit' vult esse divinitatis post apotheosin, posteaquam deus confirmatus est: unde est et 'adytis', quae templorum sunt, et 'successit tumulo', quod est hominis. [5.49] NISI FALLOR non quasi nescius dixit, sed propter anni confusionem, quae erat apud maiores. nam ante Caesarem qui nobis anni rationem conposuit, quam hodieque servamus, intercalabantur decem dies, ut etiam in Verrinis legimus, scilicet lunae non congruente ratione. annum autem primo Eudoxus, post Hipparchus, deinde Ptolomaeus, ad ultimum Caesar deprehendit. ACERBUM propter perditum patrem. [5.50] HONORATUM quia deus effectus est. SIC DI VOLVISTIS ut in tertio “visum superis” . semper enim de diis salva veneratione conqueritur. sane * * * subaudiendum extrinsecus. [5.51] GAETULIS AGEREM SI SYRTIBUS si in Gaetulis syrtibus agerem, id est essem. et bene aut desertos, aut hostiles commemorat locos. sane multis modis hoc loco ludos fieri debere dicit: a necessitate 'hunc ego Gaetulis' et reliqua: ab oportunitate 'nunc ultro ad cineres ipsius': ut et praemiis invitet 'bina boum vobis Troia' et reliqua: deinde genera certaminum 'quique pedum cursu valet' et reliqua: et orationem auspicato concludit dicendo 'ore favete omnes et cingite tempora ramis'. EXUL extra solum suum. [5.52] ARGOLICOVE MARI Ionico et Adriatico. DEPRENSUS occupatus. et proprie navigantum est, ut “deprensis olim statio tutissima nautis” . URBE MYCENE Graece dixit: unde singularem numerum posuit. 'Mycene' autem sicut 'Thebe': Iuvenalis “atque vetus Thebe centum iacet obruta portis” , ut sit 'Mycene Mycenes', ut 'Agave Agaves'. potest et exinde Latinam fecisse declinationem, ut sit 'haec Mycena huius Mycenae', ut 'Fidena'. et est periphrasis 'urbe Mycenae', id est Mycenis, ut “urbem Patavi” . [5.53] ANNVA VOTA haec quasi numini. et 'vota' nove funebre sacrificium dixit, id est ludos funebres, cum vota rerum secundarum sint. [5.54] SVIS DONIS congruis, aut certe debitis: sunt enim tantum superorum munera, sunt inferorum: in bucolicis “Phoebo sua semper apud me munera sunt, lauri, et suave rubens hyacinthus” . pro aris autem altaria, quae superorum deorum sunt. et hoc ideo quia Anchises iam deus est. [5.55] NUNC VLTRO argumentum a minore ad maius. 'ultro' autem aut 'ultra', id est insuper, hoc est amplius numina praestiterunt: aut 'ultro', id est sponte sua, non optantibus, vel volentibus nobis: vult enim ob hoc tempestatem ortam, non ut ab Italia depellerentur, sed quo sacra renovarentur Anchisae. [5.56] SINE NUMINE DIVUM sine voluntate et sine auctoritate. [5.57] INTRAMUS pro intravimus. [5.58] CELEBREMUS HONOREM quomodo 'laetum honorem'? aut pro 'nos laeti': aut honorem non dixit exsequias: nam et ventos quasi a numine vult petere. et eum deum ubique memorat, cum in subsequentibus etiam vino libarit, [5.aut] quod mortuis non licebat. [5.59] POSCAMUS VENTOS utrum tum, id est deinde petamus ventos: et utrum a diis, an ab Anchise, quem deum per templa commemorat. [5.60] POSITA constituta, ut “et posuere in montibus urbem Pallantis proavi de nomine Pallanteum” . dicit autem: petamus etiam hoc, ut velit nos in urbe constituta singulis quibusque annis sibi sacra persolvere. et bene 'sacra', tamquam de deo, et 'urbe posita', hoc est non quasi exules et vagi. [5.61] BINA BOUM et reliqua. utrum kata to siopomenon Acestes illi mandavit, an ultro Aeneas etiam illius nomine pollicetur, an quasi de amici animo Aeneas promittit? [5.62] IN NAVES per naves: multa enim 'in' significat, ut diximus supra. [5.63] QUOS COLIT HOSPES ACESTES non ait Siculos, sed quos Acestes colit. [5.64] SI NONA DIEM MORTALIBUS ALMUM in hoc loco aut pro confirmativa posita est, ut “vestro si munere tellus” , ut sit 'si' pro 'cum', id est cum venerit: aut 'si' pro dubitativa est, ut accipiamus 'almum' serenum, id est si dederit diem serenum et talem qualis ludis aptus est. ergo non de die, qui certus est, dubitat, sed de serenitate: unde paulo post “serena iam luce” . et sciendum quia apud maiores ubiubi quis fuisset extinctus, ad domum suam referebatur: unde est “sedibus hunc refer ante suis” : et illic septem erat diebus, octavo incendebatur, nono sepeliebatur: unde Horatius “novendiales dissipare pulveres” . inde etiam ludi qui in honorem mortuorum celebrabantur novendiales dicuntur. sciendum quia etiam domi suae sepeliebantur: unde orta est consuetudo, ut dii penates colantur in domibus. non nulli tamen 'si' pro 'quando' accipiunt. [5.66] PRIMA re vera 'prima': nam cetera non eo quo dicit editurus est ordine. ergo anakolouthon. [5.67] QUIQUE PEDUM deest 'hinc' vel 'inde'. VIRIBUS AVDAX hoc ad omnia pertinet, et potest non subdistingui: quamvis quidam luctationem accipiant, quod non reddidit. [5.68] AUT IACULO INCEDIT MELIOR id est iactu velocium sagittarum, ut vacet 've'. sic ista iunxit in nono “insidiis iaculo et longe fallente sagitta” , id est iaculo longe fallentis sagittae: nam non exhibuit iaculatores. aut notandum quod iaculatores promisit, nec exhibuit. MELIOR comparativum pro absoluto; sed in usu iam †et hit pro absolutis accipiuntur. [5.69] CRUDO CAESTU aut crudeli, aut duro: ut sit simpliciter dictum, quod ex corio duro sit. 'caestus' autem per diphthongon pugilum arma significat, habet etiam pluralem numerum et est quartae formae: nam 'cestus cesti' numeri tantum singularis sine diphthongo balteum Veneris significat. [5.70] PRAEMIA PALMAE id est virtutis: a praecedenti quod sequitur. [5.71] ORE FAVETE apto sermone usus est et sacrificio et ludis: nam in sacris taciturnitas necessaria est, quod etiam praeco magistratu sacrificante dicebat 'favete linguis, favete vocibus', hoc est bona omina habete, aut tacete: in ludis quoque necessarius favor est, quem propter plausum futuris spectatoribus dicit. 'favet' autem ore quis etiam per taciturnitatem: Horatius posuit “favete linguis, carmina non prius audita Musarum sacerdos” . CINGITE TEMPORA RAMIS ex Romano more. nam festis ludis omnis aetas coronata spectabat, quod ostendit per Aeneam, Acesten, Ascanium, per quos omnem demonstrat aetatem. [5.72] MATERNA MYRTO vel quasi filius, vel quasi Veneris sacrificaturus marito. et quia dixerat 'ramis' superius, ipse reddidit cum dicit 'myrto'. unde autem myrtus Veneri dicata est? fabula autem talis est: Myrrha, Cinyrae filia, cum adamasset patrem et eius se stupro nocturnis horis captata ebrietate paterna subiecisset gravidaque de eo esset facta, prodito incesto cum patrem insequentem se stricto gladio fugeret, in arborem versa est: quae cum infantem, quem intra uterum habuerat, etiam in cortice retineret, percussa, ut quidam volunt, a patris gladio, ut quidam, ab apro, parvulum edidit, quem educatum nymphae Adonem appellaverunt. hunc Venus vehementissime dilexit, et cum ira Martis ab apro esset occisus, sanguinem eius vertit in florem, qui numquam vento decuti dicitur. arborem quoque myrtum, ex qua puer natus fuerat, tutelae suae adscripsit: quamvis alii dicant, ideo myrtum Veneri dicatam, quia cum e mari exisset ne nuda conspiceretur, conlatuit in myrto, vel quia fragilis est arbor ipsa, ut amor inconstans, vel quia iucundi odoris, ut “sic positae quoniam suavis miscetis odores” . [5.73] HOC ELYMUS FACIT princeps Troianorum, qui dicitur tres in Sicilia condidisse civitates †Ascam, Entellam, Egestam. alii dicunt eum post incensum Ilium cum Aceste in Siciliam venisse eique participem fuisse. alii Anchisae nothum filium tradunt. Fabius Helymum regem in Sicilia genitum, Erycis fratrem fuisse dicit. AEVI MATVRUS honestius, quam si aevo maturo diceret: vel certe 'aevi maturi'. [5.74] SEQUITUR imitatur, ut “victriciaque arma secutus” . [5.77] RITE secundum ritum sacrificii, quo exigebatur, ut libaret de mero Baccho, id est puro. CARCHESIA autem genus poculorum est. dicitur autem et summitas mali per quam funes traiciunt. [5.78] HVMI terrae. LACTE NOVO aut statim mulcto, aut post fetum, quod colostrum dicitur neutro genere. umbrae autem sanguine et lacte satiantur: unde feminae, quae mortuos prosequuntur, ubera tundunt, ut lac exprimant, cuncti autem se lacerant, ut sanguinem effundant. SANGUINE SACRO victimarum, ut diximus supra. et notandum, quia partim quasi mortuo pari numero sacrificat, partim inpari, quasi deo, ut 'caedit quinas de more bidentes': nam legimus “numero deus inpare gaudet” . [5.79] PURPUREOSQUE IACIT FLORES ad sanguinis imitationem, in quo est sedes animae: sic in sexto “purpureos spargam flores” , item “purpureasque super vestes velamina nota” , scilicet, [5.ut supra dixit,] ut sedis suae cognoscat imitationem. [5.80] SALVE 'salve' et 'vale' secundum Varronem in logistoricis synonyma sunt: unde his et in salutatione utimur, et in exsecrationibus: ut “valeant qui inter nos discidium volunt” : unde etiam haec mortuis dicimus, non quo eis optemus salutem, in quibus nulla esse potest; sed ut significemus, nos sic digredi, ut ostendamus, eos numquam in nostram communionem esse venturos. et hoc verbum 'salve' apud auctores bonos ter enuntiatum invenitur 'salve, salvere, salvete'. ITERUM pro secundo. hic distinguendum: nam quo tempore sepeliit eum, dixit sine dubio 'salve' et 'vale'. [5.81] RECEPTI NEQUIQUAM CINERES cineres pro ipso patre posuit, ac si diceret, salve pater de Troia liberate sine causa: propter quod sequitur 'non licuit fines Italos fataliaque arva'. alii ad historiam supra dictam referunt distinctione mutata, ut dicant: 'recepti iterum cineres' semel ex Troia, semel a Diomede, qui dicitur ossa eius eruta cum Palladio reddidisse Aeneae: 'nequiquam' autem secundum Epicureos, qui dicunt omnia perire cum corpore. ANIMAEQUE UMBRAEQUE PATERNAE vocativus pluralis est: nam Plato et Aristoteles et omnes periti dicunt in homine quattuor esse animas: unam vitalem, ut in vermibus, qui tantum moventur: aliam sensualem, ut in mutis animalibus, in quibus est sensus et timoris et gaudii: tertiam intellectualem, ut in hominibus, qui et cogitare et recte iudicare possunt: esse etiam quartam infra omnes quae phusike vocatur naturalis, ut est in herbis et arboribus, quae etiam motu carentes, vitam tamen habent; nam et nascuntur et crescunt et pereunt, unde est “atque interfice messes” . his rebus colligitur, hominem harum omnium animarum esse participem: unde Sallustius ait “alterum nobis cum diis, alterum cum beluis commune est” . de umbris autem facilis est probatio: nam si quattuor sunt animae, sequitur ut tot sint umbrae; ut si quis inter duas stet lucernas, geminam umbram creat. hoc autem de animis etiam Lucretius adserit; sed non tantum veritati studet, quam sectae Epicureae. alii ista fugientes dicunt, 'animae' et 'umbrae' genetivum esse singularem, ut sit 'cineres umbrae et animae paternae': quod non valde probandum est: nec enim umbra aut anima cineres habent. [5.83] QUICUMQUE EST aut quia adhuc eum nusquam vidit: aut taedio longae navigationis hoc dicit. 'quaerere' ut alibi “arva neque Ausoniae semper cedentia retro quaerenda” . [5.84] ADYTIS AB IMIS ecce, sicut dictum est, ubique tamquam de deo loquitur: templorum enim et deorum adyta dicimus. LUBRICUS ANGVIS labilis. alias locum dicit, ut “per lubrica surgens” . [5.85] SEPTEM INGENS GYROS loci genium per magnitudinem vult probare; nullus enim locus sine genio, qui per anguem plerumque ostenditur: Persius “pinge duos angues: pueri, sacer est locus” . sane hunc locum de Homero sumpsit, qui inducit Graecos apud Aulidem omen futuri decennalis belli ex serpente collegisse, qui etiam matrem consumpsit novem pullis comesis: ita ergo nunc etiam Aeneae omen sui erroris ostenditur septem gyris: nam septimus ei annus est finis erroris. et est optimum figmentum: annus enim secundum Aegyptios indicabatur ante inventas litteras picto dracone caudam suam mordente, quia in se recurrit. alii hoc secundum Platonem dictum volunt, qui ait animos per septem circulos ad corpora penetrare. GYROS nomen legimus; verbum exinde non invenimus. [5.86] PLACIDE repens quiete. AMPLEXUS PLACIDE hoc est molliter. nec dixit 'corripuit', sed 'amplexus est'. [5.87] CAERULEAE CUI TERGA NOTAE caeruleae notae et fulgor auro variatus. INCENDEBAT id est inlustrabat. [5.90] AGMINE LONGO TANDEM post illos gyros tandem longo repere coepti agmine, id est impetu, tractu. SERPENS participium est, non nomen, ac si diceret 'repens'. [5.92] LIBAVITQUE DAPES leviter gustavit epulas super positas, quae silicernium vocantur quasi silicenium, super silicem positum. [5.93] DEPASTA ALTARIA 'altaria' species ararum. 'depasta' autem, non a se: nam supra ait 'libavitque dapes'; sed hoc dicit: tam diu permansit, quam diu cuncta aris superposita flamma consumeret. [5.95] GENIVMNE LOCI quia, ut diximus, nullus locus sine genio. FAMULVMNE PARENTIS fuit enim haec maiorum consuetudo, sicut hodieque apud Indos est, ut quotiens reges moriebantur, cum his dilecti equi vel servi et una de uxoribus carior circa rogum occisi incenderentur, inter quas de hoc ipso erat magna contentio. possumus ergo 'famulum' servum sepultum cum Anchisa accipere. aut per apotheosin deum ostendit effectum: unde ei famulum dat, quasi ministrum; singula enim numina habent inferiores potestates quasi ministras, ut Venus Adonim, Diana Virbium. aut certe secundum Pythagoram dicit, qui primus deprehendit, de medulla hominis, quae est in spina, anguem creari: quod etiam Ovidius in quinto decimo metamorphoseon dicit loquente Pythagora. [5.97] NIGRANTES TERGA nigra terga habentes. [5.99] MANESQUE ACHERONTE REMISSOS aut venientes de Acheronte ad hanc parentationem: aut certe 'remissos Acheronte' qui iam in Acheronte non essent post apotheosin factam. REMISSOS ut remitterentur. [5.100] QUAE CUIQUE EST COPIA pro sua quisque facultate. [5.101] LAETI DONA FERUNT alacres: libenter et ipsi conferunt parentationi. [5.102] FUSI id est strati. [5.105] PHAETONTIS Solis, apo tou phainein. sane de Phaetonte fabulam in decimo plenius invenies. [5.106] FAMA FINITIMOS utrum per se potius audienda, an et ipsa ad Acesten referenda? an subtiliter ad Aenean 'fama', 'nomen' ad Acesten? [5.107] EXCIERAT evocaverat, invitaverat. LAETO COETU pro ipsi laeti. [5.108] VISURI AENEADAS potest et absolute accipi 'visuri Aeneadas', potest et per syllepsin subaudiri 'certantes'. CERTARE PARATI hoc est parati ad certandum. [5.109] CIRCO spatioso ludorum loco. LOCANTUR ponuntur. [5.110] SACRI TRIPODES sic pulchri, ut sacros putares: vel quales sacrari solent: nec enim sacrilegus erat, ut sacra donaret. et sic dictum est, ut “Dodonaeosque lebetas” , quales sunt in Dodona. [5.111] ET PALMAE PRETIUM VICTORIBUS zeugma utriusque lateris: nam 'victoribus pretium' et ad supra dicta et ad dicenda pertinet. [5.112] ARGENTI AVRIQUE TALENTA talenti secundum varias gentes varium pondus est: sed apud Romanos talentum est septuaginta librae, sicut Plautus ostendit in Mostellaria, qui ait duo talenta esse centum quadraginta libras. legimus etiam talentum esse paululum quiddam: nam Homerus in ludis funebribus Patrocli ultima praemia dicit duo talenta: quod nos cogit aliquid minimum intellegere. nam si primus victor bovem accepit, consequens non est ut dicamus, ultimum tam magnum accepisse praemium: unde apparet talentum etiam minimum quiddam significare. [5.113] ET TUBA COMMISSOS Romano more, sicut hodieque videmus omnibus ludis funebribus, ut sunt divorum: nam si sacri sint, id est festi, lustrantur faculis. ante etiam ab hymnis incipiebant. [5.114] PRIMA CERTAMINA Punico bello primum naumachiam ad exercitium instituere Romani coeperunt, postquam probarunt gentes etiam navali certamine plurimum posse: ad quam rem in hoc certamine plurimum adludit poeta. PARES aut pariter: aut diversis conparabiles rebus, ut sequentia indicant 'melior remis, sed pondere pinus tarda tenet': aut 'pares' ordine remorum, quamvis Gyae tantummodo triremem dicit: aut 'pares' ita ut ante certamen videbantur. GRAVIBUS REMIS fortibus, ut “ferit ense gravem Thymbraeus Osirin” : nam graves inferunt tarditatem. [5.116] REMIGE erit nominativus 'remex': Serenus “semiremex Herculis” . PRISTIM vel a tutela depicta, vel apo tou prizein ta kumata, id est undas incidere a secandis fluctibus. [5.117] MOX ITALUS subaudis 'futurus': ipse enim familiam Memmiorum constituit. et bene laudat familias nobilium: nam a Sergesto Sergia familia fuit, a Cloantho Cluentia, a Gya Gegania, cuius non facit mentionem. nobiles autem familias a Troianis fuisse Iuvenalis ostendit, ut “iubet a praecone vocari ipsos Troiugenas” . A QUO NOMINE scilicet Mnesthei. et Mnestheus sic est, ut Tydeus Tydei: nam diphthongos Graeca est. MEMMI pro 'Memmiorum', genetivus singularis pro plurali: vel a quo nomine genus †italu Memmi: vel a quo nomine genus 'Memmi', ut sit 'Memmi' [5.genetivus singularis] nominativus pluralis. [5.118] INGENTI MOLE motu, ut “magna se mole moventem” . CHIMAERAM fabula ex qua hoc nomen translatum est talis est. Bellerofontes admissa per ignorantiam caede, profugit ad Proetum Argivorum regem. a quo cum esset susceptus hospitio a Stheneboea uxore eius adamatus et de stupro interpellatus est. qui cum frequentius hoc se indicaturum Proeto minaretur, praeoccupatus a Stheneboea ipse apud Proetum accusatus est, tamquam reginae castitatem adpetisset. quem cum Proetus ad Iobatem, Lyciae regem, socerum suum cum litteris signatis, quibus praecipiebat ut puniretur, misisset, Iobates Bellerofontem adversus †tympios sibi Solymos, gentem ferocissimam misit. quos cum ille superasset, revertens in insidias quas sibi Iobates struxerat incidit, quibus prostratis novissime missus adversus Chimaeram, triplex monstrum, siquidem prima pars eius leo erat, posterior draco, in medio caput caprae, quod ignes efflabat. hanc ille vectus Pegaso equo qui volabat, occidit. miratus hanc eius constantiam Iobates filiam suam ei cum parte regni in matrimonium dedit. [5.119] URBIS OPUS ita magna, ut urbem putares. TRIPLICI VERSU omnes enim triremes fuerunt. 'versu' autem aut ordine, ut “ille etiam seras in versum distulit ulmos” : aut 'versu' tractu a verrendo, ut “aequora verrebant caudis aestumque secabant” . sane unus est sensus. et est Graecum, nam illi stikhon dicunt. [5.120] PUBES INPELLUNT figura est, ut “pars in frusta secant” . et sciendum inter barbarismum et lexin, hoc est latinam et perfectam elocutionem, metaplasmum esse, qui in uno sermone fit ratione vitiosus. item inter soloecismum et schema, id est perfectam sermonum conexionem, figura est, quae fit contextu sermonum ratione vitiosa. ergo metaplasmus et figura media sunt et discernuntur peritia et inperitia. fiunt autem ad ornatum. [5.121] DOMUS SERGIA familia, ut “da propriam Thymbraee domum” : et inde est Sergius Catilina. TENET ultra tenet vel servat. [5.122] CENTAURO MAGNA feminini est generis, si de navi dicas, ut “in eunuchum suam” , cum comoediam diceret. Iuvenalis contra sensit dicens “et in tergo necdum finitus Orestes” . sed sciendum genera plerumque confundi aut metri ratione, aut hiatus causa: sic Horatius “nec cupido sordidus aufert” , cum significantes cupiditatem feminino genere dicamus. ipse etiam Vergilius ait “timidi dammae cervique fugaces” , cum ipse secundum fidem dixerit “cum canibus timidae venient ad pocula dammae” . [5.123] CAERULEA aut nigra, aut altae carinae: omne enim altum nigrum est, ut “scrupea tuta lacu nigro nemorumque tenebris” . CLVENTI ad ipsum apostropha. [5.124] EST PROCUL modo 'haud nimis longe', ut et supra diximus. sic in bucolicis de nimia vicinitate ait “serta procul tantum capiti dilapsa iacebant” . interdum et 'satis longe' significat. [5.125] OLIM tunc fere cum cori nubibus abscondunt et obruunt sidera. [5.127] TRANQUILLO melius septimus est, quam dativus. [5.128] CAMPUS saxi latitudo. APRICIS sole gaudentibus. sane apricus et locus dicitur sole calens: quod est opaco et abdito contrarium: et apricos dicimus locis apricis gaudentes: Vergilius “duceret apricis in collibus uva colorem” , Persius “nostra ut Floralia possint aprici meminisse senes” . 'apricum' autem quasi aneu phrikes, sine frigore: inde et Africa, quod est calidior. MERGIS Aesacus Priami filius fuit. hic se praecipitavit de muro nec periit: et cum hoc saepius faceret, deorum miseratione in avem versus est, quae ad imitationem praecipitandi quasi idem facit saepe mergendo. [5.129] FRONDENTI EX ILICE haec enim arbor in tutela Iovis est. †victoria est. <'frondenti'> pro 'frondente', dativum pro ablativo. [5.131] CIRCUMFLECTERE bene uno sermone et profectionem conplexus est et reversionem. [5.132] LEGUNT eligunt. [5.133] DUCTORES domini navium, non gubernatores. [5.134] POPULEA VELATUR FRONDE IVVENTUS Hebe Graece est Iuventas, filia Iunonis, uxor Herculis. nunc ergo aut propter hoc iuventus utitur populeis coronis, aut ad imitationem virtutis: populus enim Herculi consecrata est, ut “populus Alcidae gratissima” : aut 'populea', quia ludi funebres sunt et haec arbor ab Hercule ab inferis allata est, cum canem Cerberum extraheret: nam et ipsa arbor Acherusia vocatur. [5.135] NUDATOS bene nudatos, quia veste tecti esse consuerunt: nam 'nudum' est numquam tectum, ut facies. OLEO PERFUSA oleo perfusos habens. [5.136] TRANSTRIS et transtra dicuntur et iuga, ut in sexto “inde alias animas, quae per iuga longa sedebant” . INTENTA porrecta. [5.137] INTENTI eodem sermone in diversis usus est rebus: aliter enim brachia, aliter intendimus mentem. EXVLTANTIAQUE H. C. P. P. hypallage: omni parte pulsans pavor corda haurit, id est ferit et exultare facit, ut “latus haurit apertum” . [5.138] LAVDUMQUE ne esset turpe quod ait 'pavor'. sane istae sunt bellorum prolusiones; unde etiam ad tubam geruntur. sed sciendum maioris aetatis funera ad tubam solere proferri: Persius “hinc tuba, candelae” : minoris vero ad tibias, ut Statius de Archemoro “ teneros solitum deducere manes” . [5.139] FINIBUS OMNES secundum naturam ante generali usus est descriptione, venturus ad specialitatem. [5.144] PRAECIPITES festinantes, ut “praecipites vigilate viri” : et est hyperbole. BIIVGO pro 'bigarum': nove dixit. BIIVGO et hoc celeritatis est: plures enim se impediunt. [5.145] CARCERE usurpavit: nam 'carcer' est numero tantum singulari custodia noxiorum; 'carceres' vero numero tantum plurali ostia, quibus equi arcentur: unde et 'carceres' quasi 'arceres' secundum Varronem. [5.147] IVGIS pro equis iugalibus. UNDANTIA autem large effusa. [5.149] CONSONAT ideo 'consonat' propter echo: nostrae enim vocis est aemula: unde et 'resultant' ait. [5.151] ELABITUR praecurrit celeriter, ut “labere nympha polo” . [5.152] TURBAM INTER tumultum, hoc est in ipso principio. [5.154] DISCRIMINE vel interstitio, vel certamine, vel cursu. et bene variat, nunc naves, nunc ductores commemorans. [5.155] PRIOREM inter se, hoc est tertium. [5.159] METAMQUE TENEBANT nauticum verbum. [5.160] PRINCEPS modo ordinis est. [5.162] QUO TANTUM MIHI vacat 'mihi', ut solet plerumque. [5.163] LITUS AMA 'litus' est omne quod aqua adluitur: unde et saxum 'litus' vocavit. STRINGAT radat, ac si diceret: hoc volo quod times. PALMULA extrema pars remi in modum palmae protenta. [5.166] ITERUM hoc verbum et a poeta potest dici, ut 'iterum revocabat': et a Gya, ut 'quo abis iterum', non 'iterum pete'. [5.169] INTER NAVEMQUE 'que' vacat. [5.172] EXARSIT IVVENI causa pendet ex causa: Horatius “non ego hoc ferrem calidus iuventa consule Planco” . [5.173] NEC LACRIMIS CARVERE GENAE nimis irascentum est: Cicero de Verre “cum irasceretur, lacrimas interdum vix tenere” . [5.174] DECORISQUE SVI inhonestum enim irasci, duci praesertim. SOCIVMQUE SALUTIS possumus intellegere 'oblitus salutis suae socium', id est gubernatorem: possumus et 'socium salutis oblitus' pro 'sociorum', praecipitato scilicet gubernatore. [5.176] IPSE GUBERNACLO ut ostenderet nihil esse quod etiam ipse, qui non professus erat, posset implere. GUBERNACLO SUBIT] ut in VI. “cui deinde subibit” . [5.177] HORTATURQUE VIROS aut ipse dicit celeuma: nam hortatores dicuntur: aut 'hortatur' ideo quia consternati fuerunt perdito gubernatore. CLAVUM fustem gubernaculi. [5.179] IAM SENIOR MADIDAQUE F. I. V. M. contra illud, quia occurrebat gubernatorem natandi peritum fuisse debere, addidit 'senior' et 'veste madida'. et ideo 'gravis' †madida. 'fluens' autem 'in veste' id est cui vestis fluebat: honeste locutus est: sic Iuvenalis “et multo stillaret paenula nimbo” . [5.181] RISERE NATANTEM unde in ludis voluptas quaeritur. [5.182] REVOMENTEM saepius vomentem: vel quod diu hauserat. [5.184] MORANTEM inperitia gubernantis. [5.187] AEMULA PRISTIS eiusdem rei studiosa, ut “illo aemulo atque imitatore studiorum meorum” Cicero in Caesarianis. alias inimicum significat. [5.189] INSURGITE econtra Lucanus “atque in transtra cadunt et remis pectora pulsant” (3.543). [5.190] HECTOREI aut fortissimi, qualis Hector fuit: aut re vera quondam Hectoris socii. [5.192] GAETULIS Africanis, a parte totum: nam Gaetulia mediterranea est, syrtes vero iuxta Libyam sunt. sic de syrtibus Horatius “ubi Maura semper aestuat unda” . fuisse autem Troianos in syrtibus ille indicat locus “in brevia et syrtes urget, miserabile visu” . IONIO quando iuxta Charybdin navigaverunt. [5.193] MALEAEQUE Malea promunturium est Laconicae provinciae, ubi undae sunt sequaces, id est persecutrices, ut “capreaeque sequaces inludunt” . [5.194] PRIMA quasi quae soleo. MNESTHEUS ille semper victor. [5.196] HOC VINCITE loco victoriae sit ultimos non redire. [5.197] NEFAS modo obprobrium. [5.198] AEREA fortis, ut “et iunctos temo trahat aereus orbis” : nam puppis aerea non est, sed prora. [5.199] SUBTRAHITURQUE SOLUM unicuique rei quod subiacet solum est ei cui subiacet, unde est solum navis mare, et aer avium. et est verbum cuius perlucida significatio per naturam [5.non] invenitur. [5.200] RIVIS quasi rivis, more rivorum: ac si 'rivatim' diceret. [5.202] FURENS ANIMI figurate dixit, ut “praestans animi iuvenis” . [5.203] INTERIOR sinisterior: Cicero “quem omnia intus canere dicebant” , Sallustius “igitur introrsus prima Asiae Bithynia est” . INIQUO angusto, ut “et silvis insedit iniquis” . [5.204] PROCURRENTIBUS praeminentibus, et obiectis et velut obviam venientibus. [5.205] MURICE saxi asperi acumen eminens [5.quod] per tranquillitatem. [5.207] MORANTUR retro agunt. [5.209] LEGUNT alii 'praetereunt': sed melius 'legunt', id est colligunt: nam sequitur 'et fractis discentem currere remis'. [5.212] PRONA vicina litoribus: unde 'altum' est longe positum. [5.213] COLUMBA ubique de his domesticis 'columbas' Vergilius dicit, Persius vero ait “teneroque columbo et similis regum pueris” : nam agrestes 'palumbes' vocantur. [5.215] EXTERRITA pinnarum concussione terrorem significans, ut “timuitque exterrita pinnis ales” : non enim timet pinnis, sed indicat timorem. [5.217] RADIT secat. ITER LIQUIDUM] purum aerem. [5.221] FRUSTRA quis enim ei relicta victoria subveniret? [5.225] IPSO SUPEREST IN FINE prope terminum certaminis, ut “spatia et si plura supersint, transeat elapsus prior” . [5.229] PROPRIUM DECUS quasi iam partam victoriam et honorem ni teneant, indignantur. [5.231] SUCCESSUS felicitas. POSSUNT QUIA POSSE VIDENTVR sperabant victoriam opinione spectantum, ut “cunctique sequentem instigant studiis” . [5.232] ET FORS pro fortasse. [5.233] PALMAS UTRASQUE diximus supra antiquum hoc esse. Carminius tamen dicit, qui de elocutionibus scripsit, per naturam vitiosam esse hanc elocutionem, et sive 'utramque palmam', sive 'utrasque palmas' dixerimus, esse in aliquo usurpationem. [5.235] IMPERIUM EST PELAGI id est in pelago, ut “di quibus imperium est animarum” . [5.236] LAETUS victor: a praecedenti quod sequitur. [5.237] ANTE ARAS de quibus paulo post “pars spoliant aras” . VOTI REUS voti debitor: unde vota solventes dicimus absolutos. inde est “damnabis tu quoque votis” , quasi reos facies. [5.238] PROICIAM exta 'proiciuntur' in fluctus, aris 'porriciuntur', hoc est porriguntur: nisi forte dicamus etiam fluctibus offerri. quod si est, 'porriciam' legendum est, id est porro iaciam. [5.240] PHORCIQUE CHORUS Latine 'hic Phorcus, huius Phorci' dicimus: nam apud nos Graeca huius nominis non est declinatio. est autem hic Phorcus deus marinus. PANOPEAQUE VIRGO una de Nereidibus, quam ideo separatim dixit, ut illas non virgines intellegamus. [5.241] PORTUNUS deus marinus qui portubus praeest. et bene 'inpulit' eum 'ipse' iam vicinum portui. nota est autem fabula. indignata Iuno quod ex pellice sua Semele natus Liber pater ab Ino matertera eius esset nutritus, Athamanti viro eius, regi Thebanorum, sive ut quidam volunt, Orchomeniorum, furorem inmisit, qui . . . Athamas post furorem a Iunone inmissum cum occiso Learcho filio, dum eum feram credit, Melicertam alterum filium cum Ino uxore sua persequeretur, et se illi in mare praecipitassent, voluntate numinum in deos versi sunt: Melicerta in Portunum, qui Graece Palaemon dicitur, Ino in matrem Matutam, quae Graece dicitur Leucothea. [5.243] PORTU SE CONDIDIT ALTO id est usque ad interiora pervenit. [5.244] EX MORE ludorum, scilicet per praeconem. [5.245] VICTOREM 'primum' Cloanthum subaudis: nam et illi duo victores sunt Sergesti: unde paulo post habes “quem modo navali Mnestheus certamine victor consequitur” . [5.248] DAT FERRE ut ferat. Graecum est duo verba coniungere, ut paulo post “donat habere viro” . sed hoc datur poetis. MAGNUM TALENTUM ut diximus quiddam breve, sed 'magnum' dixit comparatione alterius. [5.250] CIRCUM id est in parte extrema. [5.251] MAEANDRO DUPLICI flexuoso. et hoc dicit: erat in chlamyde flexuosa et in se remeabilis purpura, in modum Maeandri, fluminis Cariae provinciae, qui sinuosissimus est. MELIBOEA alii putant Milesia. pro Meliboeensis: est autem civitas Thessaliae Meliboea. [5.252] REGIUS Troi, regis Phrygiae, filius. [5.253] FATIGAT laus picturae, quasi gerat. [5.254] ACER id est velox. PRAEPES modo volans. [5.255] SUBLIMEM in altum. [5.256] PALMAS DA SIDERA TENDUNT aut mirantes, aut increpantes deos. [5.258] VIRTUTE SECUNDUM quia ille favore vicerat numinum: unde et praemia dantur congrua: illi chlamys, deorum continens fabulam, huic lorica, id est virtutis insigne. [5.259] HAMIS AUROQUE hamis aureis. [5.261] SIMOENTA venit a nominativo Graeco, non in is, sed in eis exeunte. SUB ILIO ALTO 'o' brevis fit sequente vocali. [5.262] DECUS ET TUTAMEN quia triplex et aurea. [5.263] PHEGEUS SAGARISQUE nominatim dicendo addidit laudem. [5.265] CURSU PALANTES TROAS AGEBAT ad Aeneae qui eum vicit pertinet laudem. [5.267] CYMBIAQUE pocula sunt in modum cymbae navis. ASPERA SIGNIS hoc est anaglupha. [5.268] OMNES qui vicerant scilicet. [5.269] PUNICEIS TAENIS vittis roseis: et significat lemniscatas coronas, quae sunt de frondibus et discoloribus fasciis, et sicut Varro dicit, magni honoris sunt. 'taenis' autem modo vittis: alias vittarum extremitates dicit, ut “fit longae taenia vittae” . [5.270] ARTE id est virtute: quod Graece arete dicitur. [5.271] ATQUE ORDINE DEBILIS UNO Sergestus scilicet. et bene ex mutatione conquisivit ornatum: nam inrideri et sine honore esse hominis est, remis carere, navis. [5.273] VIAE IN AGGERE agger est media viae eminentia, coaggeratis lapidibus strata: unde viae aggerem dixit. [5.274] AEREA fortis, ut “aerea puppis” . GRAVIS fortis, ut “gravibus certamina remis” . [5.276] TORTUS hos tortus: id est sine causa temptat incessus. [5.278] CLAVDA ab homine transtulit: Cicero “mancam ac debilem fore praeturam suam” . [5.279] MEMBRA etiam hoc ab homine transtulit. [5.281] VELA FACIT TAMEN anakolouthon: nam non praemisit 'quamquam remigare non posset'. SUBIT OSTIA portus, ut supra diximus, ideo quia exitus fluminum frequenter portus efficiunt. [5.282] PROMISSO aut magno: aut ante promisso, kata to siopomenon, ut intellegamus in omnibus ludis illud esse servatum 'nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit': quod et in pyctali ait certamine “victori velatum auro vittisque iuvencum, ensem atque insignem galeam, solacia victo” : aut certe promisisse eum intellegamus, quando vidit navem periclitantem. [5.284] OPERUM HAVD IGNARA MINERVAE perita lanificii. [5.285] CRESSA GENUS hoc est Cretensis. et hoc est figura Graeca, ut “qui genus? unde domo?” PHOLOE nomen proprium. erat autem lactans: nam infantes lactentes dicimus. [5.287] GRAMINEUM graminosum: Cicero de hastis bene “etiamne gramineas hastas” : quia 'gramineum' est ex gramine, 'graminosum' gramine abundans. COLLIBUS UNDIQUE CURVIS mutavit: non enim silva colles habet, sed est in collibus silva. debuit ergo dicere, quem colles cingebant silvis. [5.288] MEDIAQUE IN VALLE THEATRI media in valle erat circus theatri, id est spatium spectaculi. et 'theatri' Graece dixit a circumspectione. omne spectaculum theatrum possumus dicere apo tes theorias: non enim est speciale nomen. [5.290] CONSESSU MEDIUM TULIT ordo est: quo se Aeneas medium tulit cum multis milibus, et extructo consessu resedit. [5.292] ANIMOS 'eorum' subaudis. [5.293] MIXTIQUE SICANI quod ait “pars et certare parati” . [5.295] FORMA INSIGNIS id est decorus. VIRIDIQUE IVVENTA aetates omnes Varro sic dividit: infantiam, pueritiam, adulescentiam, iuventam, senectam. hae tamen, sicut etiam de temporibus supra diximus, singulae trifariam dividuntur, ut sit prima, viridis, praeceps: hinc est et 'viridi iuventa', et “cruda deo viridisque senectus” . item Sallustius “sed Mithridates extrema pueritia regnum ingressus matre sua veneno interfecta” . [5.296] AMORE PIO PUERI] casto, non infami. AMORE PIO PUERI aut genetivus est, et dicit eum ob hoc venisse, ne amicum relinqueret: aut distinguendum per se, et est nominativus pluralis, ut 'pueri' non referamus ad aetatem, sed ad agonale studium, in quo sunt puerorum et virorum separata certamina: nam andres kai paides dicuntur, licet non sint unius aetatis paides andres. [5.297] REGIUS †nouli. [5.298] ACARNAN Epirota: Acarnania enim est pars Epiri. [5.299] TEGEAEAE si derivativum fuerit 'de' non sequitur; si 'Tegeae' legerimus, non stat versus, nisi addita 'de' syllaba. derivativum autem ille indicat locus “tunc lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem” . et Tegeum oppidum est Arcadiae, a Tegeo Arcadis filio. [5.300] HELYMUS ecce ubi subtiliter Helymum cum Aceste ad Siciliam dicit venisse cum ait 'comites senioris Acestae'. [5.301] ADSVETI SILVIS id est venatores. [5.302] QUOS FAMA OBSCURA RECONDIT hoc dicendo per contrarium illos omnes esse nobiles indicavit. [5.306] CNOSIA Cretensia: Cnosos enim est civitas Cretae. et bene, sicut etiam in navibus, et generalia dat et specialia. LEVATO nitido, ut “at levem clipeum sublatis cornibus Io” . [5.308] PRIMI aliorum conparatione: nam unus est primus. [5.309] FLAVA viridi, ut supra “iaspide fulva” . [5.310] PHALERIS equorum ornamentis; sermo Graecus est. HABETO habeat: tertia persona est a futuro imperativi, quae in hoc modo numeri singularis similis est secundae. [5.311] AMAZONIAM quasi Amazoniam, ut “sacri tripodes” . [5.313] BALTEUS balteus dicitur non tantum quo cingimur, sed etiam a quo arma dependent. [5.314] CONTENTUS ABITO quasi de parvo munere. ABITO abeat. [5.316] CORRIPIUNT SPATIA AVDITO raptim eunt, ut “corripit Aeneas aditum custode sepulto” . LIMENQUE RELINQUUNT aut regulam, aut signum de creta factum. [5.317] SIMUL VLTIMA SIGNANT intuentur et notant ultima spatia, id est finem cursus, aviditate vincendi. et deest 'visu', ut Cicero “notat et designat oculis” . aut 'signant ultima' culmorum scilicet summitatem: 'signant' vestigiis, ut alibi “vix summa vestigia signat harena” . [5.318] PRIMUS ABIT sicut et de navibus post generalitatem transit ad specialitatem. et bene, quia tribus statuta sunt praemia, quinque commemorat, scilicet casuris duobus. [5.319] ALIS velocitate, quia tam ventos quam fulmina alata fingunt poetae, ut “et alitis austri” . [5.320] PROXIMUS HVIC secundum hunc locum proximum [5.autem] dicimus etiam longe positum nullo interveniente. [5.323] QUO DEINDE SUB IPSO id est post ipsum, iuxta ipsum. [5.324] CALCEM CALCE TERIT calcem dicimus unde terram calcamus; ergo non proprie dixit 'calcem calce terit': planta enim calcem non potuit terere: unde a parte totum accipiendum, id est calce pedem terebat. [5.325] INCUMBENS UMERO aut Helymi umero: aut currentis est gestus. [5.326] ELAPSUS PRIOR ut dum elabitur, id est celeriter currit, prior fiat: et satis licenter est dictum. AMBIGVUM minus firmum ad celeritatem. [5.327] SUB IPSAM FINEM [5.finem] bis subaudis: sub ipsam finem [5.aut] fessi adventabant ad finem. [5.329] LABITUR INFELIX quia parata victoria caruit. CAESIS UT FORTE IVVENCIS bene rem notam per transitum tetigit: agonalis enim moris fuerat post sacrificia ad certamen venire. [5.330] FUSUS HVMUM ordo est 'super fusus'. [5.332] TITUBATA participium sine verbi origine. [5.333] IN IPSO CONCIDIT ablativum posuit, quia non est mutatio. [5.334] OBLITUS AMORUM id est Euryali. et divisit sententiam Euryali. OBLITUS AMORUM amare nec supra dictis congrue: ait enim 'amore pio pueri': nunc 'amorum', qui pluraliter non nisi turpitudinem significant. [5.336] SPISSA HARENA tenui: quanto enim quid minutius, tanto est densius. [5.338] PRIMA TENET ta prota, †;prisca. FREMITUQUE SECUNDO bene 'secundo' addidit, quia est et irascentum. [5.340] HIC temporis adverbium est modo. per caveam autem plebem significat: nam cavea consessus est populi. ORA PRIMA PATRUM hoc est quod Iuvenalis ait “et omnibus ad podium spectantibus” . [5.343] LACRIMAEQUE DECORAE ipse etiam fletus habebat aliquid venustatis, ortus aut a gaudio, ut Terentius “o lacrimo gaudio” , quod et congruit puero propter victoriam inopinatam: aut certe ad miserationem movendam contra eum qui se adserebat esse victorem. [5.344] VENIENS crescens, ut “hic segetes, illic veniunt felicius uvae” . [5.349] CERTA firma. CERTA MANENT PUERI ut diximus supra, quia paides dicuntur. [5.350] ME LICEAT 'liceat me miserari': nam non 'me liceat', sed 'mihi liceat' dicimus. CASUS adlusit, a cadendo. [5.351] TERGUM pellem. mutavit more suo: nam 'tergus' debuit dicere. [5.352] ONEROSUM plus est quam si 'oneratum' diceret, sicut et 'sceleratum' et 'scelerosum'. [5.355] QUI LAVDE CORONAM virtute: a sequenti quod praecedit. [5.356] FORTUNA bene dolum suum excusat. [5.358] OPTIMUS OLLI aut ei adrisit: aut 'olli iussit efferri'. sane congrue arma dat iuveni. [5.359] DIDYMAONIS ARTES laus ab artifice, ut “divinum opus Alcimedontis” . [5.360] NEPTUNI SACRO DANAIS DE P. R. 'Danais' a Danais. et intellegimus hoc ad Aeneam transisse per Helenum. [5.363] PRAESENS fortis: ac si diceret, si adsit quis plenus animi. [5.366] VELATUM id est coronatum. AURO autem, quia solent habere laminas quasdam, ut “et statuam ante aras aurata fronte iuvencum” . [5.369] VIRUM SE MURMURE TOLLIT cum suffragio plurimorum. [5.370] SOLUS QUI PARIDEM S. C. C. multi haec a poeta volunt dici, melius tamen verba sunt populi: unde et 'virum se murmure tollit'. PARIDEM venit ab eo quod est 'Paris, Paridis' vel 'Paridos', quod autem legimus 'urbe paterna Parin creat' venit apo tou ho Paris, tou Parios, to Pari, ton Parin: et volunt, si proprium sit, in 'dos' exire genetivum, si appellativum, in 'os'. sane hic Paris secundum Troica Neronis fortissimus fuit, adeo ut in Troiae agonali certamine superaret omnes, ipsum etiam Hectorem. qui cum iratus in eum stringeret gladium, dixit se esse germanum: quod adlatis crepundiis probavit qui habitu rustici adhuc latebat. hos autem ludos transfert Vergilius ad Hectoris tumulum: qui sunt facti, cum habuisset Hector occidi. [5.373] AMYCI DE GENTE Amycus filius Neptuni fuit et nymphae Melies, qui a Polluce victus est pyctali certamine. Bebrycia autem ipsa est Bithynia: Sallustius “igitur introrsus prima Asiae Bithynia est, multis antea nominibus appellata” : ipsa enim est et maior Phrygia. [5.374] MORIBUNDUM morienti similem. [5.375] TALIS qualem multitudo loquebatur. [5.376] OSTENDIT melius dixisset 'ostentat'. [5.380] ALACRIS cum 'acer' ubique dicat, 'alacer' tamen non dicit, licet inde nascatur: vitat enim confusionem: unde utrumque non vult dicere. nam 'alacer' nusquam, et iterum 'acris' nusquam dixit. inde est quod etiam pampini supprimit genus, quia dubitatur. [5.383] SI NEMO AVDET horos biaios: argumentatur enim se omnes vicisse, ex eo quod ad certamen nullus accedit. [5.386] REDDI quasi debita promissa, quia ait 'victori velatum auro vittisque iuvencum'. [5.387] HIC GRAVIS tunc. 'gravis' autem aetate vel obiurgatione. CASTIGAT increpat, obiurgat. [5.388] TORO CONSEDERAT HERBAE est verbum de verbo: nam 'torus' a tortis dictus est herbis. [5.389] FRUSTRA ordo est: tantane dona tam patiens sines tolli frustra? sane sciendum, hunc secundum Hyginum, qui de familiis Troianis scripsit, unum Troianorum fuisse, de quo Vergilius mutat historiam. [5.390] TAM PATIENS pro 'tam patienter sines'. [5.391] NOBIS DEUS ILLE MAGISTER 'nobis' non vacat: ut Cicero “qui mihi accubantes” : sed pro 'noster' est positum vitandi [5.propter similitudinem] homoeoteleuti causa. [5.394] ILLE SUB HAEC aut statim: aut post haec. [5.395] SED ENIM GELIDUS aliud pendet ex alio: quare 'hebet'? quia gelidus est: quare gelidus? quia senis. [5.396] EFFETAE exhaustae. et est translatio a mulieribus, quas frequens partus debiles reddit. [5.397] INPROBUS ISTE qui sine certamine postulat praemium. [5.398] ILLA IVVENTAS aut magna, aut quae quondam fuerat. [5.400] NEC DONA MOROR id est non expecto, non moveor donis: hic enim sensus tam superioribus, quam sequentibus congruit. et supra enim ait, se non praemii causa dimicare, sed gloriae, et paulo post bovem victor interemit. [5.401] INMANI PONDERE pro 'inmanis ponderis', more suo, ut “hamis auroque trilicem” . [5.402] QUIBUS quorum instructu. [5.403] FERRE MANUM contendere: nam utraque manus armatur. et 'manum' pro 'manus'. INTENDERE BRACHIA TERGO ligare, ut “intenditque locum sertis” . [5.404] ANIMI TANTORUM hic distinguendum: hoc est virorum fortium, quos aequum non erat magna mirari. unde addidit 'ante omnes stupet ipse Dares': nam stultum est dicere 'tantorum boum', cum dixerit septem. [5.406] LONGEQUE valde, ut: “Tiberinaque longe ostia” . [5.408] VERSAT considerat, ut Sallustius “exercitum maiorum more verteret” , hoc est consideraret. [5.409] SENIOR secundum Varronem 'senior' et 'iunior' comparativi sunt per inminutionem. hinc est “iam senior, sed cruda deo viridisque senectus” : additum enim hoc est ad exprimendum, quid sit 'senior': item Ovidius “inter iuvenemque senemque” . et re vera non convenit hunc satis senem accipi, qui et vincere potest, et uno ictu taurum necare. ergo 'senior' non satis senex, sicut 'iunior' non satis iuvenis, intra iuvenem, sicut 'pauperior' intra pauperem. dicit autem hoc Varro in libris ad Ciceronem. [5.410] CAESTUS ET ARMA hen dia duoin: 'arma' id est caestus. [5.411] TRISTEMQUE HOC IPSO IN LITORE P. aut in quo magister occisus est: aut 'in tristi litore', id est infecundo: Varro enim dicit, sub Eryce monte esse infecundum campum fere in tribus iugeribus, in quo Eryx et Hercules dimicaverunt. [5.412] HAEC GERMANUS 'germanus' est secundum Varronem in libris de gradibus, de eadem genetrice manans, non, ut multi dicunt, de eodem germine, quos ille tantum fratres vocat: secundum quem bene nunc Erycem, Butae et Veneris filium, Aeneae dicit fuisse germanum. [5.413] SANGUINE CERNIS ADHUC F. I. C. non Herculis, quippe victoris, sed Erycis: quae infecerat se tegendo. [5.415] AEMULA NECDUM adversa virtuti. GEMINIS duobus. [5.418] AUCTOR ACESTES huius certaminis scilicet. [5.419] AEQUEMUS PUGNAS id est arma: a sequenti quod praecedit. TIBI 'pro te', ut “tibi deserit Hesperus Oetam” . EXVE proice, solve. [5.421] DUPLICEM AMICTUM id est abollam, quae duplex est, sicut chlamys: Horatius “contra quem duplici panno patientia velat” . [5.426] CONSTITIT hic distinguendum propter vitium, ut sit 'arrectus in digitos'. sed utrum in pedum, an in manuum digitos? est autem hic totus locus de Apollonio translatus. [5.429] PUGNAMQUE LACESSUNT provocant potius, quam gerunt: vel certe inritant. [5.431] MEMBRIS ET MOLE hoc est mole membrorum, ut “molemque et montes” . [5.432] GENVA LABANT proceleumaticus est, quem, ut supra diximus, sic semper ponit, ut cogi possit in dactylum, ut 'genua labant', et “arietat in portas” . [5.433] NEQUIQUAM non profutura victoriae. VULNERA IACTANT ictus. [5.438] TELA ictus. EXIT vitat, declinat, ut de Tarchone “et vim viribus exit” . et hoc verbo bis usus est tantum. [5.439] QUI MOLIBUS URBEM amphibolon est: aut celsam molibus, aut quae molibus oppugnatur. [5.440] SEDET CIRCUM CASTELLA tmesis est, hoc est circumsedet. [5.443] OSTENDIT DEXTRAM aut fiducia virtutis est ostendere quod minaris: aut certe provectus aetatis ostenditur, quae eum ex inproviso ferire non sinit. [5.444] VELOX velociter: nomen pro adverbio. [5.446] VLTRO e contrario: ille enim cadere debuerat. [5.447] GRAVIS GRAVITERQUE figura a similitudine. [5.448] CAVA PINUS id est exesa vetustate: et dicendo 'cava pinus' bene respexit ad aetatem. ERYMANTHO mons Arcadiae Erymanthus. [5.449] IDA IN MAGNA modo non Cretae, sed Phrygiae propter pinus. [5.450] CONSURGUNT STUDIIS in studia. [5.456] PRAECIPITEMQUE DAREN celerem, ut “praecipites vigilate viri” . [5.457] NUNC ILLE SINISTRA 'ille' vacat: nam metri causa additum est: de ipso enim dicit, ut 'creber utraque manu pulsat versatque Dareta'. [5.458] QUAM MULTA GRANDINE NIMBI hypallage: nam debuit dicere, quam multo nimbo grando praecipitatur. [5.460] VERSATQUE DARETA 'Dares Daretis', unde est 'Dareta': et 'Dares Daris', unde est 'Daren', sicut 'Chremes' et 'Chremis' et 'Chremetis'. [5.465] INFELIX consolatio est: unde non dicit 'inbellis', ut fortunae videatur esse quod victus est. [5.467] DIXITQUE vacat 'que' metri causa, et maluit perissologiam facere, quam uti communi syllaba, quae frequens vitiosa est: unde et Terentianus “nec tanta in metris venia conceditur uti” : Graeci enim his utuntur frequenter. [5.468] FIDI AEQUALES Homerus philoi hetairoi. [5.469] UTROQUE in utramque partem. [5.472] VOCATI ACCIPIUNT bene eorum ostendit pudorem: vel quia erant occupati circa amicum, dixit 'vocati'. [5.474] COGNOSCITE TEUCRI habet rationem personarum, quia virtutem eius noverant Siculi. [5.480] EFFRACTOQUE INLISIT IN OSSA CEREBRO hypallage: effregit ossa et inlisit in cerebrum. [5.481] HVMI BOS cur, cum de uno loquatur, hic bovem, alibi iuvencum, alibi taurum appellat? sed videtur pro tempore ac diversitate usus ideoque iuvencum ait. est autem hic pessimus versus in monosyllabum desinens. [5.483] MELIOREM aptiorem: nam animalem hostiam dat. [5.484] CAESTUS ARTEMQUE REPONIT et arma deposuit et arti renuntiavit, id est katalusin fecit. [5.487] INGENTIQUE MANU magna multitudine. MALUM 'malus', arbor navis, generis est masculini: Horatius “nec malus celeri saucius Africo” . et dictus est malus, vel quia habet instar mali in summitate, vel quia quasi quibusdam malis ligneis cingitur, quorum volubilitate vela facilius elevantur. [5.488] TRAIECTO extento: unde transenna dicitur extentus funis: Sallustius “machinato strepitu transenna corona in caput inponebatur” . [5.489] QUO in quam: nam ponit adverbia pro nominibus, ut “genus unde Latinum” . [5.491] CLAMORE SECUNDO sicut supra dixit “magnoque virum se murmure tollit” . [5.493] QUEM MODO id est nuper: nam ut supra diximus, victor fuit duorum. Urbanus vero dicit 'modo' propemodum, paene: nam secundus fuit. alii 'victor' voti compos volunt, ut “rapidusque rotis insistere victor” : optaverat enim ne rediret extremus, ut “hoc vincite cives” . [5.496] CLARISSIME FRATER PANDARE notissime, qui fuit Lycaonis filius. Pandarus autem [5.qui] secundum Homerum Minervae persuasione certamen singulare Menelai et Paridis, cum in eo esset ut Paris vinceretur, iacto telo diremit, quo Menelaum vulneravit. IVSSUS a Minerva. [5.498] SUBSEDIT ACESTES hoc est remansit: 'Acestes' autem pro 'sors Acestis': nec enim proferebatur sors quae remanserat sola. aut certe 'subsedit', delituit: unde et subsessores vocantur qui occisuri aliquem delitescunt: de quo verbo plenius dicturi sumus illo versu “devicta Asia subsedit adulter” . [5.500] FLEXOS INCURVANT mutatione usus est: nam 'curvos inflectunt' debuit dicere. [5.501] PRO SE QUISQUE VIRI pro qualitate roboris sui. [5.503] DIVERBERAT AVRAS scindit. [5.504] ARBORE MALI sic dixit, ut “lustrat Aventini montem” . [5.505] EXTERRITA PINNIS timorem suum pinnis significans: singula enim animalia habent signa, quibus indicant suum timorem: unde ipse de lupo “caudamque remulcens subiecit pavitantem utero” , item de Caco “turbatumque oculis” : hominum enim timorem primi indicant oculi. [5.506] OMNIA PLAVSU alii pinnarum dicunt, sed melius est, spectantum favore: illud enim est incredibile. [5.507] ADDUCTO ARCU TELUM TETENDIT hypallage est: nam adducitur telum et arcus intenditur. [5.509] MISERANDUS qui perfecta re difficiliore victoria caruit. [5.511] INNEXA PEDEM innexum pedem habens. [5.513] TUM deinde. et est adverbium ordinis: nam 'tunc' temporis est. ARCU CONTENTA PARATO T. T. contento arcu tela tenens parata. [5.514] IN VOTA VOCAVIT nam apud Lycios colitur quasi heros. [5.516] NIGRA SUB NUBE id est alta. [5.517] VITAMQUE RELIQUIT IN ASTRIS unde sumpserat vitam, ut “hinc hominum pecudumque genus, vitaeque volantum” . sane sciendum hunc totum locum ab Homero esse sumptum: unde inanis est vituperatio Aeneae, quod suspenderat avem maternam. nam et res est translata simpliciter: et quamcunque suspendisset avem, in hanc incideret vituperationem: nulla enim avis caret consecratione, quia singulae aves numinibus sunt consecratae. quamquam Urbanus dicat, matrem citius potuisse placari. [5.521] ARTEMQUE PATER ARCUMQUE SONANTEM culpat hoc Vergiliomastix: artem enim in vacuo aere ostendere non poterat: quamquam dicant periti posse ex ipso sagittariorum gestu artis peritiam indicari. [5.522] OBICITUR superius de his particulis secundum Iubam artigraphum tractavimus; sed dicunt alii istas monosyllaborum ratione vel produci vel corripi. sane sciendum naturae esse ut breves sint: euphoniae vel Iubae ratione in conpositione producuntur, si tamen 'i' sequatur, quae licet non sit consonans, potest tamen in declinatione pro consonante haberi. [5.523] AVGURIO MONSTRUM 'augurium' dictum quasi 'avigerium', id est quod aves gerunt. et bene de sagitta dixit 'augurium', quae habet pennas: quamquam omnia ad unum congesserit locum: monstrum, augurium, auspicium, oraculum. [5.524] SERA gravia: Sallustius “serum enim bellum in angustiis futurum” , id est grave. et quod inprobant vates Aeneas amplectitur, deceptus augurii similitudine quod apud Troiam probaverat pater, ut “stella facem ducens” . [5.525] LIQUIDIS IN NUBIBUS nubes pro aere posuit: nubes enim liquidae esse non possunt. [5.527] CEV SAEPE REFIXA poetice dixit secundum publicam opinionem: nam ut Lucretius dicit, ventus altiora petens, aetherium ignem secum torquet, qui tractus imitatur stellas cadentes. [5.529] ATTONITIS ANIMIS intentis, stupefactis per tonitrua, quae semper cohaerent caelestibus ignibus. [5.530] NEC MAXIMUS OMEN ABNVIT AENEAS amplexus est et probavit, non secundum augurum disciplinam dixit ad se non pertinere: nam nostri arbitrii est visa omnia vel inprobare, vel recipere. [5.533] SUME PATER praecipe: nam verbum est iurisconsultorum, quo utuntur quotiens legatum non ab herede †certamen datur, sed est in accipientis arbitrio. [5.534] EXSORTEM akleron, sine sorte. [5.535] ANCHISAE MUNUS quod Cisseus rex Thraciae, secundum Vergilium pater Hecubae, ut “Cisseis regina Parin creat” , Anchisae aliquando donaverat. [5.536] INPRESSUM SIGNIS inpressa signa habentem, id est emblemata. [5.539] VIRIDANTI species participii sine verbi origine, temporis praesentis. [5.540] PRIMUM ANTE OMNES unum vacat. APPELLAT vel dicit, vel salutat: Sallustius Iugurtha “adveniens Volux quaestorem appellat” . [5.541] PRAELATO INVIDIT HONORI id est praelatum honorem. [5.543] PROXIMUS post Eurytionem. DONIS ad dona. [5.544] EXTREMUS ostendit hos sua munera percepisse, Acesten vero sumpsisse praecipua. [5.545] NONDUM CERTAMINE MISSO de peractis loquitur rebus: unde debuit dicere 'vocavit' et 'fatus est'. ergo aut tempus est pro tempore: aut sic refert, ut videatur non de praeterito loqui, sed actum praeteriti temporis ponere et referre. [5.546] CUSTODEM AD SESE secundum Tullium qui dicit ad militiam euntibus dari solitos esse custodes, a quibus primo anno regantur: unde ait de Pallante “sub te tolerare magistro militiam et grave Martis opus” . INPUBIS IVLI ab eo quod est 'hic pubis': nam quod ait Sallustius “puberes omnes interfici iubet” , venit ab eo quod est 'puber'. et sunt ista communis generis, si referantur ad singulos. multitudo autem si dicatur, generis tantum feminini est, ut 'haec pubes'. [5.547] FATUR AD AVREM sequitur et 'dic ait': unde sicut et in tertio diximus, unum vacet necesse est. [5.552] CAMPOS IVBET ESSE PATENTES discessu populi iubet fieri campos patentes. [5.553] INCEDUNT PUERI aut poetica licentia confundit aetates, ut modo pueros, modo iuvenes dicat: nam ait 'una acies iuvenum': aut certe secundum quosdam sequenti distinctione mutata, magistros pueros dicit, sequentes vero maturioris aetatis. [5.554] QUOS OMNIS EVNTES quos euntes omnis turba fremit, id est cum favore prosequitur. [5.556] TONSA COMA 'tonsa' composita: nam proprie comae sunt non caesi capilli. PRESSA CORONA id est galea. et sermone Homeri usus est: nam galeam stephanen dixit. et re vera corona non potest intellegi, cum sequatur 'galeam ante pedes proiecit inanem'. sed alii dicunt potuisse eos galeas habere coronatas. Baebius tamen Macer dicit, a Caesare Augusto pueris qui luserant Troiam, donatas esse galeas et bina hastilia: ad quod Vergilium constat adludere. [5.558] IT PECTORE SUMMO sic legendum, ne sit soloecismus. et rei inanimali dedit motum dicendo 'it'. 'summum' autem 'pectus' ait pectoris et colli confinium. [5.560] TRES EQUITUM NUMERO TURMAE rem Romanae militiae suo inserit carmini. nam constat primo tres partes fuisse populi Romani: unam Titiensium a Tito Tatio, duce Sabinorum, iam amico post foedera: alteram Ramnetum a Romulo: tertiam Lucerum, quorum secundum Livium et nomen et causa in occulto sunt. Varro tamen dicit, Romulum dimicantem contra Titum Tatium a Lucumonibus, hoc est Tuscis, auxilia postulasse. unde quidam venit cum exercitu: cui, recepto iam Tatio, pars urbis est data: a quo in urbe Tuscus dictus est vicus. Horatius “ac Tusci turba impia vici” . ergo a Lucumone Luceres dicti sunt. sic autem in tres partes divisum fuisse populum Romanorum constat, ut etiam qui praeerant singulis partibus, tribuni dicerentur: unde etiam sumptus, quos dabant populo, tributa nominarunt. TERNI DUCTORES more suo: hoc est tres. [5.561] DUCTORES PUERI hic quidam distingunt, ut diximus supra. [5.562] PARIBUSQUE MAGISTRIS et hoc adludit: nam hodieque equitum dicuntur magistri. [5.564] POLITE PROGENIES illum dicit quem supra a Pyrrho introduxit occisum; de quo Cato in originibus dicit, quod ad Italiam venerit et segregatus ab Aenea condiderit oppidum Politorium a suo nomine. [5.565] QUEM THRACIUS ALBIS PORTAT EQUUS cum tres dixerit duces, duorum equos commemorat. sed aut praetermisit quod ut consequeretur necesse erat: nec enim unus pedes esse poterat: aut illo reddidit loco, ut 'cetera pubes senioris Acestae fertur equis'. quamquam multi distinctione mutata tres equos commemorent, ut sit plena 'equus bicolor maculis', et de alio dicatur 'vestigia primi alba pedis', id est primorum pedum vestigia, et 'frontem albam ostentabat alter'. [5.568] GENUS UNDE ATII DUXERE LATINI propter Atiam dicit, matrem Augusti, de qua Antonius ait “Aricina mater” : vult enim eius etiam maternum esse genus antiquum. [5.570] EXTREMUS quantum ad numerum spectat. [5.573] CETERA TRINACRII cetera pubes equis Acestae fertur. [5.575] PAVIDOS gloriae cupiditate sollicitos, ut “corda pavor pulsans” . [5.579] FLAGELLO virga quae sonat in morem flagelli. [5.581] CHORIS aciebus. VOCATI ictu virgae. [5.586] ET NUNC TERGA FUGA NUDANT tria quae in bellis geruntur, cuncta commemorat: fugam, pugnam, pacem. [5.588] LABYRINTHUS locus apud Cretam factus a Daedalo perplexis parietibus, ubi Minotaurus inclusus est. [5.589] PARIETIBUS TEXTUM CAECIS ITER hypallage est: caecum iter intextis parietibus. ANCIPITEM DOLUM perplexum errorem. [5.591] FRANGERET deciperet, falleret. est autem versus Catulli. [5.593] INPEDIUNT inplicant, intexunt: quod est a vestibus tractum. [5.594] DELPHINUM aut venit ab eo quod est 'delphin, delphinis, a delphine': aut 'delphinum' pro 'delphinorum' posuit. MARIA UMIDA Homerus hugra keleutha. [5.595] CARPATHIUM mare est inter Aegyptum et Rhodum, ab insula Carpatho illic posita dictum. nec mirandum duas eum posuisse conparationes, cum et in secundo hoc fecerit, ut “in segetem veluti cum flamma furentibus austris incidit, aut rapidus montano flumine torrens” , et in georgicis tres ponat conparationes, ut “frigidus ut quondam silvis inmurmurat auster, ut mare sollicitum stridit refluentibus undis, aestuat ut clausis rapidus fornacibus ignis” . [5.597] PRIMUS ASCANIUS generis ordinem docet, ut in primo diximus. [5.598] RETTULIT innovavit quod ante iam fecerat. PRISCOS LATINOS ita dicti sunt qui tenuerunt loca, ubi Alba est condita. [5.600] PORRO post longum intervallum: et est adverbium temporis. [5.602] TROIAQUE NUNC PUERI T. D. A. ut ait Suetonius Tranquillus, lusus ipse, quem vulgo pyrrhicham appellant, Troia vocatur, cuius originem expressit in libro de purorum lusibus. [5.603] HAC CELEBRATA TENUS tmesis est, hoc est hactenus. et hic sermo, quantum ad artem spectat, duas continet partes orationis, ut 'hac' pronomen sit, 'tenus' praepositio, sicut “pube tenus” et “crurum tenus” ; sed iam usus obtinuit ut pro una parte habeatur. ergo adverbium est: omnis enim pars orationis cum desierit esse quod est, in adverbium migrat: et est temporis, nam 'hucusque' significat. [5.604] HIC PRIMUM sequitur enim Palinuri mors vel Miseni. [5.606] IRIM DE CAELO M. S. I. ex magna parte servatur, ut Mercurius ad concordiam, Iris ad discordiam mittatur: unde et Iris dicta est quasi eris. falsum est autem quod dicitur ministra esse tantum dearum, cum et a Iove plerumque mittatur, ut “aeriam caelo nam Iuppiter Irim dimittit, germanae haud mollia iussa ferentem” . [5.607] VENTOSQUE ADSPIRAT EVNTI ut de Mercurio “voca zephyros” . et bene Irim mittit, quae fit de nubibus, quarum dea est Iuno. [5.609] PER MILLE COLORIBUS ARCUM aut subaudis 'factum': aut antiptosis est 'mille colorum', hoc est multicolorum. [5.610] NULLI VISA ad ipsum retulit numen: nam arcus semper videtur: quem non Irim, sed viam Iridis dixit. alii celeritatis esse volunt 'nulli visa'. notandum sane etiam de Iride arcum genere masculino dicere Vergilium: Catullus et alii genere feminino ponunt, referentes ad originem, sicut 'haec cattus' et 'haec gallus' legimus, [5.611] CONSPICIT INGENTEM CONCURSUM quia ait supra “undique conveniunt Teucri mixtique Sicani” . 'concursum' autem circa ludicra. [5.612] DESERTOSQUE VIDET PORTUS a viris scilicet. [5.613] IN SOLA deserta: Terentius “venit meditatus alicunde ex solo loco” . ACTA mutato e in a superiori accentum damus, ut Helene Helena, Kirke Circa. ergo quoniam et akte Graecum est, cum 'acta' facit, paenultima debet habere accentum: sed propter differentiam commutatur, ne non secreta et amoena litorum, sed participialiter acta significet. [5.615] ASPECTABANT FLENTES multi 'flentes heu' distingunt, ut sit 'miserabiliter flentes', et a persona dicatur poetae. alii 'heu' a mulieribus dictum accipiunt. [5.619] FACIEMQUE DEAE VESTEMQUE REPONIT duo diversa uno sermone conclusit. [5.620] TMARII DORYCLI Thracii: Tmarus enim est mons Thraciae. et bene suadentis commendatur auctoritas. [5.622] AC SIC DARDANIDUM M. S. M. I. 'sic' aut mutato habitu, aut ista dictura. [5.623] O MISERAE magna utitur arte persuadendi, ut non ex abrupto quod persuadere vult dicat, sed circumstantiis illuc descendat. [5.625] EXITIO non regno. [5.626] SEPTIMA POST TROIAE E. I. V. A. atqui et Dido dixit 'nam te iam septima portat omnibus errantem terris et fluctibus aestas'. de qua re quidam hoc dicunt, quod Aeneas apud Carthaginem paucis diebus fuerit: nam ait 'cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion', qui oritur, ut Sallustius dicit, iuxta solis aestivi pulsum: item ait 'dum pelago desaevit hiems et aquosus Orion', ut hiemem pro tempestate posuerit: secundum quod Carthagini paucis fuerit diebus. sed illud occurrit 'nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere'. et hoc quidam sic purgant, ut dicant potuisse fieri, ut intra anni metas et ad Africam venerit, et inde navigaverit. sed istis occurrit quod in primo ait 'septima aestas', unde apparet hanc octavam fuisse: quod et ab Anchisae morte indicat annus impletus. ergo constat quaestionem hanc unam esse de insolubilibus, quas non dubium est emendaturum fuisse Vergilium. [5.627] CUM TERRAS OMNES quia peragraverat multa. [5.628] SIDERAQUE EMENSAE FERIMUR aut tempestates ait, quae ortu vel occasu siderum saepe nascuntur: aut provincias, quae sideribus subiacent, ut “Aethiopum versemus oves sub sidere cancri” . PER MARE MAGNUM procellosum: Lucretius “suave mari magno” . [5.629] SEQUIMUR FUGIENTEM ut alibi “iam tandem Italiae fugientis prendimus oras” . et re vera nullus sequitur nisi quod fugit. VOLVIMUR non dixit 'navigamus'. [5.630] HIC ERYCIS FINES argumentum a facili. et est necessaria antithesis, ut opportunitate meliorum praesentium animi a futuris incertis avertantur. [5.631] MUROS IACERE pro 'fundamenta iacere': nam muri 'duci' dicuntur. [5.632] NEQUIQUAM qui non proderant, cum essent fatorum comites. [5.634] HECTOREOS AMNES quemadmodum vidit sibi patriae recordatione finxisse: aut non continget mihi videre flumina. [5.635] INFAVSTAS mali ominis. [5.636] NAM MIHI CASSANDRAE non cui credere non debebant, sed cui cum sua pernicie non crediderant. [5.638] IAM TEMPUS AGI RES id est Troiam fieri. [5.639] MORA PRODIGIIS ecce prodigium de bono. et argumentatur ad incendium navium, aras ardere Neptuni: quas ideo quattuor dicit, quia singuli duces navium, qui certaverant, singulas posuerant. nam contrarium est “numero deus inpare gaudet” . alii tamen dicunt a Cloantho esse positas, qui promiserat supra. [5.640] DEUS IPSE maris, vel cuius sunt naves. [5.641] INFENSUM IGNEM id est ipsa infensa. [5.645] TOT aut multorum: aut supra dictorum, ut “quinquaginta illi thalami spes tanta nepotum” . [5.646] NON BEROE VOBIS non est dissuasio, ut quidam putant, sed magis hortatur persuadendo numinis auctoritate. RHOETEIA a Rhoeteo promunturio. [5.647] DIVINI SIGNA DECORIS omnia colligit, quibus numina cognoscuntur: ut “namque haud tibi vultus mortalis, nec vox hominem sonat, o dea certe” . [5.648] SPIRITUS odor, ut “divinum vertice odorem spiravere” . [5.649] VEL GRESSUS EVNTI ut “et vera incessu patuit dea” . [5.654] PRIMO ANCIPITES antequam numen agnoscerent. OCULISQUE MALIGNIS pro ipsae malignae. [5.655] MISERUM INTER A. P. T. aut magnum, ut Terentius “eam misere amat” : aut 'miserum', quo fiebant miseriores, cum eis regna negarentur. [5.663] PICTAS ABIETE PUPPES in abiete pictas, sive 'abiete' hoc est, quae erant de abiete. [5.665] EVMELUS Latinus accentus est, translato nomine in Latinum. [5.669] CASTRA ut “nos castra movemus” , id est classem. MAGISTRI custodes: Terentius “me filiis relinquunt quasi magistrum” . [5.670] QUIS FUROR ISTE NOVUS quasi ad furentes loquitur: unde ne tum quidem agnitus, cum dixisset 'en ego vester Ascanius: galeam proiecit inanem'. 'novus' autem est aut magnus, aut inopinatus. QUO TENDITIS id est quid habetis intentionis? [5.672] VESTRAS SPES VRITIS navibus enim ad regna tendebant. [5.673] INANEM concavam, vacuam, sine capite. LUDO per ludum. [5.679] EXCUSSAQUE PECTORE IVNO EST furoris causa, non furor. [5.680] IDCIRCO quia furor desierat. [5.681] VDO SUB ROBORE [5.vel] vicino aquis. [5.682] STUPPA secundum antiquam orthographiam: nam 'stippa' dicta est a stipando: abusive etiam linum dicimus. TARDUM densum, crassum: nam ignem solet fumus praeire: unde 'tardum' ad densitatem retulit. [5.683] CORPORE navium, ut “et dissice corpora ponto” . DESCENDIT PESTIS incendium: more suo. et declamavit per contrarium: nam ignis superiora semper petit. [5.684] FLUMINA PROSUNT id est vis aquae. [5.685] TUM PIUS AENEAS UMERIS RESCINDERE VESTEM et notant quidam quod damnum quattuor navium vir fortis et rex inpatienter doleat. sed magis illud considerandum est, quod ait supra Ascanius 'vestras spes uritis': ut non damnum doleat, sed spem navigationis ereptam. [5.687] IVPPITER OMNIPOTENS figuratis agit coloribus: nec enim re vera hoc agit, ut pereat, sed agit oblique ut restinguatur incendium. bene autem 'si' ubique interponit: hic enim est optimus ductus, qui agentis voluntatem latenter ostendit. EXOSUS antiqui et 'odi' dicebant et 'osus sum': hinc est 'exosus', quo utimur, licet iam 'osus sum' non dicamus. odi autem et praesens est et praeteritum. AD UNUM nullo excepto. [5.688] SI QUID PIETAS ANTIQUA L. R. H. aut si tibi cara pietas praestat aliquid humanis laboribus: aut si quid meremur propter pietatis cultum, ut “parce pio generi” , hoc ipsum remunerare: aut certe, quod est melius, si vel respicit res humanas pietas, quae de terris olim recessit. [5.690] RES ERIPE LETO superflua acyrologia est. [5.691] QUOD SUPEREST quod congrue sequitur. [5.694] SINE MORE sine exemplo. TONITRUQUE T. ablativus hic incertus est utrum a neutro indeclinabili veniat 'hoc tonitru', ut 'hoc cornu': nam inde est “fractaeque tonitrua nubis” , ut 'cornua': an a masculino secundum quartam declinationem: hinc enim est “tonitrus agis et mea fulmina torques” . [5.695] ARDVA TERRARUM periphrasis montium. AETHERE TOTO pro aere posuit. [5.697] MADESCUNT ROBORA aut umectantur: aut resolvuntur in cinerem: quod naturale est post incendium. [5.703] FATORUM oraculorum. [5.704] TUM SENIOR NAUTES bene daturum consilium et ab aetate et a prudentia et a religione commendat. quod autem dicit 'Pallas quem docuit', propter illud quod supra diximus, fingitur, quia ipse Romam Palladium detulit: unde Nautiorum familia Minervae sacra retinebat: quod etiam Varro docet in libris quos de familiis Troianis scripsit. UNUM praecipuum. TRITONIA PALLAS pro uno proprio duo antonomasiva. [5.705] REDDIDIT ARTE id est virtute, apo tes aretes. [5.706] RESPONSA DABAT laus consilii. VEL QUAE PORTENDERET IRA MAGNA DEUM quae praesignificabat. 'magna ira deum' id est Iuno, ut et alibi “caelestum vis magna iubet” . [5.708] SOLATUS VOCIBUS INFIT id est solatur et infit: nam 'solans' debuit dicere, sicut sequens eius indicat consolatio. [5.710] QUICQUID ERIT ut ait “fuerit quodcumque, fatebor” . FERENDO EST dum fertur: modus gerundi est a passivo. [5.711] EST TIBI iam hoc consilium est: id est habes. DIVINAE STIRPIS praeter Dardanum a Criniso fluvio. [5.712] VOLENTEM voliturum: nam velle habet. VOLENTEM] non iam vult. [5.713] SUPERANT supersunt, superfluunt. dicit autem non tantum debiles, sed etiam nolentes iuvenes: unde sequitur 'longaevosque senes': nec enim adderet 'que', nisi supra iuvenes dixisset. item expressius 'et quicquid tecum invalidum metuensque pericli est'. [5.714] PERTAESUM MAGNI INCEPTI ut “si non pertaesum thalami taedaeque fuisset” . [5.718] PERMISSO NOMINE ab Aceste scilicet. dicta autem Acesta Segesta. [5.720] TUM VERO nam et ante ea cogitaverat, ut “pectore curas mutabat versans” . ANIMUM DIDUCITUR Graeca figura, ut 'mentem laesus'. [5.721] ET NOX ATRA POLUM quasi maior causa cogitationis, ut “et sub noctem cura recursat” . BIGIS proprie modo: nam “rorifera tenuaverat aera biga” abusive est. [5.722] CAELO FACIES DELAPSA PARENTIS aut secundum quod supra diximus, quia animae caelum tenent, simulacra vero apud inferos sunt: aut ad errorem pertinet somnii; nam et 'visa' ait: aut certe intellegamus a Iove missam potestatem aliquam, quae se in Anchisae converteret vultum, ut religiosus videretur; nam et ipse dicit 'imperio Iovis huc venio' et infert 'Elysiumque colo'. [5.725] CARE MAGIS pro 'carior'. bene autem addidit 'dum vita manebat': nulla enim est vita post mortem: ut ostendat vita fuisse cariorem. [5.726] IMPERIO IOVIS ab auctoritate, ut “ipse deum tibi me claro dimittit Olympo regnator” . [5.728] NAUTES DAT SENIOR ut solet hic denuo iisdem usus est sermonibus: nam ait 'tum senior Nautes'. [5.730] ATQUE ASPERA CULTU quod in nono latius exsequitur “natos ad flumina primum deferimus” , usque “at patiens operum” . [5.731] DEBELLANDA TIBI bello perdomanda. et bene victoriam, non bella sola praedicit, in quibus esse poterat terror. [5.732] AVERNA PER ALTA ut 'Gargarus Gargara', ut 'Tartarus Tartara', 'Maenalus Maenala' pluraliter, ita 'Avernus Averna'. [5.733] NON ME IMPIA NAMQUE propter facilitatem. [5.734] AMOENA 'amoena' sunt loca solius voluptatis plena, quasi 'amunia', unde nullus fructus exsolvitur: unde etiam nihil praestantes 'inmunes' vocamus. [5.735] PIORUM CONCILIA ELYSIVMQUE COLO elysium est ubi piorum animae habitant post corporis animaeque discretionem: unde et 'interitus' dicitur res 'inter' animam et corpus 'veniens'. ergo elysium apo tes luseos, ab absolutione: quod secundum poetas in medio inferorum est suis felicitatibus plenum, ut “solemque suum sua sidera norunt” . secundum philosophos elysium est insulae fortunatae, quas ait Sallustius inclitas esse Homeri carminibus, quarum descriptionem Porphyrius commentator dicit esse sublatam: secundum theologos circa lunarem circulum, ubi iam aer purior est: unde ait ipse Vergilius “aeris in campis” , item Lucanus “non illuc auro positi, nec ture sepulti perveniunt” (9.10). [5.737] TUM GENUS OMNE TUUM ET Q. D. M. D. hae sunt causae, propter quas Aeneas descendit ad inferos: generis agnitio, et civitatis nomen, quod ei nullus umquam praedixerat, sed solus indicat pater. latet enim, ut supra diximus, verum urbis nomen: unde ei pater quasi pro mysterio et adfectione ait “illa inclita Roma” . et nomen quidem Romae a poeta dictum est; nam verum urbis nomen, ut dictum est, latet. [5.738] TORQUET MEDIOS NOX UMIDA CURSUS E. M. S. E. O. A. A. dies est plenus, qui habet horas viginti quattuor: nam et nox pars diei est. dicimus autem diem a parte meliore: unde et usus est, ut sine commemoratione noctis numerum dicamus dierum. hic autem dies secundum Aegyptios inchoat ab occasu solis, secundum Persas ab ortu solis, secundum Etruscos et Athenienses a sexta hora diei, secundum Romanos a media nocte: et hos nunc secutus ait 'medios cursus nox torquet et me saevus equis oriens adflavit anhelis'. haec autem plene exsequuntur et Cicero in auguralibus et Aulus Gellius in libris noctium Atticarum. hoc etiam illa res iuris indicat, quod cum tribunum plebi abnoctare ab urbe non liceret, licebat tamen exire post noctem mediam et ante mediam reverti. [5.739] SAEVUS ORIENS solem dicit, cuius lux est umbris inimica: unde Lucanus “et medio feriere die” (6.744). est autem physicum: nam pereunt umbrae solis adventu. [5.741] AENEAS QUO DEINDE RVIS?? ordo est: Aeneas deinde 'quo ruis?' [5.742] QUEM FUGIS?? quasi ignorans rationem, qua fugeret. [5.744] CANAE aut antiquae, aut propter ignis favillas. [5.745] FARRE PIO vel quia exinde sacrificabant: vel quia mos fuit apud maiores ut divinum ignem farre servarent: qui si durasset in alterum diem, eum aptum agendis rebus significabant. 'far' autem frumenti certa species est, sicut adoreum. [5.746] PRIMUM principem. [5.749] HAVD MORA hoc est quod ait 'et coniunge volentem'. NEC IVSSA voluntatem, ut supra “infandum regina iubes renovare dolorem” : aut certe quae Iuppiter iusserat. [5.750] TRANSCRIBUNT URBI MATRES Romani moris verbum est: 'transcripti' enim in colonias deducebantur. URBI ad urbem. [5.751] DEPONUNT quasi de navibus. ANIMOS NIL MAGNAE L. E. aut Aeneas deponit eos qui nulla gloriae cupiditate tanguntur: aut hi qui erant transcripti, id est matres et volentium multitudo, deponunt animos, id est summittunt inertiae. [5.753] ROBORA NAVIGIIS melius hic distinguitur. [5.754] EXIGVI NUMERO SED BELLO VIVIDA VIRTUS transiit ad rem a numero. [5.755] URBEM DESIGNAT ARATRO quem Cato in originibus dicit morem fuisse. conditores enim civitatis taurum in dexteram, vaccam intrinsecus iungebant, et incincti ritu Gabino, id est togae parte caput velati, parte succincti, tenebant stivam incurvam, ut glebae omnes intrinsecus caderent, et ita sulco ducto loca murorum designabant, aratrum suspendentes circa loca portarum. unde et territorium dictum est quasi terriborium tritum bubus et aratro. [5.757] GAVDET REGNO TROIANUS ACESTES suo: nomine enim eius fuerat civitas appellata. [5.758] INDICITQUE FORUM id est tempus et locum designat agendorum negotiorum, qui conventus vocatur. 'indicit' autem verbum iuris est. et per hoc potentem vult significare civitatem. ET PATRIBUS DAT IVRA VOCATIS dat condendi iuris potestatem his quos appellaverat patres: aut certe vocatis patribus iura distribuit. hi autem, ut Sallustius dicit, “vel aetate vel curae similitudine patres appellati sunt” . senatores autem alii a senecta aetate, alii a sinendo dictos accipiunt: ipsi enim agendi facultatem dabant per senatus consulta. [5.759] ERYCINO IN VERTICE Eryx mons Siciliae supra Drepanum, ubi fuit templum Veneris Erycinae. [5.760] IDALIAE Cypriae. SACERDOS alii ad tumulum, alii inverso ordine ad templum referunt, ut lucus tantum tumulo detur Anchisae, ut in bucolicis “inducite fontibus umbras pastores” : nemora enim aptabant sepulcris. [5.768] VISA MARIS FACIES ut alibi “mene salis placidi vultum” . vult autem istos aspectum quoque maris horrere. [5.769] FUGAE profectionis. [5.772] ERYCI ET TEMPESTATIBUS bene iunxit: procellae enim aut de fluminibus, aut de montibus fiunt, quas peripnoias dicunt, vulgo †peripenas appellant. [5.773] SOLVIQUE EX ORDINE FUNEM ordo est: iubet caedere ex ordine, id est rite peragi sacrificium, et sic solvi funem: sic in septimo “Phrygiamque ex ordine matrem invocat” , id est rite. <'funem' autem> quo naves ad terram ligantur. [5.774] TONSAE OLIVAE comptae, minutis frondibus. [5.775] PROCUL IN PRORA in parte extrema. [5.780] EFFUNDIT PECTORE QUESTUS hoc est cum dolore, ut ait “funditque preces rex pectore ab imo” . [5.782] PRECES DESCENDERE AD OMNES si quid invidiae est in humillimis precibus, inputandum †in nomina Iunoni. nam 'omnes' dicendo etiam humiles significat: unde ait etiam descendere. [5.783] QUAM NEC LONGA DIES id est longum tempus: de quo licet melius feminino genere dicamus, tamen et masculino dicimus: nam de certo die masculino tantum utendum est, ut 'natalis meus dies est'. PIETAS NEC MITIGAT aut Troianorum, quia pii sunt: aut certe propter illud “Iunoni Argivae iussos adolemus honores” , quasi quae nec sacrificiis placaretur. [5.784] INFRACTA valde fracta, ut “Turnus ut infractos adverso Marte Latinos” . [5.785] MEDIA DE GENTE id est totius gentis potentem. EXEDISSE muliebriter dictum: nam inde est quod sequitur 'cineres atque ossa peremptae'. sane 'edo' habet et rectam, sed antiquam declinationem, ut 'edo edis edit', et anomalam, ut 'edo es est': quarum secunda et tertia personae longae sunt propter differentiam 'sum es est'. 'edit' autem in praeterito producitur 'edi edisti edit', ut 'legit'. [5.788] CAVSAS TANTI SCIAT ILLA FURORIS bene supprimit: contra ipsam enim sunt quae Iuno in decimo exsequitur, ut 'me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter'. [5.790] QUAM MOLEM ut alibi “et tantas audetis tollere moles” . [5.791] NEQUIQUAM aut sine causa, id est nulla extante ratione: aut 'nequiquam' quantum ad eius pertinet mentem: unam enim navem ex omnibus vertit. unde ait Iuno 'quae potui infelix'. [5.792] IN REGNIS HOC AVSA TUIS ut alibi “non illi imperium pelagi saevumque tridentem” . ACTIS furore conpulsis, ut “reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi” . [5.795] IGNOTAE ignobili, ut “nam saepe favos ignotus adedit stellio” : et dixit ignotam Italiae conparatione: nam ignota non erat ad quam bis Troiani venerant. [5.797] VELA TIBI id est per regnum tuum. [5.798] SI CONCESSA PETO siquidem: nam modo 'si' confirmantis est. agit autem a possibili. [5.800] FAS OMNE EST fas te est, hoc est possibile est, 'meis regnis fidere': nam 'fido' dativum tantum regit. [5.801] UNDE GENUS DUCIS ut diximus supra, quia feliciter est navigaturus Aeneas, Venerem dicit a mari procreatam. et ut fert fabula, Caelus pater fuit Saturni. cui cum iratus filius falce virilia amputavit, delapsa in mare sunt: de quorum cruore et maris spuma nata dicitur Venus: unde et Aphrodite dicitur, apo tou aphrou. sed hoc habet ratio: omnes vires usu venerio debilitantur, qui sine corporis damno non geritur: unde fingitur Venus nata per damnum; de mari autem ideo, quia dicunt physici sudorem salsum esse, quem semper elicit coitus. unde etiam myrtus ei consecrata est, quae litoribus gaudet, ut ait “litora myrtetis laetissima” . ideo autem diximus 'Caelus pater', ut deus significaretur: nullus enim deus generis neutri est. nam caelum genere neutro elementum significat. MERVI QUOQUE etiam praestiti, ut “nec te regina negabo promeritam” . alii dicunt 'militavi', ut “aere merent parvo” . [5.802] RABIEM TANTAM CAELIQUE MARISQUE ut in primo legimus. [5.803] IN TERRIS etiam in terris: nam augmentum est. [5.808] IN MARE SE XANTHUS omnia haec Homeri sunt. [5.809] NEC DIS NEC VIRIBUS AEQUIS id est diis iniquis, hoc est adversis: litotes figura. aut 'non aequis' non aequali favore: plures enim Graecis favebant. de matribus autem, id est Thetide et Venere, intellegere non possumus, quia et Thetide melior Venus est, et ei praesenti derogare nollet. [5.810] CUPEREM CUM VERTERE AB IMO quod proprium eius est, ut “magnoque emota tridenti fundamenta quatit” . hinc ut supra diximus, enosikhthon dictus est. et fecit augmentum, cum se praestitisse dixit iratum. [5.813] PORTUS ACCEDET hic distinguendum, ne sit contrarium Veneris petitioni, quae ait 'liceat Laurentem attingere Thybrim'. [5.814] AMISSUM QUEM GURGITE QUAERES Misenum dicit, de quo legimus “inter saxa virum spumosa inmerserat unda” . [5.815] UNUM PRO MULTIS Palinurum significat: nam falsum erit si unum voluerimus accipere: duos enim constat occisos, Misenum et Palinurum. [5.816] LAETA PERMULSIT permulsit et laeta fecit, ut “animumque labantem inpulit” : aut certe perpetuum est epitheton Veneris. [5.817] SPUMANTIA FRENA spumas moventia. [5.818] FERIS equis, ut “inque feri curvam conpagibus alvum” . [5.822] VARIAE COMITUM FACIES aut beluas dicit marinas secundum naturam: aut poetice deos marinos. INMANIA CETE to ketos kai ta kete, ut belos bele: nam Latine sic declinari non potest. nullum enim apud nos animal generis neutri est: nisi forte 'hic cetus, huius ceti' dicamus, quod nusquam lectum est; nam dicuntur canes marini. [5.823] ET SENIOR GLAUCI CHORUS Glaucus Anthedonius piscator fuit. qui cum captos pisces supra herbam abiecisset et eos recepisse vidisset quam amiserant vitam, intellecta herbarum potentia, esu earum in deum mutatus est: cuius hic chorum ideo senem dicit, quia etiam ipse senex fuerat. aut certe seniorem dicit propter spumarum colorem, sicut paene omnes dii finguntur esse marini. INOVSQUE PALAEMON Melicerta Inus filius. et notandum patronymicon a matre in auctore idoneo. [5.824] PHORCIQUE EXERCITUS OMNIS di qui sub Phorco agunt. hic autem Phorcus dicitur Thoosae nymphae et Neptuni filius. ut autem Varro dicit, rex fuit Corsicae et Sardiniae: qui cum ab Atlante rege navali certamine cum magna exercitus parte fuisset victus et obrutus, finxerunt socii eius eum in deum marinum esse conversum. [5.825] LAEVA TENET THETIS satis prudenter sexum debiliorem sinistrae adplicat parti. [5.826] NISAEE media diphthongos est. [5.827] VICISSIM quia reliquerat quidem socios, sed feliciter petebat Italiam. [5.828] PERTEMPTANT sollicitant. [5.829] ATTOLLI MALOS id est vela per malorum volubilitatem levari: nam cum navigaret iam, non dubium quod olim erexerant arbores. [5.830] FECERE PEDEM id est podiam, hoc est funem, quo tenditur velum. SINISTROS NUNC DEXTROS pro aurae mutabilitate. [5.832] CORNVA antemnarum extremitates. SVA FLAMINA prospera, a puppi venientia. [5.833] PRINCEPS ANTE OMNIS unum verbum vacat. [5.835] MEDIAM CAELI METAM perite locutus est: nam medium caelum meta est anabibazontos circuli, qui medius est inter ortum et occasum. a medio autem caelo et finitur ortus, et occasus incipit siderum. alter est horizontos, qui segregat aspectum huius caeli ab alio invisibili nobis. [5.837] SUB REMIS FUSI PER D. S. N. id est requierant paululum, sic remos tenentes. [5.838] LEVIS vel adventu vel discessu: nam levis in utroque est. [5.839] DISPULIT UMBRAS nam semper deos ambit nimbus. [5.840] TE PALINURE PETENS factiose adgrediens, adpetens. et sciendum in maius celebrari Palinuri mortem more poetico, quem dormientem in undas cecidisse constat †missum. SOMNIA soporem. bene autem discernit ista Vergilius, ut 'Somnum' ipsum deum dicat, 'somnium' quod dormimus, 'insomnium' quod videmus in somnis, ut “sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes” . [5.843] IASIDE fili Iasi. FERUNT IPSA AEQUORA CLASSEM id est et aestu et aura nostris utimur. [5.844] AEQUATAE SPIRANT AVRAE prosperae, ut “aequatis classem procedere velis” . [5.845] PONE CAPUT bene particulatim ad id venit, quod aperte dictum refutaretur. LABORIS ex intuendis sideribus. PAVLISPER hoc est paululum, dum tu quiescis. [5.847] VIX ATTOLLENS LUMINA aut a sideribus removens, aut certe numinis praesentia praegravatus: quod est melius: nam et sequens eius oratio turbata est, quod et semiplenae indicant elocutiones. [5.848] VULTUM mutabilitatem, quae fit pro qualitate ventorum. [5.849] IVBES vis, ut “infandum regina iubes renovare dolorem” . MENE HVIC CONFIDERE MONSTRO?? subaudis 'vis', 'iubes'. [5.850] AENEAN CREDAM QUID ENIM per contrarium dicit: cur Aeneam non committam caelo et auris fallacibus, qui sum totiens serenitatis fraude deceptus? 'quid enim' quid ni? cur non? [5.851] FRAVDE SERENI serenitatis: ut “et servantissimus aequi” . alii legunt 'deceptus fraude caeli sereni'. [5.855] VIQUE SOPORATUM STYGIA morte plenum. UTRAQUE TEMPORA pro 'utrumque tempus'. [5.856] CUNCTANTI quasi reluctanti. NATANTIA errantia somni vicinitate. [5.858] CUM PUPPIS PARTE prooeconomia: ut triduo natare potuerit. [5.862] CURRIT ITER ut Cicero “ite viam, redite viam” . TUTUM praesidio Neptuni. [5.864] SIRENUM Sirenes secundum fabulam tres, parte virgines fuerunt, parte volucres, Acheloi fluminis et Calliopes musae filiae. harum una voce, altera tibiis, alia lyra canebat: et primo iuxta Pelorum, post in Capreis insulis habitaverunt, quae inlectos suo cantu in naufragia deducebant. secundum veritatem meretrices fuerunt, quae transeuntes quoniam deducebant ad egestatem, his fictae sunt inferre naufragia. has Vlixes contemnendo deduxit ad mortem. 'Sirenum' autem genetivus pluralis est veniens ab 'hac Sirene'. [5.866] TUM RAUCA ac si diceret, antehac delectabili voce resonabant, tunc fluctibus solis. et bene imitatus est maris stridorem 'sale saxa sonabant'. [5.867] AMISSO FLVITANTEM E. M. naturale enim est ut fluctuet navis sine gubernatore. [5.868] NOCTURNIS REXIT IN UNDIS dat ei hoc et in decimo, ut “ipse sedens clavumque regit velisque ministrat” . [5.869] MULTA GEMENS nomen pro adverbio: hoc est multum et satis gemens. CASU AMICI propter ruinam adlusit ad nomen. [5.870] PELAGO CONFISE hoc est quod supra Palinurus excusat. [5.871] NUDUS insepultus, mortuus: ut “et freta destituent nudos in litore pisces” . singula autem legenda sunt, ut ad dolorem gradus fiant. IGNOTA peregrina, ante non visa; nam in sexto dicturus est “paulatim adnabam terrae, iam tuta tenebam” . sciendum sane Tuccam et Varium hunc finem quinti esse voluisse: nam a Vergilio duo versus sequentes huic iuncti fuerunt: unde in non nullis antiquis codicibus sexti initium est “obvertunt pelago proras, tum dente tenaci” . SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM SEXTVM COMMENTARIVS. [6.pr] Totus quidem Vergilius scientia plenus est, in qua hic liber possidet principatum, cuius ex Homero pars maior est. et dicuntur aliqua simpliciter, multa de historia, multa per altam scientiam philosophorum, theologorum, Aegyptiorum, adeo ut plerique de his singulis huius libri integras scripserint pragmatias. sane sciendum, licet primos duos versus Probus et alii in quinti reliquerint fine, prudenter ad initium sexti esse translatos; nam et coniunctio poematis melior est, et Homerus etiam sic inchoavit hos phato dakru kheon. [6.1] CLASSIQUE INMITTIT HABENAS navibus suis, aut suae navi, quae classis dicitur, vel quod fiat de fustibus. calas enim dicebant maiores nostri fustes, quos portabant servi sequentes dominos ad proelium, unde etiam calones dicebantur. nam consuetudo erat militis Romani, ut ipse sibi arma portaret, ipse vallum: vallum autem dicebant calam, sicut Lucilius “scinde calam, ut caleas” , id est, o puer, frange fustes et fac focum. inde ergo classem dictam dicunt. alii classem hinc magis dictam volunt: apud maiores nostros stipendium proelio terrestri miles pedester dabat, equites vero dabant in navali certamine; nam adhuc pauper fuerat populus. exinde iam quod ab equitibus dabatur stipendium, tractum est ut diceretur classis: proprie enim classes equitum dicimus. CLASSI aut suae navi, quae classis, ut in primo diximus, dicta est apo ton kalon, id est a lignis, unde Horatius “me vel extremos Numidarum in agros classe releget” , cum de una loqueretur navi: aut omnium quae eius cursum sequuntur; Palinuri enim implet officium, de quo supra ait “ad hunc alii cursum contendere iussi” . INMITTIT HABENAS aut funes per metaphoram dixit, aut Homerum secutus est, qui ait vela erigi eustreptoisi boeusi, id est loris tortis; his enim utebantur antiqui. [6.2] ET TANDEM ad Aeneae desiderium retulit, olim ad Italiam venire cupientis. ceterum mora non congruit de Capreis Cumas usque, ad vicinitatem accedente favore Neptuni. an 'tandem' ad consuetudinem navigantium retulit, quibus nulla non longa navigatio videtur? an 'tandem' ad id tempus refertur, ex quo Troia navigatum est? EVBOICIS ORIS a colonia appellavit Cumas: nam Euboea insula est, in qua Chalcis civitas, de qua venerunt qui condiderunt civitatem in Campania, quam Cumas vocarunt vel apo ton kumaton, vel a gravidae mulieris augurio, quae Graece egkuos dicitur. ADLABITUR venit celeriter, ut “labere nympha polo” . [6.3] PELAGO in pelagus: sic dictum est, ut “it clamor caelo” . bene autem 'obvertunt', non 'obvertit', ut non Aeneae, sed sociis vilia et nautica dentur officia. gubernandi ars soli Aeneae conceditur. DENTE TENACI unde in primo “unco non alligat anchora morsu” . [6.4] ANCHORA ut supra diximus, in Graeco aspirationem non habet, nam agkura dicitur: unde et apud maiores sine aspiratione proferebatur. contra 'thus' et 'orchus' veteres dicebant et 'lurcho', id est vorax, quibus sequens aetas detraxit aspirationem. [6.5] PRAETEXUNT praetegunt, ut “praetexere funera sacris” . IVVENUM MANUS post conditam in Sicilia civitatem senum aut nulla aut rara fit mentio. EMICAT cur hoc verbum posuerit ex sequenti actu iuvenum advertendum est. ARDENS festinans, ut “instant ardentes Tyrii” . [6.6] LITUS IN HESPERIUM hic ostenditur Hesperiam minorem esse omnem Italiam, dictam, ut supra diximus, vel a rege vel a stella. SEMINA FLAMMAE Sperma puros Homerus dicit, id est semen ignis. [6.7] ABSTRUSA IN VENIS SILICIS in georgicis “et silicis venis abstrusum excuderet ignem” : abstrudere enim est de industria celare. FERARUM TECTA epexegesis silvae. [6.8] FLUMINA MONSTRAT quaecumque fluenta. et sciendum monstrari Aeneae ad expiandum se: nam funestatus fuerat morte Palinuri, non quod eum viderat, sed quod funus agnoverat, id est doluerat; in eo enim est pollutio quod ait “casuque animum concussus amici” , nam ipsa inpiant quae agnoscimus. unde in Livio habemus Horatium Pulvillum, cum Capitolium dedicare vellet, audisse ab inimico mortuum filium, et, ne pollutus dedicare non posset, respondisse, cadaver sit. hanc autem purgationem Aeneae polluto dat ubique Vergilius, ut paulo post “corpusque recenti spargit aqua” . [6.9] AT PIUS AENEAS oportune hoc loco, quippe ad templa festinans. ARCES QUIBUS ALTUS APOLLO P. cum ubique arx Iovi detur, apud Cumas in arce Apollinis templum est. 'altus' autem vel magnus, ut “iacet altus Orodes” et de ipso Apolline “sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo” : vel ad simulacri magnitudinem retulit, quod esse constat altissimum. Coelius enim de Cumano Apolline ait “ibi in fano signum Apollinis ligneum, altum non minus pedes XV” : cuius meminisse putatur Vergilius. [6.10] QUIBUS PRAESIDET quibus praeest, quas defendit. HORRENDAE venerandae, ut “horrendum silvis et r. p.” PROCUL haud longe: procul enim est et quod prae oculis est, et quod porro ab oculis: unde duplicem habet significationem, iuxta et longe. [6.11] ANTRUM INMANE epexegesis domus Sibyllae. MENTEM ANIMVMQUE perissologia est: nam secundum Lucretium unum est mens et animus. [6.12] DELIUS INSPIRAT VATES Apollo fatidicus. et sic ait 'Delius', ut “nunc Lyciae sortes” , id est Apollineae. bene autem Sibylla quid sit expressit 'magnam cui mentem animumque Delius inspirat vates': nam, ut supra diximus, Sibylla dicta est quasi siou boule, id est dei sententia. Aeolici enim sious deos dicunt. [6.13] TRIVIAE LUCOS congrue Apollini Dianae iuncta sunt templa, ut et paulo post “Phoebi Triviaeque sacerdos” . et bene fit lucorum Dianae commemoratio, quia petiturus est inferos. AVREA TECTA Apollinis scilicet. [6.14] DAEDALUS UT FAMA EST FUGIENS MINOIA REGNA ubique de incertis dubitat, ut “fama est Enceladi” . sane fabula de hoc talis est: indicato a Sole adulterio Martis et Veneris Vulcanus minutissimis catenis lectulum cinxit, quibus Mars et Venus ignorantes inplicati sunt et cum ingenti turpitudine resoluti sub testimonio cunctorum deorum. quod factum Venus vehementer dolens stirpem omnem Solis persequi infandis amoribus coepit. igitur Pasiphae, Solis filia, Minois regis Cretae uxor, tauri amore flagravit et arte Daedali inclusa intra vaccam ligneam, saeptam corio iuvencae pulcherrimae, cum tauro concubuit, unde natus est Minotaurus, qui intra labyrinthum inclusus humanis carnibus vescebatur. sed Minos de Pasiphae habuit liberos plures, Androgeum Ariadnen Phaedram. sed Androgeus cum esset athleta fortissimus et superaret in agonibus cunctos apud Athenas, Atheniensibus et vicinis Megarensibus coniuratis occisus est. quod Minos dolens collectis navibus bella commovit et victis Atheniensibus poenam hanc statuit, ut singulis quibusque annis septem de filiis et septem de filiabus suis edendos Minotauro mitterent. alii dicunt a Minoe in vindicta filii occisi, sicut dictum est, Iovem rogatum. qui cum Atheniensibus pestilentiam misisset, praeceptum oraculo est de septem filiis annuis ad Minotauri pastum dirigendis. sed tertio anno Aegei filius Theseus missus est, potens tam virtute quam forma. qui cum ab Ariadne regis filia amatus fuisset, Daedali consilio labyrinthi filo iter rexit et necato Minotauro cum rapta Ariadne victor aufugit. quae cum omnia factione Daedali Minos deprehendisset effecta, eum cum Icaro filio servandum in labyrinthum trusit. sed Daedalus corruptis custodibus vel, ut quidam tradunt, ab amicis sub faciendi muneris specie, quo simulabat posse regem placari, ceram et linum accepit et pennas, et inde tam sibi quam filio alis inpositis evolavit. Icarus altiora petens, dum cupit caeli portionem cognoscere, pennis solis calore resolutis, mari in quod cecidit nomen Icarium inposuit. Daedalus vero primo Sardiniam, ut dicit Sallustius, post delatus est Cumas, et templo Apollini condito sacratisque ei alis in foribus haec universa depinxit. dicendo autem Vergilius 'ut fama est' ostendit requirendam esse veritatem. nam Taurus notarius Minois fuit, quem Pasiphae amavit, cum quo in domo Daedali concubuit. et quia geminos peperit, unum de Minoe et alium de Tauro, enixa esse Minotaurum dicitur, quod et ipse paulo post ostendit dicens “mixtumque genus” . sed inclusum Daedalum regina corruptis relaxavit custodibus. qui amisso in mari filio navi delatus est Cumas, quod et ipsum tangit dicens “remigium alarum” : alae enim et volucrum sunt et navium, ut “velorum pandimus alas” . Phanodicus Deliacon Daedalum propter supradictas causas fugientem navem conscendisse et cum imminerent qui eum sequebantur, intendisse pallium ad adiuvandum ventos et sic evasisse: illos vero qui insequebantur reversos nuntiasse pinnis illum evasisse. Menecrates Daedalum occiso patruele fratre Cretam petisse dicit, Icarum filium eius ab Atticis pulsum dum patrem petit naufragio perisse, unde mari nomen. quidam hunc Daedalum, Eupalami filium, arte fabrili nobilem, occiso Perdice, sororis suae filio, quem solum habere metuebat aemulum artis suae—nam ab illo et usum serrae de osse interiore piscis et circinum propter nomen suum: nam aliquibus Circinus putatus est appellatus: vel, ut quidam, organum inventum tradunt—fugientem invidiam ad Minoem delatum Cretam Pasiphaes uxoris eius nefandi stupri dolum fabricasse. MINOIA REGNA Cretam scilicet, id est Minois saevitiam. [6.15] PRAEPETIBUS PENNIS felicibus: praepetes enim sunt aves boni augurii, quod huic dat, quia pervenit. PRAEPETIBUS PENNIS velocibus. praepetes autem dictae vel quod priora petant, vel summi volatus, vel quae praepetit volatum, vel quae secundum auspicium facit. et quidam praepetes tradunt non tantum aves dici quae prosperius praevolant, sed etiam locos quos capiunt, quod idonei felicesque sunt: unde bene Daedali pinnas praepetes, quia de locis, in quibus periculum metuebat, in loca tutiora pervenit. AVSUS SE CREDERE CAELO quasi alienis sedibus. Horatius “expertus vacuum Daedalus aera pennis non homini datis” . [6.16] INSVETUM hominibus scilicet. ENAVIT AD ARCTOS bene utrumque miscet: nare enim et de navibus dicimus, ut “natat uncta carina” item “et terris adnare necesse est” , et de volatu, ut “nare per aestatem liquidam suspexeris agmen” . 'ad arctos' autem, si ad fabulam, contra septemtrionem, ut quidam volunt propter fervorem solis et ceratas pinnas, si ad veritatem, ad septemtrionis observationem, quod navigantibus convenit. [6.17] CHALCIDICAQUE quam civitatem Chalcidenses condiderunt, ut supra ab insula Cumas civitatem nominavit. nunc a civitate dedit epitheton. [6.18] REDDITUS HIS PRIMUM TERRIS quasi de alieno elemento in suum. Horatius “finibus Atticis reddas incolumem precor” . [6.19] REMIGIUM ALARUM artem volandi. et iterum miscet dicendo 'remigium', quod est navis. Aeschylus. POSVIT exaedificavit. [6.20] LETUM ANDROGEO secundum Atticam linguam genetivus singularis Graecus est, cum ipse alibi “Androgei galeam” . quidam tamen hic subaudiunt 'posuit', id est pinxit, ut Horatius “qualis Parrhasius prodidit aut Scopas, sollers nunc hominem ponere nunc deum, hic saxo, liquidis ille coloribus” . sane non nulli hunc Androgeum non ita, quemadmodum supra dictum est, insidiis occisum, sed a Marathonio tauro, qui flammas vomere dicebatur, conflagratum tradunt. [6.21] CECROPIDAE IVSSI Athenienses a rege Cecrope. 'pendere' autem solvere, quod ut supra diximus, tractum est a pecuniaria damnatione. MISERUM dolentis interiectio, ac si diceret 'nefas'. et quid est 'miserum' subiunxit dicens 'septena quotannis corpora natorum'. SEPTENA QUOTANNIS quidam septem pueros et septem puellas accipi volunt, quod et Plato dicit in Phaedone et Sappho in lyricis et Bacchylides in dithyrambis et Euripides in Hercule, quos liberavit secum Theseus, quorum haec nomina feruntur †hippoforbas et libi idest arcadis antimachus euandri mnesteus sumiani phidocus ramuntis demolion cydani puriesion celei puellae haec peribea alcatim medippe pyrii iesione celei andromache eurimedontis seupymedusa polixeni europe laodicit milita triaconi. [6.22] CORPORA NATORUM bene 'corpora', quae adempta vita consumebantur, ut super orbitatem parentibus ne sepelire quidem liberos licuisset: magna ergo periphrasi dictum est. STAT aut horret, ut “stant lumina flamma” ; aut plena est, ut “pulvere caelum stare vident” ; aut re vera stat post ductas sortes; aut certe ad picturam respexit: nam volvi in pictura non poterat urna. et licet non sit urnae stare, de pictura tamen bene dictum est. sed si 'stat' horret acceperimus, 'ductis sortibus' intellegimus 'de qua ducebantur', ut “et qua vectus Abas” . nam a passivo, ut saepe diximus, inveniri non poterit participium praesens. proprie autem 'ductis sortibus': Sallustius “sorte ductos fusti necat” . [6.23] ELATA MARI perite dixit, eminens est enim. et bene situm expressit; ut enim Sallustius dicit, Creta altior est qua parte spectat orientem. RESPONDET aspicitur: nam contra Athenas est posita. [6.24] SUPPOSTAQUE FURTO hoc est furtim inclusa in vaccam ligneam, quae erat operta eius vaccae corio, quam maxime taurus adpetebat. FURTO adulterio, ut “Vulcani Martisque dolos et dulcia furta” . potest autem, sicut dictum est, et ad vaccam referri, cuius specie tauro furata sit coitum. [6.25] MIXTUMQUE GENUS secundum veritatem. PROLESQUE BIFORMIS secundum fabulam. [6.26] VENERIS MONUMENTA NEFANDAE aut memoria turpissimi coitus, aut ultio Veneris a Sole proditae. significat autem Minotaurum. [6.27] INEXTRICABILIS insolubilis, indeprehensibilis: Horatius “si pugnat extricata densis cerva plagis” . si 'extricata' est soluta, 'inextricata' insoluta sine dubio. [6.28] REGINAE regis filiae, Ariadnes. [6.31] OPERE IN TANTO in foribus adfabre factis. [6.33] BIS PATRIAE CECIDERE MANUS ideo quia patriae. QUIN PROTINUS OMNEM ostendit plura fuisse, quam dixit, depicta. [6.34] PERLEGERENT perspectarent, scilicet picturam. nec incongrue legi picturam dixit, cum Graece grapsai et pingere dicatur et scribere. hoc est quod ait Horatius in arte poetica “et nova fictaque nuper habebunt verba fidem, si Graeco fonte cadant, parce detorta” . PRAEMISSUS ACHATES kata to siopomenon intellegimus, id est secundum taciturnitatem. [6.36] DEIPHOBE GLAUCI subaudi 'filia'. et est proprium nomen Sibyllae. multae autem fuerunt, ut supra diximus, quas omnes Varro commemorat et requirit a qua sint fata Romana conscripta. et multi, sequentes Vergilium, ab hac Cumana dicunt: quae licet longaeva legatur, non tamen valde congruit eam usque ad Tarquinii tempora durasse, cui Sibyllinos libros constat oblatos. ducitur tamen Varro, ut Erythraeam credat scripsisse, quia post incensum Apollinis templum, in quo fuerant, apud Erythram insulam ipsa inventa sunt carmina. [6.37] NON HOC ISTA SIBI TEMPUS SPECTACULA POSCIT et supra diximus Apollinem sex mensibus apud Lycios et sex apud Delum dedisse responsa. item lectum est deos aliquotiens tantum kalendis, aliquotiens tantum idibus vaticinari; nonnumquam diei vel prima vel media vel postrema parte, unde est in iure fissus dies, id est non totus religiosus: quem nunc ostendit dicens non oportere Aenean religiosam diei partem perdere, id est oraculis congruam. sane sciendum 'poscit' lectionem esse meliorem: tempus enim poscit spectacula, non a spectaculis poscitur. [6.38] NUNC GREGE DE INTACTO gregem pro armento posuit, nam de iuvencis dicturus est: quae per poeticam licentiam saepe confundit. illo loco proprie posuit “quinque greges illi balantum quina redibant armenta” . 'intacto' autem indomito, ut “et intacta totidem cervice iuvencas” . [6.39] LECTAS DE MORE BIDENTES 'de more' antiquo scilicet, quem praetermisit quasi tunc omnibus notum, id est ne habeant caudam aculeatam, ne linguam nigram, ne aurem fissam: quod docet aliud esse intactum, aliud lectum. 'bidentes' autem, ut diximus supra, oves sunt circa bimatum, habentes duos dentes eminentiores: quae erant aptae sacrificiis. [6.42] EXCISUM] deest 'est'. EVBOICAE RUPIS LATUS hoc est montis Cumani, quem Euboici habitaverunt. est autem acyrologia: coloniae enim epitheton rei dedit inmobili. IN ANTRUM in antri similitudinem, ut “portus ab euroo fluctu curvatus in arcum” . [6.43] QUO LATI DUCUNT ADITUS CENTUM OSTIA CENTUM non sine causa et aditus dixit et ostia: nam Vitruvius qui de architectonica scripsit, ostium dicit per quod ab aliquo arcemur ingressu, ab obstando dictum, aditum ab adeundo, per quem ingredimur. OSTIA CENTUM finitus numerus pro infinito est, licet possit et rationabiliter dictum esse: responsa enim Sibyllae in hoc loco plus minus centum sermonum sunt. inveniuntur tamen Apollinis logia et viginti quinque et trium sermonum: unde melius est finitum pro infinito accipi. [6.44] TOTIDEM VOCES ac si diceret, et tot sermones. [6.46] DEUS ECCE DEUS vicinitate templi iam adflata est numine: nam furentis verba sunt deum velle ostendere, qui ipsi tantum videtur. sane cauti satis esse debemus, quando plena sit numine et quando deum deponat: de Miseno enim post vaticinationem dictura est. [6.47] NON COLOR UNUS idem Lucanus “stat numquam facies” (5.214). [6.48] COMPTAE COMAE antehac scilicet: nam propter sacra resolutae sunt, ut “vittasque resolvit sacrati capitis” . [6.49] MAIORQUE VIDERI videbatur, sicut solebat in vaticinantibus apparere numinis praesentia: quod humanis inludebat aspectibus. unde ait 'maiorque videri'; non enim erat re vera. [6.50] NEC MORTALE SONANS alia enim numinum vox est, ut “nec vox hominem sonat” , item “vocisve sonus vel gressus euntis” . ADFLATA EST NUMINE nondum deo plena, sed adflata vicinitate numinis. QUANDO siquidem: nam coniunctio est, non adverbium. [6.51] CESSAS IN VOTA tardus es ad vota facienda: nam si dixeris 'cessas in votis', hoc significat, tardus es dum vota facis. aliud est 'cessas in illam rem', aliud 'cessas in illa re': tardus es ad faciendam rem et tardus es in facienda re. figurate autem dixit 'cessas' circa promittenda vota numinibus. [6.52] TROS principale pro derivativo, pro 'Troius'. ANTE DEHISCENT trahit hoc de matris deum templo, quod non manu, sed precibus aperiebatur. [6.53] ATTONITAE stupendae, non stupentis: ergo 'attonitae' facientis attonitos, ut 'mors pallida', 'tristis senecta'. ORA DOMUS quia supra ait “unde ruunt totidem voces responsa Sibyllae” . [6.54] PER DURA CUCURRIT OSSA TREMOR religionis est et divinae reverentiae: alibi “ipse manu multo suspensam numine ducit” . [6.55] PECTORE AB IMO a mentis intimo: nec inmerito; nam illa re divinitas flectitur, quae est nobis cum divinitate communis, id est sensu. [6.56] PHOEBE GRAVES TROIAE SEMPER MISERATE LABORES secundum Homerum, qui eum dicit semper Troiae propugnatorem fuisse. et bene ait 'miserate', quia Troia defendi non potuit: ideo non dixit, qui defendisti, sed miseratus es. [6.57] DARDANA QUI PARIDIS Achilles, a matre tinctus in Stygem paludem, toto corpore invulnerabilis fuit, excepta parte qua tentus est. qui cum amatam Polyxenam ut in templo acciperet statuisset, insidiis Paridis post simulacrum latentis occisus est: unde fingitur quod tenente Apolline Paris direxerit tela. et bene ait 'direxti', quasi ad solum vulnerabilem locum. 'Dardana' autem ideo, ut non adultero, sed genti praestitisse videatur. TELA MANUSQUE vel quia aliud sine alio esse non potest, vel hoc dicit: et artem per tela, ut nosset quid feriret, et virtutem per manus dedisti, ut eius fata compleret. [6.58] MAGNAS OBEVNTIA TERRAS TOT MARIA INTRAVI terras cingentia. Oceanus quidem ambit omnes terras: et licet iste per ea maria navigaverit quae terris cinguntur, tamen non dixit inproprie, cum de Oceano ista nascantur. [6.59] TOT MARIA dicendo 'maria' partem eum maris navigasse significat, non totum mare: mare enim elementum est totum, maria vero partes maris, sicut et terrae partes sunt, terra vero totum elementum est. PENITUSQUE REPOSTAS longe remotas, avias. [6.60] MASSYLUM GENTES Massyli sunt Mauri: unde speciem pro genere posuit; nam Aeneas ad Africam venit, cuius partem constat esse Massyliam. mediterranea est pars Mauretaniae: unde a parte totum accipere debemus. PRAETENTAQUE SYRTIBUS ARVA circumfusa: incerta enim sunt illic maria et terrae: unde ait Lucanus “aequora fracta vadis abruptaque terra profundo” (9.308). [6.61] PRENDIMUS quippe fugientem Italiam. [6.62] HAC TROIANA TENUS hactenus, hucusque, id est hic sit finis. nam tenus proprie est extrema pars arcus, ut Plautus ostendit: unde tractum est, ut 'hactenus' hucusque significet. TROIANA FORTUNA a praeiudicio, id est mala, adversa. et dicit iniquum esse, ut Troianam fortunam patiantur in Italia. [6.63] FAS EST PARCERE GENTI quia se victam fatetur. [6.64] QUIBUS OBSTITIT ILIUM Ganymedes enim Hebae obfuit, Paris Minervae et Iunoni. quod autem, cum dixerit 'dique deaeque omnes', dearum tantum reperimus exempla, non mirum est, cum supra dixerimus arsenotheleis esse omnes deos. possumus ergo et per unam rem utrumque intellegere, licet dicatur etiam Neptuno obfuisse Troia ex denegatione mercedum. novimus praeterea esse morem poeticum, ut duabus propositis rebus uni respondeant, ut “navita tum stellis numeros et nomina fecit Pleiadas, Hyadas claramque Lycaonis Arcton” : nam suppresso numero dixit nomina. [6.66] PRAESCIA VENTURI absolutum est, rerum venturarum. DA dic, ut “qui sit da, Tityre, nobis” : unde est contra “accipe nunc Danaum insidias” : non enim praestare aliquid poterat, sed indicare futura. NON INDEBITA POSCO REGNA MEIS FATIS deest 'si'. est autem heirmos, id est longissimum hyperbaton: Phoebe et vos dii deaeque, tuque o vates da, id est dic, Latio Teucros considere, si non posco regna meis fatis indebita. 'dic' autem 'considere', id est utrum possimus considere. et verecunde dictum est 'non posco indebita', cum certum constet esse regna deberi. [6.68] ERRANTESQUE DEOS ut “diis sedem exiguam patriis” . AGITATAQUE NUMINA TROIAE aut mecum vexata: aut certe xoana dicit, id est simulacra brevia, quae portabantur in lecticis et ab ipsis mota infundebant vaticinationem: quod fuit apud Aegyptios et Carthaginienses. [6.69] TUM PHOEBO ET TRIVIAE ut solet miscet historiam: nam hoc templum in Palatio ab Augusto factum est. sed quia Augustus cohaeret Iulio, qui ab Aenea ducit originem, vult Augustum parentum vota solvisse. [6.70] FESTOSQUE DIES DE NOMINE PHOEBI ludos Apollinares dicit, qui secundum quosdam bello Punico secundo instituti sunt, secundum alios tempore Syllano ex responso Marciorum fratrum, quorum extabant, ut Sibyllina, responsa. [6.71] TE QUOQUE MAGNA MANENT NOSTRIS PENETRALIA REGNIS id est coleris ut numen. 'manent' autem exspectant, 'penetralia' secreta templorum. [6.72] TUAS SORTES Sibyllina responsa, quae, ut supra diximus, incertum est cuius Sibyllae fuerint, quamquam Cumanae Vergilius dicat, Varro Erythraeae. sed constat regnante Tarquinio quandam mulierem, nomine Amaltheam, obtulisse ei novem libros, in quibus erant fata et remedia Romana, et pro his poposcisse CCC. philippeos, qui aurei tunc pretiosi erant. quae contempta alia die tribus incensis reversa est et tantundem poposcit, item tertio aliis tribus incensis cum tribus reversa est et accepit quantum postulaverat, hac ipsa re commoto rege, quod pretium non mutabat. tunc mulierem subito non apparuisse. qui libri in templo Apollinis servabantur, nec ipsi tantum, sed et Marciorum et Begoes nymphae, quae artem scripserat fulguritarum apud Tuscos: unde addidit modo 'tuas sortes arcanaque fata'. et hoc trahit poeta. Aenean tamen inducit quasi de praesenti dicentem oraculo. [6.73] LECTOSQUE SACRABO ALMA VIROS quia nisi patricii non fiebant. sciendum sane primo duos librorum fuisse custodes, inde decem, inde quindecim usque ad tempora Sullana. postea crevit numerus, nam et sexaginta fuerunt, sed remansit in his quindecimvirorum vocabulum. [6.74] FOLIIS TANTUM NE CARMINA MANDA ut Varro dicit, in foliis palmae interdum notis, interdum scribebat sermonibus, ut diximus supra. [6.76] IPSA pro 'tu'. et posuit pronomen eius personae de qua loquimur, pro illius cum qua loquimur. est autem Graecum, nam dicunt aute eipe, id est tu dic. FINEM DEDIT ORE LOQUENDI hoc est definivit ei, ut ore loqueretur nec in foliis scriberet. [6.77] NONDUM PATIENS quae nondum posset implere oraculorum sermones: aut 'dum' vacat, et est inpatiens Phoebi. [6.78] BACCHATUR VATES bene 'bacchatur'. idem enim est Apollo, qui Liber pater, qui Sol, unde ait Lucanus “cui numine mixto Delphica Thebanae referunt trieterica Bacchae” (5.73): unde in eorum sacris erat Phoebadum Baccharumque conventus. [6.79] EXCUSSISSE DEUM excuti proprie de equis dicimus: quod ideo traxit, quia Phoebus, id est Sol, equis utitur. et nunc Sibyllam quasi equum, Apollinem quasi equitem inducit et in ea permanet translatione: 'excussisse' ait, ut “excussus Aconteus” ; item 'fera corda domans', quod est equorum primum frenos pati et stimulos, ut “ea frena furenti concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo” . quod autem dicit 'magnum deum', non re vera ait, sed retulit ad affectum colentis, ut “summe deum, sancti custos Soractis Apollo” : unicuique enim deus quem colit magnus videtur. 'excussisse' vero 'deum' pro 'excutere', tempus est pro tempore. est autem Attica figura, qua nos uti non convenit, quia hac licenter utuntur poetae. [6.80] FINGITQUE PREMENDO componit, ut “et corpora fingere lingua” . componit autem ad moderationem certam dicendi: ut enim supra diximus, omnia quidem vident, sed non omnia indicant sacerdotes. [6.81] OSTIA IAMQUE DOMUS PATVERE precibus scilicet. et quae antea ostia erant, patefacta aditus esse coeperunt. [6.82] FERUNT RESPONSA quia ait supra “ora domus” . [6.83] PELAGI DEFUNCTE PERICLIS non liberate pelago, sed marinis periculis: nam adhuc navigaturus est, sed sine ullo discrimine. 'defuncte' autem liberate: nam dicimus functos officio qui officia debita complerunt, unde et honoribus functos. hinc et defunctos mortuos dicimus, qui compleverunt vitae officia, unde est “et nil iam caelestibus ullis debentem” . [6.84] SED TERRA legitur et 'terrae', unum tamen est. IN REGNA LAVINI alii 'Latini' legunt, cuius tunc erant. sed quia divina loquitur, futura praeoccupat; postea enim Lavinium dicetur: licet possit ad Lavinum, Latini fratrem, referri, qui illic ante regnavit. [6.86] HORRIDA BELLA quae contra hospitem cognatumque suscepta sunt, ut Latinus dicturus est “arma impia sumpsi promissam eripui” . [6.87] SPUMANTEM SANGUINE CERNO quasi non praedicit, sed videt quod facturus est Turnus, ut “recalent nostro Tiberina fluenta sanguine adhuc” . [6.88] NON SIMOIS TIBI NEC XANTHUS Tiberis et Numicus, in quem cecidit. DORICA CASTRA Graeca. et re vera: nam Turnus Graecus fuit, ut “et Turno si prima domus repetatur origo, Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae” . [6.89] PARTUS ACHILLES Turnum significat. et sic hoc dictum est, ut in bucolicis “alter erit tum Tiphys et altera quae vehat Argo delectos heroas” . et hoc est quod dicit “obscuris vera involvens” , nam licet vera sint, latent: unde Apollo loxias dicitur, id est obliquus. [6.90] NATUS ET IPSE DEA de Venilia, sorore Amatae, ut “cui diva Venilia mater” . nec debet mirum esse Amatam fuisse mortalem, cum etiam Turnus, Iuturnae frater, mortalis fuerit: nam haec fuerant divina beneficia. ADDITA IVNO inimica. est autem verbum Lucilii et antiquorum, ut Plautus “additus Ioni Argus” . [6.91] IN REBUS EGENIS per transitum ostendit famem futuram. [6.93] CONIVNX ITERUM HOSPITA nam et Paris ab Helena fuerat susceptus hospitio. 'hospita' autem more suo dixit. et bene ne aliquid inputetur Aeneae, quasi fatorum hoc esse praedicit. [6.95] NE CEDE ne cedas, sed esto audentior quam tua te fortuna permittit. et bene adversa fortunae docet virtute aut vitari aut inminui aut patienter sustineri. [6.96] VIA ratio, opportunitas. [6.97] GRAIA PANDETUR AB URBE propter Euandrum, qui eum in Tusciam missurus ad Tarchontem est. [6.98] EX ADYTO locum vaticinationis ostendit. CUMAEA SIBYLLA bene addidit propter discretionem. [6.99] ANTROQUE REMUGIT quia in antro est, ut “pulsati colles clamore resultant” . [6.100] OBSCURIS VERA INVOLVENS vera et obscura confundens. est autem hypallage, veris obscura inserens. [6.102] CESSIT FUROR non penitus recessit, sed paulatim coepit inminui: nam est paulo post de Miseni morte dictura, quod non procedit, si nunc numen recessit. [6.103] NON VLLA LABORUM pro nulla, ut “non ullus aratro cessit honos” . [6.104] NON VLLA LABORUM O VIRGO 'o' licet sit naturaliter brevis in Latinis sermonibus, apud Vergilium tamen pro longa habetur, ut hoc loco 'virgo', item alibi “quis te magne Cato tacitum” , exceptis 'ego', ut “ast ego quae divum” , 'duo', ut “si duo praeterea” , 'scio', ut “nunc scio quid sit amor” , et 'nescio', ut “nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos” . apud alios 'o' nisi in Graecis nominibus non producitur, quod et nunc sequi debemus. dicunt tamen quidam quod 'o' tunc producitur in nominativo, quando et in genetivo producta fuerit. quod falsum est: nam et Vergilius produxit 'virgo', cum 'virginis' faciat, et Lucanus 'Cato' corripuit, ut “nos Cato da veniam” (9.227), cum 'Catonis' faciat. item 'Iuno' cum producat Vergilius, Statius tamen corripuit. sane sciendum adlocutionem hanc esse suasoriam cum partibus suis: nam honestum est quod dicit se patrem requirere, utile ut ab eo patriae originem discat, necessarium quia iusserat pater, ut “Ditis tamen ante infernas accede domos” , possibile quia ait 'quando hic inferni ianua regis dicitur' item 'potes namque omnia': si omnia, et hoc. NOVA MI FACIES id est species. et sciendum pronomen 'mihi' numquam in synaeresin venire, ne incipiat esse blandientis adverbium. et licet quidam huius loci nitantur exemplo, non procedit, vel quia unum est, vel quia potest esse etiam blandientis adverbium. 'nihil' vero pro metri necessitate cogitur: nam si pars sequens orationis a vocali inchoet, 'nihil' dicimus, ut “heu nihil invitis fas quemquam fidere divis” : si autem a consonante inchoet, 'nil' ponimus, ut Iuvenalis “nil tale expectes: emit sibi. multa videmus” . INOPINAVE SURGIT nomen est, non participium: nam 'inopinata' diceret, quod non procedit. 'opinatus' enim venit ab eo quod est 'opinor'; sed quia 'inopinor' non dicimus, ideo nec 'inopinatus' facit, sicut et 'nocens' participium est, quia invenimus 'noceo' verbum, 'innocens' vero nomen, quia 'innoceo' non dicimus. nullum est enim participium, quod a verbo non trahatur, licet a sui verbi forma non veniat, ut 'placita': licet 'placeor' non dicamus, tamen placeo invenimus; item 'regnata' 'triumphata'. unde 'galeatus' et 'tunicatus' et 'togatus' nomina conprobantur: nullum enim verbum horum originis reperitur. [6.105] OMNIA PERCEPI ATQUE ANIMO MECUM ANTE PEREGI 'percepi' ante cognovi ab Heleno vel a patre, qui ait “gens dura atque aspera cultu debellanda tibi Latio est” . dicit autem se futura partim audisse, partim mente praecepisse. sed occurrit: si novit omnia, quid consulit numen? sed nosse se dicit omnia quantum ad labores pertinet, et concidit totam petitionem, ut ad illud veniat quo possit patrem videre: nam quod dicit 'unum oro', non solum dicit, sed praecipuum, ut “unam posthabita coluisse Samo” . [6.106] QUANDO siquidem. et est coniunctio. [6.107] ET TENEBROSA PALUS ACHERONTE REFUSO paludem pro lacu posuit: nam Avernum significat, quem vult nasci de Acherontis aestuariis. 'palus' autem bene iste produxit 'lus', quia 'paludis' facit, quod supra planius diximus: Horatius corripuit, ut “sterilisque diu palus aptaque remis” . 'tenebrosa' autem nigra, per quod altam significat, ut “nigra figit sub nube columbam” , id est alta. ACHERONTE REFUSO Acheron fluvius dicitur inferorum, quasi sine gaudio. sed constat locum esse haud longe a Bais undique montibus saeptum, adeo ut nec orientem nec occidentem solem possit aspicere, sed tantum medium. quod autem dicitur ignibus plenus, haec ratio est: omnia vicina illic loca calidis et sulpuratis aquis scatent. sine gaudio autem ideo ille dicitur locus, quod necromantia vel sciomantia, ut dicunt, non nisi ibi poterat fieri: quae sine hominis occisione non fiebant; nam et Aeneas illic occiso Miseno sacra ista conplevit et Vlixes occiso Elpenore. quamquam fingatur in extrema Oceani parte Vlixes fuisse: quod et ipse Homerus falsum esse ostendit ex qualitate locorum, quae commemorat, et ex tempore navigationis; dicit enim eum a Circe unam noctem navigasse et ad locum venisse, in quo haec sacra perfecit: quod de Oceano non procedit, de Campania manifestissimum est. praeterea a Baio socio eius illic mortuo Baias constat esse nominatas. dicitur etiam vidisse Herculem, ideo quia illic sunt Bauli, locus Herculis dictus quasi Boaulia, quod illic habuit animalia, quae Geryoni detracta ex Hispania adduxerat. [6.108] IRE CONTINGAT 'ut' minus est, ut sit 'ut ire contingat, ut iter doceas'. [6.109] SACRA OSTIA PANDAS aut venerabilia aut execranda, sicut de Tartaro dicturus est “sacrae panduntur portae” . [6.110] ILLUM EGO PER FLAMMAS meritum adprobat patris, ut iustum videatur esse desiderium. SEQUENTIA TELA ut “ardentes clipeos atque aera micantia cerno” . [6.111] EX HOSTE RECEPI liberavi, ut “frugesque receptas” . 'ex hoste' autem plus est, quam si 'ex hostibus' diceret, ut diximus supra. 'ex hoste' enim generaliter dicitur, 'ex hostibus' partem ostendit, sicut dicendo 'terram' significamus elementum, 'terras' vero singulas partes, ut Africae, Italiae. [6.112] MEUM COMITATUS ITER non spe salutis, sed mei causa me secutus, ut “cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso” . [6.113] CAELIQUE FEREBAT ut ante morte praeventus sit, quam ferre desierit. et mire inperfecto usus est tempore, ac si diceret 'adhuc si viveret, ferret'. [6.114] VIRES VLTRA SORTEMQUE SENECTAE quia senectae sors quies est et otium, sicut pueritiae ludus, amor adulescentiae, ambitus iuvenalis aetatis. ergo aliud ferebat pater, quam sors exigebat senectae. [6.116] ORANS MANDATA DABAT sic dictum est, ut “supplex tua numina posco” : maior enim ad impetrandum vis est eum rogare, qui possit iubere. MANDATA DABAT ut “huc casta Sibylla nigrarum multo pecudum te sanguine ducet” . [6.118] LUCIS HECATE PRAEFECIT AVERNIS Hecate trium potestatum numen est: ipsa enim est Luna, Diana, Proserpina. sed solam Proserpinam dicere non potuit propter lucos qui Dianae sunt, item Dianam, quia 'Avernis' ait: unde elegit nomen, in quo utrumque constabat. unde Lucanus de Proserpina ait “Hecate pars ultima nostrae” (6.700). [6.119] SI POTVIT MANES nititur exemplis quae inferiora sunt per comparationem, ut ipse videatur iustius velle descendere: nam Orpheus revocare est conatus uxorem, hic vult tantum patrem videre. Orpheus autem voluit quibusdam carminibus reducere animam coniugis: quod quia implere non potuit, a poetis fingitur receptam iam coniugem perdidisse dura lege Plutonis: quod etiam Vergilius ostendit dicendo 'arcessere', quod evocantis est proprie. [6.120] FIDIBUSQUE CANORIS bene sonantibus chordis. 'fidibus' autem est a nominativo 'haec fidis', ut sit pyrrichius: nam 'fides' iambus est. [6.121] SI FRATREM POLLUX ALTERNA MORTE REDEMIT ut diximus supra, Helena et Pollux de Iove nati inmortales fuerunt, nam Castor Tyndarei filius fuit: cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit. quod ideo fingitur, quia horum stellae ita se habent, ut occidente una oriatur altera. et item exemplum per comparationem: quod quia pium est, se ad frequentiam contulit dicendo 'itque reditque viam totiens'. [6.122] QUID THESEA durum exemplum, unde nec inmoratus est in eo. dicit autem inferos debere patere pietati, qui patuerunt infanda cupienti: nam hic ad rapiendam Proserpinam ierat cum Pirithoo et illic retentus luit poenas, ut “sedet aeternumque sedebit infelix Theseus” . [6.123] MAGNUM QUID MEMOREM ALCIDEN?? melius sic distinguitur, licet quidam legant 'quid Thesea magnum', ut epitheton ei dent, qui per se non est magnus: nam Herculem etiam sine epitheto magnum intellegimus. sed melius est 'magnum' dare Herculi, quam sacrilego. ET MI GENUS AB IOVE SUMMO occurrit tacitae quaestioni: hi enim qui descenderant, a diis ducebant originem. [6.124] ARASQUE TENEBAT rogabant enim deos ararum ansas tenentes. [6.125] SATE SANGUINE DIVUM unde Aeneas desiit, inde haec sumpsit exordium. [6.126] FACILIS DESCENSUS AVERNI legitur et 'Averno', id est ad Avernum; sed si 'Averni', inferorum significat et lacum pro inferis ponit. [6.127] NOCTES ATQUE DIES PATET ATRI IANVA DITIS id est omni tempore homines in fata concedunt. et hoc poetice: nam Lucretius ex maiore parte et alii integre docent inferorum regna ne posse quidem esse: nam locum ipsorum quem possumus dicere, cum sub terris esse dicantur antipodes? in media vero terra eos esse nec soliditas patitur, nec kentron terrae: quae si in medio mundi est, tanta eius esse profunditas non potest, ut medio sui habeat inferos, in quibus esse dicitur Tartarus, de quo legitur “bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras, quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum” . ergo hanc terram in qua vivimus inferos esse voluerunt, quia est omnium circulorum infima, planetarum scilicet septem, Saturni, Iovis, Martis, Solis, Veneris, Mercurii, Lunae, et duorum magnorum. hinc est quod habemus “et novies Styx interfusa coercet” : nam novem circulis cingitur terra. ergo omnia quae de inferis finguntur, suis locis hic esse conprobabimus. quod autem dicit 'patet atri ianua Ditis sed revocare gradum superasque evadere ad auras hoc opus hic labor est' aut poetice dictum est aut secundum philosophorum altam scientiam, qui deprehenderunt bene viventium animas ad superiores circulos, id est ad originem suam redire: quod dat Lucanus Pompeio ut “vidit quanta sub nocte iaceret nostra dies” (9.13): male viventium vero diutius in his permorari corporibus permutatione diversa et esse apud inferos semper. [6.129] PAUCI QUOS AEQUUS AMAVIT IVPPITER tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat, Iuvenalis “distat enim, quae sidera te excipiant modo primos incipientem edere vagitus” : quos prudentia sublevat, nam hoc est 'quos ardens evexit ad aethera virtus': item religiosos, quos a diis genitos dicit; consequens enim est ut deorum suboles religionibus vacet. 'diis' autem 'geniti', quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes procreabantur. [6.131] TENENT MEDIA OMNIA SILVAE causam reddit cur non facilis sit animarum regressus, quia omnia polluta et inquinata sunt: nam per silvas tenebras et lustra significat, in quibus feritas et libido dominantur. [6.132] COCYTUSQUE SINU LABENS CIRCUMFLVIT ATRO fluvius inferorum est, dictus apo tou kokuein, id est lugere: nam Homerus sic posuit. est autem hic locus vicinus Acheronti, de quo diximus supra: qui ideo luctuosi esse finguntur, quia, ut exposuimus in primis partibus libri, haec sacra morte hominis fiebant. [6.134] BIS STYGIOS INNARE LACUS modo et post mortem. quod autem dicit Ovidius Aenean inter deos relatum, non mirum est: nam, ut supra diximus, necesse est etiam relatorum inter deos apud inferos esse simulacra, ut Herculis, Liberi patris, Castoris et Pollucis. multi hoc non videntes ad Sibyllam referunt, ut dicat: vis me bis inferos cernere, modo et 'cum me lucis Hecate praefecit Avernis', quod est paulo post dictura. quod si est, non bis haec, sed tertio inferos cernet: nam quandoque etiam ipsa morietur. item hi supra dictam non videntes rationem, dicunt de se Sibyllam dicere: nam si de Aenea dicat, non eum praevidet deum futurum. quod si est, caruit numine et quemadmodum est de Miseno vaticinatura? unde referre nos debemus ad id ut dicamus etiam post apotheosin apud inferos remanere simulacra. STYGIOS LACUS Styx palus quaedam apud inferos dicitur, de qua legimus “di cuius iurare timent et fallere numen” : quod secundum fabulas ideo est, quia dicitur Victoria, Stygis filia, bello Gigantum Iovi favisse: pro cuius rei remuneratione Iuppiter tribuit ut dii iurantes per eius matrem non audeant fallere. ratio autem haec est: Styx maerorem significat, unde apo tou stugerou, id est a tristitia Styx dicta est. dii autem laeti sunt semper: unde etiam inmortales, quia aphthartoi kai makarioi, hoc est sine morte beati. hi ergo quia maerorem non sentiunt, iurant per rem suae naturae contrariam, id est tristitiam, quae est aeternitati contraria. ideo iusiurandum per execrationem habent. [6.135] TARTARA locus inferorum profundus, de quo Lucanus ad inferos dicit “cuius vos estis superi” (6.748). INSANO magno. [6.136] ACCIPE QUAE PERAGENDA PRIUS si vis, inquit, reverti, audi observationis praecepta. et sub imagine fabularum docet rectissimam vitam, per quam animabus ad superos datur regressus. LATET ARBORE OPACA AVREUS licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae scripsisse dicuntur, quiddam esse mysticum adfirment, publica tamen opinio hoc habet. Orestes post occisum regem Thoantem in regione Taurica cum sorore Iphigenia, ut supra diximus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum haud longe ab Aricia collocavit. in huius templo post mutatum ritum sacrificiorum fuit arbor quaedam, de qua infringi ramum non licebat. dabatur autem fugitivis potestas, ut si quis exinde ramum potuisset auferre, monomachia cum fugitivo templi sacerdote dimicaret: nam fugitivus illic erat sacerdos ad priscae imaginem fugae. dimicandi autem dabatur facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. nunc ergo istum inde sumpsit colorem. ramus enim necesse erat ut et unius causa esset interitus: unde et statim mortem subiungit Miseni: et ad sacra Proserpinae accedere nisi sublato ramo non poterat. inferos autem subire hoc dicit, sacra celebrare Proserpinae. de reditu autem animae hoc est: novimus Pythagoram Samium vitam humanam divisisse in modum Y litterae, scilicet quod prima aetas incerta sit, quippe quae adhuc se nec vitiis nec virtutibus dedit: bivium autem Y litterae a iuventute incipere, quo tempore homines aut vitia, id est partem sinistram, aut virtutes, id est dexteram partem sequuntur: unde ait Persius “traducit trepidas ramosa in compita mentes” . ergo per ramum virtutes dicit esse sectandas, qui est Y litterae imitatio: quem ideo in silvis dicit latere, quia re vera in huius vitae confusione et maiore parte vitiorum virtus et integritas latet. alii dicunt ideo ramo aureo inferos peti, quod divitiis facile mortales intereunt. Tiberianus “aurum, quo pretio reserantur limina Ditis” . [6.137] LENTO VIMINE flexili, ut “lenta quibus torno facili superaddita vitis” : alias gravi. [6.138] IVNONI INFERNAE Proserpinae, ut “sacra Iovi Stygio” . DICTUS dicatus. [6.139] ET OBSCURIS CLAVDUNT CONVALLIBUS UMBRAE re vera enim nemus Aricinum densum est. [6.140] SED NON ANTE DATUR sive iustis sive iniustis. sic intellegentes removebimus quaestionem: hinc enim dicit “longo post tempore visum” . ex eo enim quod dicit descendisse aliquos, ramum quoque depositum esse significat. TELLURIS OPERTA secundum eos qui dicunt inferos in medio esse terrarum: quos Iuvenalis dicit putari esse sub terris, ut “esse aliquos manes et subterranea regna” . [6.142] PULCHRA quae rapi meruit. SVUM sibi carum. [6.143] NON DEFICIT ALTER ne diceret ab his, qui primo descenderunt, esse sublatum. [6.144] FRONDESCIT in naturam redit. et honeste locutus est dicens: habet frondes sui metalli. [6.145] ALTE VESTIGA OCULIS require omni intentione. RITE REPERTUM CARPE 'rite carpe', id est cum observatione, non 'rite repertum'. [6.147] SI TE FATA VOCANT hoc est, si quem fata vocant facile sequitur. [6.148] POTERIS poterit quis. tertiae enim personae significationem ad secundam transtulit et generaliter loquitur: nam ut de Aenea dicat non procedit. si enim dubitat, caret deo nec potest de Miseno vaticinari. DURO FERRO et genus esse potest et species. [6.149] PRAETEREA ac si diceret: est et alia opportunitas descendendi ad inferos, id est Proserpinae sacra peragendi. duo autem horum sacrorum genera fuisse dicuntur: unum necromantiae, quod Lucanus exsequitur, et aliud sciomantiae, quod in Homero, quem Vergilius sequitur, lectum est. sed secundum Lucanum in necromantia ad levandum cadaver sanguis est necessarius, ut “pectora tunc primum ferventi sanguine supplet” (6.667), in sciomantia vero, quia umbrae tantum est evocatio, sufficit solus interitus: unde Misenus in fluctibus occisus esse inducitur. TIBI ideo addidit 'tibi', ne 'amici' posset etiam ad Sibyllam referri. [6.150] INCESTAT polluit. et incestum est quaecumque pollutio. [6.151] PENDES sollicitus es, ut “ipse manu multo suspensum numine ducit” . et proprie pendere est desiderare aliquid audire, ut “pendetque iterum narrantis ab ore” . [6.152] SEDIBUS HUNC REFER ANTE SVIS apud maiores, ut supra diximus, omnes in suis domibus sepeliebantur, unde ortum est ut lares colerentur in domibus: unde etiam umbras larvas vocamus a laribus, nam dii penates alii sunt. inde est quod etiam Dido cenotaphium domi fecit marito. ergo aut secundum istum locutus est morem, quamvis adhuc Troiani domos non habuerint: aut dicit, refer hunc naturalibus sedibus, id est terrae: nam in aqua perierat. verum tamen illud est, ut intellegamus eam dicere, sepeli eum: nam sepulcrum sedes vocatur: Horatius “nulla certior tamen rapacis Orci sede destinata divitem manet erum” , Vergilius “et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen” . vel 'suis', quoniam eiusdem nominis locum habiturus sit. persuadet autem sepulturam, ut possit recentis cadaveris uti anima, ut ait Lucanus “non in tartareo latitantem poscimus antro adsuetamque diu tenebris, modo luce fugata descendentem animam: primo pallentis hiatu haeret adhuc Orci” (6.712). [6.153] PIACULA SUNTO ad expiationem pollutionis, quae fuerat nata morte Miseni. [6.154] SIC DEMUM ad postremum, hoc est novissime. et haec particula tam apud Vergilium, quam apud omnes idoneos auctores hoc significat, licet in aliis diversa significet. LUCOS STYGIS ET REGNA INVIA VIVIS ASPICIES Seneca scripsit de situ et de sacris Aegyptiorum. hic dicit circa Syenen, extremam Aegypti partem, esse locum, quem Philas, hoc est amicas, vocant ideo quod illic est placata ab Aegyptiis Isis, quibus irascebatur quod membra mariti Osiridis non inveniebat, quem frater Typhon occiderat. quae inventa postea cum sepelire vellet, elegit vicinae paludis tutissimum locum, quam transitu constat esse difficilem; limosa enim est et papyris referta et alta. ultra hanc est brevis insula, inaccessa hominibus, unde Abatos appellata est: Lucanus “hinc Abatos, quam nostra vocat veneranda vetustas” (10.323). haec palus Styx vocatur, quod tristitiam transeuntibus gignit. sane ad illam insulam ab his qui sacris inbuti sunt, certis transitur diebus. lectum est etiam quod vicini populi cadavera suorum ad alteram regionem transferunt; sed si quis forte in fluvio pereat nec eius inveniatur cadaver, post centum ei annos ultima persolvuntur. hinc est tractum “centum errant annos volitantque haec litora circum” . ET REGNA INVIA quae contra naturam fiunt non adserunt praeiudicium generalitati: unde ait 'invia regna', licet et Hercules aliique transierint et sit transiturus Aeneas. sic dictum est et illud “evaditque celer ripam inremeabilis undae” . [6.156] MAESTO VULTU propter mortem amici et rami inquisitionem. DEFIXUS LUMINA defixa lumina habens, per quod tristitia mentis ostenditur. [6.157] INGREDITUR pro graditur: vacat praepositio, ut “ingrediturque solo et caput inter nubila condit” . [6.159] PARIBUS CURIS VESTIGIA FIGIT aut simili sollicitudine detentus incedit: aut 'figit vestigia', id est stat subito, quod cogitantes facere consuerunt. [6.160] MULTA INTER SESE VARIO SERMONE SEREBANT hic proprie dictus est sermo, qui inter utrumque seritur. [6.163] INDIGNA MORTE miserabili, non congrua eius meritis: vel propter animae etiam extinctionem elementi contrarietate. [6.165] MARTEMQUE ACCENDERE CANTU hemistichium hoc dicitur addidisse dum recitat. [6.168] VITA SPOLIAVIT ad bellum retulit, in quo victis tolluntur exuviae. [6.170] NON INFERIORA SECUTUS ubique Aenean Hectori conparat, ut “ambo animis, ambo insignes praestantibus armis” . [6.171] CAVA DUM PERSONAT AEQUORA CONCHA aut personare facit: aut hysterologia est, dum per cava aequora sonat. [6.172] DEMENS inprovidus, qui non consideravit etiam deos in aemulationem posse descendere. [6.173] AEMULUS modo 'eiusdem rei studiosus', alias 'inimicus' invenitur. EXCEPTUM oppressum insidiis: quo sermone ostendit eum tantae fuisse virtutis, ut ne a numine quidem nisi insidiis opprimeretur. TRITON paenultima accentum habet, nam Tritonis facit: si enim ultima habeat, Tritontis facit, quod non procedit: ut Demophoon, Demophoontis. [6.175] ERGO aut quia talis perierat, aut quia sic fuerat interemptus. [6.176] PRAECIPVE PIUS AENEAS ubique Aenean supra ceteros inducit mortem cuiuslibet dolere, ut “nunc Amyci casum gemit” , item “casuque animum concussus amici” . hinc ei dat circa sepulturam etiam sordida officia, quae in aliis denegat locis. qui enim de pietatis generibus scripserunt primum locum in sepultura esse voluerunt: unde cum pontificibus nefas esset cadaver videre, magis tamen nefas fuerat si visum insepultum relinquerent. genus autem fuerat sepulturae iniectio pulveris: unde est “aut tu mihi terram inice” . Horatius “non est mora longa; licebit iniecto ter pulvere curras” . [6.177] ARAMQUE SEPULCRI pyram dicit, quae in modum arae construi lignis solebat: nam et sequitur 'congerere arboribus caeloque educere certant'. et aram, quae ante sepulcrum fieri consuevit, intellegere non possumus, ut “stant manibus arae” , cum nondum facta sit funeratio, quae praecedit sepulcrum. Probus tamen et Donatus de hoc loco requirendum adhuc esse dixerunt. [6.178] CAELOQUE EDUCERE CERTANT ut hoc faciant mente pertractant: nam adhuc ituri ad silvas sunt. [6.179] ITUR 'eo' e brevis est, 'itur' i longa invenitur. ergo quia hoc verbum breve est in origine et in declinatione fit longum, ideo certa eius natura nec in temporibus nec in participiis invenitur: nam cum 'itur' longa sit, 'iturus' brevis invenitur, ut “superumque in lumen ituras” . multi tamen temptant dicentes 'itur' propter 'eo', quae prima verbi origo est, per diphthongon scribi debere: quod non procedit, quia diphthongos semper longa est, 'i' autem et produci potest et corripi. hinc est quod 'fortuitus' i et producit et corripit: Iuvenalis “non quasi fortuitus nec ventorum rabie, sed iratus cadat in terras et iudicet ignis” , contra Horatius “nec fortuitum spernere cespitem leges sinebant” . hic enim nisi i littera longa sit, non stat versus. et hoc protulimus exemplum unius sermonis, ne quis dicat 'iturus' et 'itur' ideo variam habere naturam propter temporum varietatem: unde melius est, ut diximus, originis considerare rationem. sane 'fortuitus' ab eundo est et a fortuna conpositum. [6.180] PROCUMBUNT PICEAE picea secundum Plinium in naturali historia quinta species cedri est: nam cedria dicta est quasi kaiomenes druos hugron, id est arboris umor ardentis. [6.183] NEC NON AENEAS bona oeconomia venitur ad ramum. [6.184] ACCINGITUR ARMIS instruitur officiis. [6.186] FORTE PRECATUR vacat 'forte': et est versus de his qui tibicines vocantur, quibus datur aliquid ad solam metri sustentationem, ut “nunc dextra nunc ille sinistra” : nec enim possumus intellegere eum fortuitu rogasse. [6.187] SI adverbium rogantis et optantis est per se plenum, sicut et 'o', quamquam neoterici haec iungant et pro uno ponant: Persius “o si ebulliat patruus, praeclarum funus! et o si” . [6.188] QUANDO siquidem. et 'nimium vere' cum ingenti dixit adfectu, quasi mors praedicta falsa esse debuerit. [6.190] CUM FORTE COLUMBAE auguria aut oblativa sunt, quae non poscuntur, aut inpetrativa, quae optata veniunt. hoc ergo quia oblativum est, ideo dixit 'forte'. bene autem a columbis Aeneae datur augurium, et Veneris filio et regi: nam ad reges pertinet columbarum augurium, quia numquam solae sunt, sicut nec reges quidem. [6.191] IPSA SUB ORA perite, ne si longius volarent, non ad eum pertinere viderentur: nam moris erat ut captantes auguria certa sibi spatia designarent, quibus volebant videnda ad se pertinere. [6.193] MATERNAS Veneri consecratas, propter fetum frequentem et coitum. [6.194] SI QUA VIA EST si est ratio. et iam ex hoc loco esse incipit inpetrativum quod fuerat oblativum. CURSUMQUE PER AVRAS 'cursum' vocavit impetum et eundi officium: nam et navium cursum dicimus. [6.196] NE DEFICE REBUS ne desere in rebus incertis. et bene in silvis invocat matrem, quam iam scit sibi visam esse habitu venatricis, ut in primo legimus. [6.197] SIC EFFATUS proprie effata sunt augurum preces: unde ager post pomeria, ubi captabantur auguria, dicebatur effatus. VESTIGIA PRESSIT quia ad captanda auguria post preces inmobiles vel sedere vel stare consueverant. [6.198] OBSERVANS QUAE SIGNA FERANT servare enim et de caelo et de avibus verbo augurum dicitur. QUO TENDERE PERGANT PASCENTES hinc iam optimum significatur augurium, quod pascebant. nam Romani moris fuit et in comitiis agendis et in bellis gerendis pullaria captare auguria. unde est in Livio quod cum quidam cupidus belli gerendi a tribuno plebis arceretur ne iret, pullos iussit adferri: qui cum missas non ederent fruges, inridens consul augurium ait 'vel bibant', et eos praecipitavit in Tiberim: inde navibus victor revertens [6.ad Africam tendens] in mari cum omnibus quos ducebat extinctus est. multi 'pascentes' distingunt, et absolutus est sensus. alii dicunt 'pascentes volando' et referunt ad naturam columbarum, quae exilientes pascere consuerunt. alii 'volando' ambulando dicunt: vola enim dicitur media pars pedis sive manus. [6.199] PRODIRE prodibant: infinitus pro indicativo. [6.201] GRAVE OLENTIS male olentis: alibi bene olentis, ut “et graviter spirantis copia thymbrae floreat” . [6.202] LIQUIDUMQUE PER AERA LAPSAE non est aeris perpetuum epitheton, sed purum et incorruptum ait Averni comparatione. dicit autem eas alte volasse ad vitandum Averni odorem. [6.203] SUPER ARBORE SIDUNT secundum antiquam licentiam. [6.204] AVRI AVRA splendor auri: Horatius “tua ne retardet aura maritos” , id est splendor. hinc et aurum dicitur a splendore, qui est in eo metallo: hinc et aurarii dicti, quorum favor splendidos reddit. [6.205] BRUMALI FRIGORE VISCUM bene 'brumali' addidit: tunc enim maturum est et auri imitatur colorem, nam nova fronde viret. quod, ut ait Plinius in naturali historia, de fimo turdelarum in certis arboribus nascitur: unde Plautus “ipsa sibi avis mortem creat” . [6.207] TERETIS TRUNCOS 'teres' est rotundum aliquid cum proceritate, ut “incumbens tereti Damon sic coepit olivae” . Horatius “brachia et vultum teretesque suras integer laudo” . [6.210] EXTEMPLO bene verbo usus est augurum, ut diximus supra. [6.211] CUNCTANTEM aliud pendet ex alio: 'cunctantem', quia 'avidus', ut ostendat tantam fuisse avellendi cupiditatem, ut nulla ei satisfacere posset celeritas: nam tardantem dicere non possumus eum qui fataliter sequebatur. alii 'cunctantem' ad auri naturam referunt, id est mollem, quia paulatim frangitur et lentescit. alii 'cunctantem' gravem dicunt, ut “glaebas cunctantes crassaque terga expecta” . [6.212] NEC MINUS nihilo minus ille deflebatur. INTEREA dum itur ad silvas. [6.213] INGRATO tristi, ut gratum laetum aliquid dicimus. alii 'ingrato' dicunt gratiam non sentienti. [6.214] PINGVEM aut de Graeco transtulit liparan magnam: aut hypallage est, hoc est de pinguibus taedis. [6.215] FRONDIBUS ATRIS aptis ad funera. [6.216] ANTE CUPRESSOS CONSTITVUNT cupressus adhibetur ad funera, vel quod caesa non repullulat, vel quod per eam funestata ostenditur domus, sicut laetam frondes indicant festae. Varro tamen dicit pyras ideo cupresso circumdari propter gravem ustrinae odorem, ne eo offendatur populi circumstantis corona, quae tamdiu stabat respondens fletibus praeficae, id est principi planctuum, quamdiu consumpto cadavere et collectis cineribus diceretur novissimum verbum 'ilicet', quod ire licet significat: unde est “dixitque novissima verba” . [6.218] PARS CALIDOS LATICES Plinius in naturali historia dicit hanc esse causam ut mortui et calida abluantur et per intervalla conclamentur, quod solet plerumque vitalis spiritus exclusus putari et homines fallere. denique refert quendam superpositum pyrae adhibitis ignibus erectum esse nec potuisse liberari. unde et servabantur cadavera septem diebus, et calida abluebantur, et post ultimam conclamationem conburebantur: unde traxit Terentius “desine, iam conclamatum est” . AENA UNDANTIA FLAMMIS hoc est per flammas: alibi “nec iam se capit unda: volat vapor ater ad auras” . [6.219] LAVANT FRIGENTIS ET UNGUNT versus Ennii, qui ait “Tarquinii corpus bona femina lavit et unxit” . [6.220] DEFLETA participium ab eo quod est 'fleor', si tamen inveniatur; alias sine verbi origine esse dicemus. [6.221] PURPUREAS ad imitationem sanguinis, in quo est anima, ut diximus supra: ut “purpuream vomit ille animam” . VELAMINA NOTA vel ipsi cara, vel animae: ex notitia enim gignitur caritas, ut “hic inter flumina nota” . [6.222] FERETRO Graece dixit, nam latine capulus dicitur a capiendo: unde ait Plautus “capularis senex” , id est capulo vicinus. et 'subiere feretro' ut “subeunt muro” . [6.223] MORE PARENTUM propinquioribus enim virilis sexus hoc dabatur officium. [6.224] FACEM de fune, ut Varro dicit: unde et funus dictum est. per noctem autem urebantur: unde et permansit ut mortuos faces antecedant. [6.225] FUSO CRATERES OLIVO diis superis tantum libabant, inferis vero sacrificantes etiam vasa in ignem mittebant, unde ait 'crateres': quod etiam Statius in Archemori sepultura commemorat. 'olivum' autem ab oliva dixit: nam oleum ab olea dicitur. [6.226] FLAMMA QUIEVIT pyrae ingentis, quia, ut in quarto diximus, pro qualitate personae pyrae fiebant. sepulcra etiam vel minora vel magna faciebant. [6.228] OSSAQUE LECTA aut collecta, aut lecta ideo quia, ut supra diximus, nobiles numquam soli conburebantur, sed cum dilectis equis vel canibus vel famulo. [6.229] TER SOCIOS aut saepius, aut re vera ter: licet enim a funere contraxerint pollutionem, tamen omnis purgatio ad superos pertinet, unde et ait inparem numerum: aut quia hoc ratio exigit lustrationis. CIRCUMTULIT purgavit. antiquum verbum est. Plautus “pro larvato te circumferam” , id est purgabo: nam lustratio a circumlatione dicta est vel taedae vel sulphuris. Iuvenalis “si qua darentur sulphura cum taedis” . [6.230] SPARGENS quia res aguntur infernae. in secundo Aeneas deos portaturus ait “donec me flumine vivo abluero” . hic enim erat mos, ut diximus supra. FELICIS OLIVAE arboris festae. sed moris fuerat ut de lauro fieret. sane dicit Donatus quod hoc propter Augustum mutavit. nam nata erat laurus in Palatio eo die, quo Augustus: unde triumphantes coronari consueverant. propter quam rem noluit laurum dicere ad officium lugubre pertinere. [6.231] NOVISSIMA VERBA id est 'ilicet': nam 'vale' dicebatur post tumuli quoque peracta sollemnia. [6.233] SVAQUE ARMA VIRO ipsi cara sculpsit in saxo: nam supra ea iam legimus concremata. REMUMQUE TUBAMQUE quia et bellator et remex fuerat. licet possimus etiam solam tubam accipere: remus enim dicitur lorum, quod continet tubam. [6.234] MONTE SUB AERIO in aerio: nam supra est positus. 'aerium' autem alii altum dicunt, alii nomen montis antiquum volunt: unde est 'qui nunc Misenus ab illo dicitur'. [6.236] PRAECEPTA SIBYLLAE ut “duc nigras pecudes, ea prima piacula sunto” . [6.237] SPELUNCA ALTA FUIT qua ad inferos descendebatur, non ubi fuerat Sibylla vaticinata. [6.238] SCRUPEA lapillosa: nam scrupus proprie est lapillus brevis, qui incedentibus inpedimento est et pressus sollicitudinem creat: unde etiam scrupulus dictus est. LACU NIGRO aut alto: aut vere nigro inferorum vicinitate. TUTA autem, quia hinc lacu, hinc cingitur silvis. dicit autem locum, quem nunc doliola vocant. [6.239] VOLANTES volucres: participium pro nomine posuit, ut “plurimus Alburnum volitans cui nomen asilo est” : licet illic sit etiam altera figura. sane sciendum Lucretium et alios physicos dicere aerem corporeum esse, unde et aves sustinet; sed hunc cedere vapori sulphureo, unde aves in illis locis desertae aere, quo portari solent, concidunt non odore, sed pondere: quod potest esse veri simile, quia altius in eodem loco possunt volare, ut “tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae” . [6.241] AD CONVEXA caeli curvitatem. [6.244] INVERGIT VINA SACERDOS in quarto ait “media inter cornua fundit” . et fundere est supina manu libare, quod fit in sacris supernis; vergere autem est conversa in sinistram partem manu ita fundere, ut patera convertatur, quod in infernis sacris fit. haec autem pertinent ad victimarum explorationem, ut, si non stupuerint, aptae probentur. [6.247] VOCE VOCANS non verbis, sed quibusdam mysticis sonis: nam varie numina invocabantur, quod aperte Lucanus expressit, ut “latratus habet illa canum gemitusque luporum: quod stridunt ululantque ferae, quod sibilat anguis exprimit et planctus fractaeque tonitrua nubis: tot rerum vox una fuit” (6.688). CAELOQUE EREBOQUE POTENTEM hoc est quod ait 'Hecaten', ut plenum numen ostenderet. [6.248] SUPPONUNT CULTROS id est victimas caedunt. fuit autem verbum sacrorum, in quibus mali ominis verba vitabant. hinc est quod et mactare dicebatur, quod magis augere significat. dicimus autem 'hic culter, cultri': nam 'cultellus' diminutivum est, 'cultellum' penitus Latinum non est. [6.249] SUCCIPIUNT antique, nam modo 'suscipiunt' dicimus. [6.250] MATRI EVMENIDUM id est Nocti, ut “hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem” . et Eumenides dicuntur kata antiphrasin, cum sint inmites. MAGNAEQUE SORORI id est Terrae: nam, ut supra diximus, nihil est aliud nox nisi umbra terrarum. [6.251] ENSE FERIT ut eum contra umbras haberet consecratum. hinc est quod ei dicit Sibylla 'tuque invade viam vaginaque eripe ferrum', item “strictamque aciem venientibus offert” . hoc autem etiam Homerus dicit. STERILEMQUE TIBI PROSERPINA VACCAM deae congruam, numquam enitenti. [6.252] NOCTURNAS ARAS quae tota nocte arderent. INCHOAT autem perficit. et est verbum sacrorum. [6.253] SOLIDA INPONIT TAURORUM VISCERA FLAMMIS non exta dicit, sed carnes, nam 'viscera' sunt quicquid inter ossa et cutem est: unde etiam visceratio dicitur, ut diximus supra. ergo per 'solida viscera' holocaustum significat, quod detractis extis arae superinponebatur. quae nonnumquam abluta et elixa etiam ipsa reddebantur: unde infert 'fundens ardentibus extis'. quamquam alii pro parte totum velint, ut per exta totum animal intellegatur. [6.255] PRIMI SUB LUMINA SOLIS ET ORTUS atqui haec sacra, ut dicunt, per noctem fiebant. sed locutus est secundum Romanum ritum, quo dies creditur a medio noctis incipere: illo autem loco, quo dicit 'nox ruit Aenea', non venit, sed finitur significat. quamquam alii dicant sacra haec a medio die incipere et perduci usque ad mediam noctem: quod si est, 'nox ruit' potest venit significare. [6.257] VISAEQUE CANES VLULARE ita numinis ostendebatur adventus. 'canes' autem Furias dicit Lucanus “Stygiasque canes in luce superna destituam” (6.733), sicut etiam diximus supra. 'ululare' autem et canum et Furiarum est. [6.258] ADVENTANTE DEA ipsa scilicet Proserpina. PROFANI qui non estis initiati, amuetoi, bebeloi. [6.259] TOTOQUE ABSISTITE LUCO hoc est, non tantum a spelunca, sed ab omni luci vicinitate discedite. [6.260] INVADE VIAM ingredere. [6.262] FURENS deo plena: aut certe similis furenti. [6.264] DII QUIBUS IMPERIUM EST ANIMARUM plenus locus alta sapientia. de qua varie disserunt philosophi: nam dicunt per alios animas ad inferos duci, ut “hac animas ille evocat Orco pallentes, alias sub Tartara tristia mittit” ; item per alios transferri, ut “navita sed tristis” ; per alios purgari, ut “aliae panduntur inanes suspensae ad ventos” ; per alios vero ad summa revocari, ut “Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno” . sciens ergo de deorum imperio varias esse opiniones, prudentissime tenuit generalitatem. ex maiore autem parte Sironem, id est magistrum suum Epicureum sequitur. huius autem sectae homines novimus superficiem rerum tractare, numquam altiora disquirere. UMBRAEQUE SILENTES secreta inferorum semper silentia: nam hominum umbrae loquuntur. hinc est “quae sacra silentia norunt” . invocat autem summum bonum, quod in silentio constare manifestum est. [6.265] ET CHAOS elementorum confusio. invocat autem rerum primordia, quae in elementorum fuerunt confusione. per Phlegethonta, inferorum fluvium, ignem significat: nam phlox Graece, latine ignis est; unde secundum Heraclitum cuncta procreantur. et re vera sine calore nihil nascitur, adeo ut de septentrione dicat “sterili non quicquam frigore gignit” . LOCA NOCTE SILENTIA LATE aut hoc est quod supra ait 'umbraeque silentes', aut vult ostendere, esse partem mundi, in qua perpetuae sunt tenebrae. cum enim probatum sit quod legimus “et minima contentos nocte Britannos” , sphaerae exigit ratio, ut e contrario sit regio noctibus vacans. [6.266] SIT MIHI FAS AVDITA LOQUI de alta dicturus prudentia miscet poeticam licentiam. SIT NUMINE VESTRO concedatur a vestro numine. [6.267] ALTA TERRA ET CALIGINE MERSAS bene iunxit: ex terris enim caligo procreatur, id est umbra. [6.268] OBSCURI SOLA SUB NOCTE aut hypallage est 'sub obscura nocte soli ibant': aut 'sub sola nocte', id est ubi nihil aliud est praeter noctem. [6.269] DOMOS VACVAS nostri mundi comparatione: simulacra enim illic sunt, quae inania esse non dubium est. INANIA REGNA inanium: per quod ostenditur vacuum. [6.270] INCEPTAM alii 'incertam' legunt, illuc tamen recurrit; nam 'incertam' incipientem, id est minorem significat. LUCE MALIGNA obscura: nam malignum est proprie angustum, ut “aditusque maligni” , id est minores, obscuri. sane sciendum, lunae, licet minoris, commemoratione ostendere eum, fuisse illic aliquid lucis: nam aliter omnia, quae dicturus est, videre non poterant. [6.271] UBI quando: nam non est loci, sed temporis. [6.272] NOX ABSTULIT ATRA COLOREM hoc et videmus et tractatur ab Epicureis, rebus tollere noctem colorum varietatem: unde etiam apud inferos omnia nigra esse dicuntur. contra hos Academici una re pugnant: nam squamas piscium dicunt lucere per noctem. [6.273] VESTIBULUM ut Varro dicit, etymologiae non habet proprietatem, sed fit pro captu ingenii: nam vestibulum, ut supra diximus, dictum ab eo, quod ianuam vestiat. alii dicunt a Vesta dictum per inminutionem: nam Vestae limen est consecratum. alii dicunt ab eo, quod nullus illic stet; in limine enim solus est transitus: quomodo vesanus dicitur non sanus, sic vestibulum quasi non stabulum. FAUCIBUS ORCI deum posuit pro loco, ut Iovem dicimus et aerem significamus: Horatius “manet sub Iove frigido venator” . Orcum autem Plutonem dicit: nec enim per Charonta possumus intellegere inferos dictos, quia minor potestas pro imperio numquam ponitur, sed illa quae tenet imperium. ergo alter est Charon: nam Orcus idem est Pluton, ut in Verrinis indicat Cicero dicens “ut alter Orcus venisse Hennam et non Proserpinam, sed ipsam Cererem rapuisse videatur” . alibi ait “qua Ditem patrem emersisse ab inferis putant” . dicimus autem et hic Dis et hic Ditis. [6.274] LUCTUS ET VLTRICES POSVERE CUBILIA CURAE ea dicit esse in aditu inferorum, quae vicina sunt morti; aut quae post mortem creantur; aut quae in morte sunt, ut pallorem. luctus enim post mortem est. CURAE conscientiae, quae puniunt semper nocentes. [6.275] TRISTIS severa, quae gignit severitatem. Cicero “iudex tristis et integer” . [6.276] MALESVADA FAMES quae impellit homines interdum ad inlicita. TURPIS EGESTAS quae turpes facit. et quasi harum rerum imagines facit, quas dicit esse apud inferos ideo, quia in quem ista concurrunt, sit mortalis necesse est: unde deos inmortales dicunt, qui ista non sentiunt quibus mors creatur. [6.277] TERRIBILES VISU FORMAE omnes scilicet quas supra dixit. [6.278] CONSANGUINEUS LETI SOPOR secundum Homerum: vel iuxta illud “dulcis et alta quies placidaeque simillima mortis” . MALA MENTIS GAVDIA generaliter omnium scelerum dicit, ac si diceret 'malae mentis gaudia': ut cum male fecerunt gaudeant. [6.279] MORTIFERUMQUE ADVERSO IN LIMINE BELLUM mire †cum omnia in vestibulo, bellum vero in limine ipso posuit, quoniam nulla maior est mortis causa quam bellum. et est familiare epitheton. [6.280] EVMENIDUM THALAMI Furiae numquam nupserunt: unde thalamos accipiamus in quibus natae sunt. alii thalamos dicunt, qui facti sunt auctoribus Furiis, in quibus adulteria et caedes admiserunt: sed non procedit, quia ait 'terribiles visu formae'. et ut non videatur esse contrarium quia Furias paulo post alibi dicit esse: nam possunt hic natae esse, et alibi manere, et alibi officium exercere poenarum. [6.281] CRINEM VITTIS INNEXA ut “scissa comam” et “oculos suffusa” . [6.282] IN MEDIO aut vestibulo: aut absolutum est, et intellegimus hanc esse eburneam portam, per quam exiturus Aeneas est. quae res haec omnia indicat esse simulata, si et ingressus et exitus simulatus est et falsus. [6.283] VLMUS OPACA, INGENS distinguenda sunt ista propter duo epitheta. et quidam tradunt ideo in ulmo somnia inducta, quod vino gravati vana somnient et ulmus apta sit viti: et ideo apud inferos rem inanem * * * PANDIT non aperit, sed expandit, id est extendit. et quidam 'pandit' ab eo, quod est 'aperit' venire; nam quod apertum, est latius diffusum: hinc est “patulae recubans sub tegmine fagi” . VULGO temere, passim, catervatim. an 'vulgo ferunt'? [6.284] VANA TENERE utrum katholou, an quae ex his vana sunt? et duo somniorum genera putantur: unum de caelo, ut “visa dehinc caelo facies delapsa parentis Anchisae” , quod est verum, aliud ab inferis, quod est vanum. FOLIISQUE SUB OMNIBUS HAERENT qui de somniis scripserunt dicunt, quo tempore folia de arboribus cadunt, vana esse somnia: quod per transitum tetigit. 'vana' autem ideo, quia ab inferis; nam vera mittunt superi. Homerus kai gar t' onar ek Dios estin: somnium de Iove. [6.286] CENTAVRI IN FORIBUS STABULANT bene 'in foribus', quia ea quae contra naturam possunt creari, statim pereunt. aut ideo in aditu monstra sunt posita, ut propter hoc terribiliora essent inferis. 'stabulant' autem habitant. et usurpative dixit, ut 'populat', luctat; nam stabulor dicimus. et bene adlusit, quia ex parte equi sunt. Centauri autem Ixionis et nubis filii sunt. Ixion enim amatam Iunonem de stupro interpellavit. illa confessa Iovi est, et ex eius voluntate nubem ei in suam formam conversam obtulit, unde feruntur nati esse Centauri. SCYLLAEQUE BIFORMES bene plurali usus est numero: nam et illa Nisi secundum alios in avem conversa est, secundum alios in piscem. ergo etiam ipsa biformis fuit, sicut haec in Siciliae freto. dictum autem est per poetae scientiam vel licentiam. quidam pluralem numerum pro singulari positum volunt: nam quae in avem conversa est nihil terroris habet. harum sane fabulae in bucolicis plenius narratae sunt. [6.287] CENTUMGEMINUS BRIAREUS centies duplex: secundum fabulas ipse etiam dictus est Aegaeon. qui, ut non nulli tradunt, pro diis adversus Gigantes bella gessit, ut vero alii adfirmant, contra deos pugnavit eo maxime tempore quo inter Iovem et Saturnum de caelesti regno certamen fuit: unde eum a Iove fulmine ad inferos tradunt esse trusum. alii dicunt, cum Iuno et Minerva et Neptunus ceterique dii Iovem ligare vellent, a Thetide Briareum adhibitum Iovem vinculis exemisse. AC BELVA LERNAE hydram dicit, serpentem inmanis magnitudinis, quae fuit in Lerna Argivorum palude; sed latine excetra dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. cum saepe amputata triplarentur, admoto ab Hercule incendio consumpta narratur, cuius felle Hercules sagittas suas tinxisse dicitur. sed constat hydram locum fuisse evomentem aquas, vastantes vicinam civitatem, in quo uno meatu clauso multi erumpebant: quod Hercules videns loca ipsa exussit et sic aquae clausit meatus; nam hydra ab aqua dicta est. potuisse autem hoc fieri ille indicat locus, ubi dicit “omne per ignem excoquitur vitium atque exudat inutilis umor” . et utrum hic distinctio plena sit, an 'horrendum stridens' inferioribus iungendum sit? stridere enim bene Chimaerae datur, quae et serpentes habet et flammas. [6.288] HORRENDUM STRIDENS pro 'horrende': adverbium qualitatis derivatum in nomen. FLAMMISQUE ARMATA CHIMAERA Typhonis et Echidnae filia, ore leo, postremis partibus draco, media caprea secundum fabulas fuit. re vera autem mons est Ciliciae, cuius hodieque ardet cacumen, iuxta quod sunt leones; media autem pascua sunt, quae capreis abundant; ima vero montis serpentibus plena. hunc Bellerophontes habitabilem fecit, unde Chimaeram dicitur occidisse. [6.289] GORGONES hae Gorgones Phorci filiae tres fuerunt in extrema Africa circa Atlantem montem, quae omnes unum oculum habebant, quo invicem utebantur. quarum nomina haec fuerunt Stheno, Euryale, Medusa. sed Medusa, erecta favore Neptuni, ausa est crines suos Minervae capillis praeferre: qua re indignata dea, crines eius in serpentes vertit eamque excidi a Perseo fecit luminibus orbatam, fecitque ut quisquis caput eius vidisset verteretur in saxum. sed Perseus, Iovis et Danaes filius, cum ad eam occidendam volaret, prae se scutum ferens speculi candore perlucidum, sicut Minerva monstraverat, in umbra eius vidit caput Gorgonae et ita aversus accedens id amputavit. quod cum ad Polydecten regem pertulisset isque negaret id eius virtute confectum, conspicuum id regi fecit: cuius conspectu ille in saxum mutatus est, quod in Seripho insula hodieque ostenditur. Serenus tamen dicit poeta Gorgonas puellas fuisse unius pulchritudinis, quas cum vidissent adulescentes, stupore torpebant: unde fingitur, quod si quis eas vidisset, vertebatur in lapidem. sane quidam dicunt versus alios hos a poeta hoc loco relictos, qui ab eius emendatoribus sublati sint “Gorgonis in medio portentum inmane Medusae, vipereae circum ora comae, cui sibila torquent infamesque rigent oculi, mentoque sub imo serpentum extremis nodantur vincula caudis. ” HARPYIAEQUE aut iam mortuas intellege, aut secundum Platonem et alios simulacra, licet vivarum, illic fuisse: nam dicunt esse omnium rerum ideas quasdam, id est imagines, ad quarum similitudinem procreantur universa. hinc est quod in Statio Amphiaraus Plutoni dicit “omnibus finitor rerum esse videris, mihi vero et sator” . harum autem simulacra bene apud inferos sunt, quae esse dicuntur et furiae. TRICORPORIS UMBRAE Eryli et Geryonis. [6.291] OFFERT non ad feriendum, sed ad repellendas umbras: unde et 'offert' dixit. sacerdos autem ferire prohibet. [6.295] TARTAREI QUAE FERT ACHERONTIS AD UNDAS sequitur illud Pythagoricum, dicens tenuisse eos viam post errorem silvarum, quae vel ad vitia vel ad virtutes, ut diximus, ducit. TARTAREI ACHERONTIS Acheronta vult quasi de imo nasci Tartaro, huius aestuaria Stygem creare, de Styge autem nasci Cocyton. et haec est mythologia: nam physiologia hoc habet, quia qui caret gaudio sine dubio tristis est. tristitia autem vicina luctui est, qui procreatur ex morte: unde haec esse apud inferos dicit. [6.297] COCYTO ERUCTAT HARENAM in Cocytum: scilicet per Stygem. [6.298] HAS HORRENDUS AQUAS propter tria flumina. PORTITOR proprie portitor est qui portat, abusive etiam qui portatur portitor dicitur, sicut vector. [6.299] TERRIBILI SQUALORE id est terribilis squaloris. CHARON kata antiphrasin quasi akhairon. [6.300] CANITIES INCULTA IACET veteres enim non solum comam ornabant, sed etiam barbam, ut non nullas videmus statuas. ideo dixit 'inculta mento canities'. STANT horrent. et est polysemus sermo, ut diximus. [6.302] SUBIGIT subagit, sursum agit, regit. et est polysemus sermo: nam et 'acuit' significat, ut “subiguntque in cote secures” , et compellit, ut “subigitque fateri” . VELISQUE MINISTRAT aut per vela, et est septimus: aut 'velis obsequitur', et est dativus. [6.303] FERRUGINEA nigra, tristi: nam lugubrem esse hunc colorem ipse ostendit dicens “cum caput obscura nitidum ferrugine texit” . CORPORA CUMBA omne quod potest videri, corpus dicitur: unde paulo post discretionem fecit dicens “corpora viva nefas Stygia vectare carina” . [6.304] IAM SENIOR aut pro positivo posuit, id est senex: aut, ut diximus, 'senior' est virens senex, ut 'iunior' intra iuvenem est: quam rem a Varrone tractatam confirmat et Plinius. CRUDA DEO VIRIDISQUE SENECTUS to aition: ideo cruda et viridis, quia in deo. et bene 'viridis', ne contemneretur. [6.309] AUTUMNI FRIGORE PRIMO extremitatem vult ostendere, quod ait Iuvenalis “iam letifero cedente pruinis autumno” : nam prima eius pars fervet, ut “totoque autumni incanduit aestu” . sane sciendum, secundum Plinium folia autumnali tempore ideo cadere, quia omnis tunc in arboribus umor aestatis calore invenitur exhaustus. ergo 'cadunt', non quia tunc siccari incipiunt, sed quia tunc eis iam deest umor. [6.311] GLOMERANTUR AVES bene rebus volitantibus animas comparavit, quae et ipsae volant. [6.312] INMITTIT APRICIS quasi ater phrikes, id est sine frigore, ut diximus supra: unde non nulli et Africam dictam volunt. [6.313] PRIMI TRANSMITTERE figura Graeca est: ut primi transirent. [6.315] TRISTIS asper, inmiserabilis, severus. [6.317] AENEAS ordo est: Aeneas ait, dic, o virgo: cetera per parenthesin dicta sunt, id est per suppositionem. [6.319] QUO DISCRIMINE qua differentia. RIPAS HAE LINQUUNT repulsae scilicet, non transeuntes. [6.320] VADA LIVIDA nigra. et 'lividum' invidum non nisi apud neotericos invenimus: Lucanus “livor edax tibi cuncta negat, gentesque subactas” (1.288). [6.321] LONGAEVA SACERDOS Sibyllam Apollo pio amore dilexit et ei obtulit poscendi quod vellet arbitrium. illa hausit harenam manibus et tam longam vitam poposcit. cui Apollo respondit id posse fieri, si Erythraeam, in qua habitabat, insulam relinqueret et eam numquam videret. profecta igitur Cumas tenuit et illic defecta corporis viribus vitam in sola voce retinuit. quod cum cives eius cognovissent, sive invidia, sive miseratione commoti, ei epistolam miserunt creta antiquo more signatam: qua visa, quia erat de eius insula, in mortem soluta est. unde non nulli hanc esse dicunt, quae Romana fata conscripsit, quod incenso Apollinis templo inde Romam adlati sunt libri, unde haec fuerat. [6.322] DEUM CERTISSIMA PROLES ex eo quod subire inferos potuit. ideo autem 'certissima', quia multi ad gloriam generis simulant se numinum filios, ut Romulus ex Marte, Alexander ex Iove Ammone. hoc ergo excludit. sic alibi de Hercule “salve vera Iovis proles” . [6.324] ET FALLERE NUMEN ut supra diximus, sive propter Victoriae favorem, Stygis filiae: nam dicitur statuisse Iuppiter, ut si quis de diis fefellisset eius numen periurio, uno anno et novem diebus ab ambrosia et nectare prohiberetur. ratio autem est quam supra diximus: ideo per Stygem dii iurant, quia tristitia contraria est aeternitati, to stugnon to makario khai athanato. [6.325] INOPS INHVMATAQUE TURBA EST duo dicit, id est nec legitimam sepulturam habet, neque imaginariam. inopem enim dicit sine pulveris iactu—nam 'ops' terra est—id est sine terra, sine humatione. vult autem ostendere tantum valere inanem, quantum plenam sepulturam: nam et Deiphobi umbra transvecta est, cui Aeneas cenotaphium fecit, ut “tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui” . bene autem sepultos, id est fletos—nam sine fletu sepultura non est, unde legimus “inhumata infletaque turba” —facit supradicta flumina transire, quibus luctus nomen inposuit. 'centum' autem 'annos' ideo dicit, quia hi sunt legitimi vitae humanae, quibus completis potest anima transire ripas, id est ad locum purgationis venire, ut redeat rursus in corpora. sane sciendum quia, cum terram dicimus, haec ops facit; si nympham dicamus, haec Opis; si divitias, hae opes numero tantum plurali. [6.327] RAUCA FLVENTA aut rheumata dicit: aut bene pluraliter, quia de tribus loquitur. [6.328] SEDIBUS OSSA QUIERUNT id est prius quam corpus in naturam suam redeat, id est in terram. [6.330] STAGNA EXOPTATA Lethaei scilicet fluminis. [6.331] VESTIGIA PRESSIT scilicet cogitatione tardatus. et intentionem constantis ostendit. [6.332] PUTANS reputans, cum animo pertractans. SORTEMQUE ANIMO MISERATUS INIQUAM iniqua enim sors est puniri propter alterius neglegentiam; nec enim quis culpa sua caret sepulcro. bene autem 'animo', quasi re praesaga, ut alibi “praesaga mali mens” : ipse enim Aeneas insepultus iacebit, ut “mediaque inhumatus harena” . [6.333] MORTIS HONORE sepultura, ut “quisquis honos tumuli” . [6.334] DUCTOREM CLASSIS apertum exemplum, classem dici etiam unam navem: nam legimus “unam quae Lycios” . [6.336] AVSTER hic distinguendum. [6.337] SESE AGEBAT 'sese agere' est sine negotio incedere. [6.338] QUI LIBYCO NUPER CURSU bene 'Libyco': navigatio enim non a deverticulo, sed ab intentione accipit nomen. [6.339] EFFUSUS IN UNDIS archaismos est: quamquam Donatus esse ordinem velit 'dum servat sidera in undis mediis'. [6.340] MULTA MAESTUM COGNOVIT IN UMBRA prudentiores dicunt animas recentes a corporibus sordidiores esse donec purgentur: quae purgatae incipiunt esse clariores. unde ait paulo post “donec longa dies perfecto temporis orbe concretam exemit labem purumque reliquit aetherium sensum atque aurai simplicis ignem” , id est non urentis, ut est solis. inde est quod aliae animae lunarem circulum, aliae solstitialem retinere dicuntur pro modo purgationis. bene ergo Palinurum obscura umbra circumdatum dicit et vix agnitum, qui ne ad loca quidem pervenerat purgationis: sic etiam de Didone dicturus est “agnovitque per umbram obscuram” . [6.341] QUIS TE PALINURE DEORUM 'quis deus' debuit dicere, sed Graece dixit tis theon. [6.342] ERIPVIT NOBIS bene 'nobis': gubernator enim communi perit periculo. SUB AEQUORE MERSIT tmesis est: medio aequore submersit. [6.343] DIC AGE hortantis adverbium est: unde est et 'age sta' et 'age facite'. [6.346] VENTURUM AVSONIOS kata to siopomenon intellegimus. [6.347] CORTINA cortina dicta est aut quod cor teneat, aut quod tripus saeptus erat corio serpentis, ut diximus supra: aut certe secundum Graecam etymologiam hoti ten koren teinei etoi tinassei, id est quod extendit puellam, ut “maiorque videri” . [6.348] NEC ME hic distinguendum, ne sit contrarium: nam eum Somnus deiecit. quamquam alii frustra dicant quod credebat Phorbantem, cum extinctis divinandi sit concessa licentia, ut nunc iam sciat Somnum fuisse. [6.349] NAMQUE GUBERNACLUM ut sit veri simile, quod post triduum tetigit litus Italiae. [6.351] PRAECIPITANS dum praecipitarer. MARIA ASPERA IVRO aut execratio est, ut “Iliaci cineres” : aut certe iurat quasi nauta per maria. [6.353] SPOLIATA ARMIS propter amissionem gubernaculi. EXCUSSA MAGISTRO nove dixit: de qua fuerat magister excussus. [6.354] SURGENTIBUS UNDIS non quia tempestas fuerit, favente Neptuno, sed tumens pelagus fuisse significat. nec de Aeneae peritia desperavit, sed propter perditum gubernaculum. et ostendit se magis timuisse pro navi, cum esset ipse periturus. [6.355] HIBERNAS asperas. et retulit ad adfectum natantis. [6.358] ADNABAM et hic distingui potest, et 'adnabam terrae'. [6.359] GENS CRUDELIS Lucanorum. et dicit eum a Veliensibus interemptum, ut “portusque require Velinos” . sane sciendum Veliam tempore quo Aeneas ad Italiam venit, nondum fuisse. ergo anticipatio est, quae, ut supra diximus, si ex poetae persona fiat, tolerabilis est; si autem per alium, vitiosissima est, ut nunc de Palinuro ait: quamquam alii ad divinandi scientiam referant, quasi ab umbra dictum. Velia autem dicta est a paludibus, quibus cingitur, quas Graeci hele dicunt. fuit ergo 'Elia', sed accepit digammon et facta est 'Velia', ut 'Enetus Venetus'. [6.360] MONTIS saxi, ut “fertur in abruptum magno mons inprobus actu” pro saxo; alibi e contrario “saxi de vertice pastor” pro 'montis': nam sunt ista reciproca. [6.362] ME FLUCTUS HABET quia secundum philosophos corpus solum nostrum est, quod nobiscum oritur, nobiscum perit. anima enim generalitatis est et adeo non est nostra, ut etiam in alia corpora plerumque transeat. ergo 'me' corpus meum, quod est hominis proprium. est autem Homeri autous de heloria teukhe kunessin. [6.363] CAELI IUCUNDUM LUMEN bene 'iucundum' addidit: est enim etiam apud inferos lumen, sed non iucundum. [6.365] HIS INVICTE MALIS qui inferos subire potuisti. 'his' autem, ac si diceret 'quae cernis'. [6.366] TERRAM INICE bene ante maius petiit, ut vel hoc impetraret. terrae autem iniectio secundum pontificalem ritum poterat fieri et circa cadaver et circa absentium corpora quibusdam sollemnibus sacris. NAMQUE POTES quia ubique eum rerum divinarum inducit peritum. [6.367] SIQUA VIA EST si est ulla ratio. DIVA CREATRIX rerum omnium generaliter. [6.369] INNARE navigare: more suo. [6.370] DA DEXTRAM praesta auxilium: umbra enim numquam tenetur, ut “ter frustra conpressa manus effugit imago” . [6.371] SEDIBUS UT SALTEM ut saltem in morte requiescam sedibus placidis. et bene, quia nautae semper vagantur. [6.373] TAM DIRA CUPIDO cupiditas ex deorum ira veniens: aut certe magna, ut “an sua cuique deus fit dira cupido?” [6.374] SEVERUM tristem: et haec reciproca sunt, ut contra “iudex tristis et integer” , id est severus. [6.375] EVMENIDUM autem circa quem habitant Eumenides kata antiphrasin dictae. RIPAMVE INIVSSUS ABIBIS ut 'abeo in Tuscos', sicut diximus supra: quamquam alii 'adibis' legant. [6.376] DESINE FATA DEUM FLECTI SPERARE PRECANDO fata quae semel decreverunt. et locutus est secundum Epicureos, qui dicunt “nec bene promeritis capitur neque tangitur ira” . [6.377] DURI CASUS inpossibilis ad mutationem. [6.378] LONGE LATEQUE PER URBES de historia hoc traxit. Lucanis enim pestilentia laborantibus respondit oraculum manes Palinuri esse placandos: ob quam rem non longe a Velia ei et lucum et cenotaphium dederunt. [6.379] PRODIGIIS ACTI CAELESTIBUS conpendiose et pestilentiam ortam et petitum significavit oraculum. PIABUNT placabunt, expiabunt. [6.381] AETERNUM in aeternum: et est adverbium. PALINURI plus est, quam si 'tuum' diceret. [6.382] PARUMPER id est paulatim laetari coepit: spem enim solam, non praesens acceperat beneficium. unde bene dictum est, quasi ab eo magna moderatione dolor recessit. alii 'parumper' valde parum volunt. [6.383] GAVDET COGNOMINE TERRA nominis sui similitudine. facit autem 'hic' et 'haec cognominis': nam in Plauto lectum est cum una de Bacchidibus diceret “illa mea cognominis fuit” (Bac. 7). quod autem communi genere in 'e' misit ablativum, metri necessitas fecit. [6.385] NAVITA epenthesis, ut 'Mavors'. INDE UT STYGIA PROSPEXIT AB UNDA ut “Siculo prospexit ab usque Pachyno” . et hinc ostenditur quod diximus, iuncta esse haec tria: Acheronta, Stygem, Cocyton. de his autem nascuntur alia, unde est “et novies Styx interfusa coercet” . [6.386] PER TACITUM NEMUS aut solum: aut ipsos tacitos, id est tacite. [6.387] ADGREDITUR DICTIS hoc sermone ostendit iratum. [6.388] QUISQUIS ES ARMATUS bene a praescriptione coepit, ac si diceret: nihil pium molitur armatus. [6.389] QUID VENIAS cur; nam adverbium est. IAM ISTINC a loco in quo es. [6.391] CORPORA VIVA quia, ut supra diximus, sunt corpora etiam mortuorum quae tantum videntur, id est umbrae. [6.392] ME SUM LAETATUS EVNTEM lectum est et in Orpheo quod, quando Hercules ad inferos descendit, Charon territus eum statim suscepit: ob quam rem anno integro in compedibus fuit. ideo ergo 'non laetatus', scilicet propter supplicium suum. sane Alciden volunt quidam apo tes alkes dictum, id est a virtute: quod non procedit, quia a prima aetate hoc nomen habuit ab Alcaeo, patre Amphitryonis. et scimus agnomina ab accidentibus dari. [6.394] QUAMQUAM ac si diceret, hoc in te nondum probavi: scilicet per simulationem, nam noverat. [6.395] IN VINCLA PETIVIT Hercules a prudentioribus mente magis, quam corpore fortis inducitur, adeo ut duodecim eius labores referri possint ad aliquid: nam cum plura fecerit, duodecim tantum ei adsignantur propter agnita duodecim signa. quod autem dicitur traxisse ab inferis Cerberum, haec ratio est, quia omnes cupiditates et cuncta vitia terrena contempsit et domuit: nam Cerberus terra est, id est consumptrix omnium corporum. unde et Cerberus dictus est, quasi kreoboros, id est carnem vorans: unde legitur “ossa super recubans” : nam non ossa citius terra consumit. [6.396] IPSIUS A SOLIO REGIS atqui Cerberus statim post flumina est, ut “Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat” : nam illic quasi est aditus inferorum, solium autem Plutonis interius est. ergo aut ad naturam canum referendum est, qui territi ad dominos confugiunt: aut solium pro imperio accipiendum est, ut alibi arces pro imperio posuit, ut “inbellem avertis Romanis arcibus Indum” , cum Indi usque ad primos venerint fines, non usque ad arces. [6.397] HI DOMINAM DITIS aut de Graeco tractum est, qui uxorem despoinan dicunt: aut 'Ditis thalamo', ut 'dominam' Charon ad se retulerit. [6.398] AMPHRYSIA VATES Apollinea: et est longe petitum epitheton. nam Amphrysus fluvius est Thessaliae, circa quem Apollo spoliatus divinitate a Iove irato Admeti regis pavit armenta ideo, quia occiderat Cyclopas, fabricatores fulminum, quibus Aesculapius extinctus est, Apollinis filius, quia Hippolytum ab inferis herbarum potentia revocaverat. [6.400] NEC VIM TELA FERUNT ac si diceret, tantum repellunt. LICET fas est: et est concedentis adverbium, sicut 'esto'. [6.401] AETERNUM adverbium est, ut supra. et subauditur bis 'aeternum latrans aeternum terreat', id est semper latrans. [6.402] PATRVI quia Iovis est filia ex Cerere. SERVET obtineat, custodiat, inhabitet, ut “sola domum et tantas servabat filia sedes” . [6.403] TROIUS AENEAS id est a diis originem ducens. PIETATE INSIGNIS ET ARMIS propter illud “pauci quos aequus amavit Iuppiter aut ardens evexit ad aethera virtus” . [6.404] EREBI Erebus proprie est pars inferorum, in qua hi qui bene vixerunt, morantur. nam ad Elysium non nisi purgati perveniunt: unde est “et pauci laeta arva tenemus” . hinc fit ut quaeratur, an animae de Elysio in corpora possint redire? et deprehensum est non redire, quia per purgationem carent cupiditate. [6.405] SI TE NULLA MOVET necessitate vult persuadere, quia scit manes nulla re flecti, ut “scirent si ignoscere manes” . PIETATIS IMAGO pietas: per periphrasin dicta, ut 'vis Herculea', id est Hercules. [6.406] APERIT nudat, ut “aperire procul montes ac volvere fumum” . [6.408] NEC PLURA HIS nec est aliquid ulterius dictum vel a Sibylla, vel a Charonte post ramum visum. [6.409] FATALIS VIRGAE ut “sequetur, si te fata vocant” . LONGO POST aut adverbium est, aut praepositio antique posita. [6.411] IVGA Graece dixit: zuga enim dicunt quae transtra nominamus. [6.412] LAXATQUE FOROS tabulata vacuat, ut supra “et campos iubet esse patentes” : multitudine enim remota quasi laxantur spatia. ALVEO fluminis scilicet. et per synaeresin 'alvo' facit. [6.413] INGENTEM AENEAN bene hunc solum dicit, ut per transitum ostendat purgatioris animi homines etiam corpora habere leviora: quod de Sibylla vult accipi. [6.414] SUTILIS intexta: per quod fragilem ostendit. [6.415] TANDEM aut propter pondus Aeneae, quod est melius: aut propter paludis magnitudinem: aut propter caeni densitatem. [6.416] INFORMI LIMO magno, sine forma. VLVA herba palustri. [6.418] PERSONAT aut personare facit: aut per regna sonat. et quia de animabus dicturus est, bene facit ante Cerberi commemorationem, consumptoris corporum: Lucanus “qui viscera saevo spargis nostra cani” (6.702). tunc enim animae locum suum recipiunt, cum fuerit corpus absumptum. [6.419] HORRERE VIDENS IAM COLLA COLUBRIS fingitur enim pro saetis habere serpentes. et est hypallage: in collo eius horrebant colubrae. [6.420] OFFAM hinc est diminutio 'ofella'; sed 'f' non geminat: in diminutione enim plerumque multa mutantur. quod autem ait 'melle', adlusit ad corpora, quae plerumque cum melle obruuntur. [6.423] TOTOQUE INGENS EXTENDITUR ANTRO per hoc magnitudo eius ostenditur, sicut ait in tertio de Polyphemo. [6.424] OCCUPAT AENEAS ADITUM raptim ingreditur. SEPULTO dormiente sine pulsu, id est motu. [6.425] EVADIT modo 'transit'. INREMEABILIS UNDAE aut perpetuum est epitheton, ut diximus supra, ut sit magnae pietatis et meriti quod ipsi concessum sit reverti: aut ipsi etiam Aeneae inremeabilis; nam per alteram egressus est partem, ut “portaque emittit eburna” . [6.426] CONTINVO AVDITAE VOCES novem circulis inferi cincti esse dicuntur, quos nunc exequitur. nam primum dicit animas infantum tenere, secundum eorum qui sibi per simplicitatem adesse nequiverunt, tertium eorum qui evitantes aerumnas se necarunt, quartum eorum qui amarunt; quintum virorum fortium esse dicit, sextum nocentes tenent qui puniuntur a iudicibus, in septimo animae purgantur, in octavo sunt animae ita purgatae, ut redeant in corpora, in nono, ut iam non redeant, scilicet campus Elysius. VAGITUS ET INGENS fletus infantum. [6.427] ANIMAE FLENTES poetice dixit. sane ploratus tantum lacrimarum est, planctus tantum vocum, fletus ad utrumque pertinet: quae plerumque confundunt poetae. IN LIMINE PRIMO quia de prima hi subrepti sunt vita. [6.428] EXORTES expertes, aklerous dicunt. [6.429] ACERBO inmaturo: translatio est a pomis. [6.431] SINE SORTE sine iudicio. traxit autem hoc ex more Romano: non enim audiebantur causae nisi per sortem ordinatae. nam tempore quo causae agebantur conveniebant omnes—unde et 'concilium' ait—et ex sorte dierum ordinem accipiebant, quo post diem tricesimum suas causas exequerentur: unde est 'urnam movet'. Iuvenalis “gratia fallaci praetoris vicerit urna” . [6.432] QUAESITOR quaesitores sunt qui exercendis quaestionibus praesunt. et notandum quia Minoem quasi crudelem introducit, quod ei epitheton et Plato et Homerus dat: nam Aeacus et Rhadamanthus fratres mitiores sunt. [6.434] MAESTI LOCA aut paenitentia facti: aut ideo 'maesti', quia, ut diximus supra, secundum Platonem graviter puniuntur eorum animae, qui sibi inferunt mortem. [6.435] LUCEMQUE PEROSI figurate dixit: nam 'perosus illius' dicimus. sane 'perosus' et 'exosus' de eo tantum qui odit dicitur. [6.436] PROIECERE ANIMAS quasi rem vilem. [6.437] ET DUROS PERFERRE LABORES Homerus enim Achillis umbram introducit loquentem et dicentem libentius se apud superos cuncta adversa tolerare, quam apud inferos imperare. quod autem ait 'aethere in alto' poetice dictum est: aether enim supernus est, sed nostrum habitaculum aetherem vocavit inferorum comparatione. [6.438] FATA OBSTANT iura naturae. TRISTIQUE tristi unda palus inamabilis, ne si 'tristis' dicamus, duo sint epitheta. [6.439] NOVIES STYX INTERFUSA quia qui altius de mundi ratione quaesiverunt, dicunt intra novem hos mundi circulos inclusas esse virtutes, in quibus et iracundiae sunt et cupiditates, de quibus tristitia nascitur, id est Styx. unde dicit novem esse circulos Stygis, quae inferos cingit, id est terram, ut diximus supra: nam dicunt alias esse purgatiores extra hos circulos potestates. [6.440] PARTEM FUSI MONSTRANTUR IN OMNEM plures vult ostendere eos in quibus libido dominatur. [6.441] LUGENTES CAMPI quasi 'lucis egentes': quod et amoribus congruit. [6.442] DURUS AMOR inmitis, inexorabilis. TABE PEREDIT corpore defluente paulatim. [6.443] SECRETI CELANT CALLES amantibus congrui. MYRTEA SILVA quae est Veneri consecrata. [6.444] CURAE NON IPSA IN MORTE RELINQUUNT hoc est, etiam illic amant et habent peractorum imaginem criminum, sicut etiam de piis dicturus est “quae gratia curruum armorumque fuit vivis, quae cura nitentes pascere equos, eadem sequitur tellure repostos” . sane sciendum, ut diximus supra, loqui eum de amore generali, sicut etiam Plato in symposio tractat: nihil enim interest quid quis amet, dummodo amore teneatur. notandum etiam—nam rarum est—quia cum masculino genere supra usus sit, ut “hic quos durus amor” , tantum feminarum ponit exempla, non quo desint viri, sed elegit sexum inpatientem ad amandum: tamen paulo post etiam Sychaei facturus est commemorationem. [6.445] HIS PHAEDRAM haec filia fuit Minois et Pasiphaes, uxor Thesei, quae privignum Hippolytum amore capta de stupro interpellavit et despecta apud maritum eum falsi criminis detulit. qui iratus invocavit Aegeum patrem, ut Hippolyto currus agitanti inmitteret phocam: quo facto territis equis et Hippolyto interempto Phaedra amoris inpatientia laqueo vitam finivit. PROCRINQUE filia Iphicli, uxor Cephali fuit. qui cum venandi studio teneretur, labore fessus ad locum quendam in silvis ire consueverat et illic ad se recreandum auram vocare. quod cum saepe faceret, amorem in se movit Aurorae, quae ei canem velocissimam, Laelapam nomine, donavit et duo hastilia inevitabilia et reciproca, eumque in amplexus rogavit. ille ait iusiurandum se habere cum coniuge mutuae castitatis. quo audito respondit Aurora: ut probes igitur coniugis castitatem, muta te in mercatorem. quo facto ille iit ad Procrin et oblatis muneribus impetratoque coitu confessus est maritum. quod illa dolens cum audisset a rustico amare eum Auram, quam invocare consueverat, ad silvas profecta est et in frutectis latuit ad deprehendendum maritum cum paelice. qui cum more solito auram vocaret, Procris egredi cupiens frutecta commovit. sperans Cephalus feram, hastam inevitabilem iecit et ignarus interemit uxorem. MAESTAMQUE ERIPHYLEN haec Amphiarai, auguris Argivi, uxor fuit: quae latentem bello Thebano maritum Polynici prodidit monili accepto, quod ante uxori dederat. qui ductus ad proelium hiatu terrae periit. cuius filius Alcmaeon postea in vindictam patris matrem necavit et est, ut Orestes, furore correptus. vituperatur sane Vergilius quod maestam dixerit quam stugeren legit, id est nocentem: nam maesta est stugne. [6.447] EVADNENQUE haec †ifilli filia, uxor Capanei fuit, quae se in ardentem mariti rogum praecipitavit. ET PASIPHAEN haec, ut supra diximus, tauri amore flagravit. LAODAMIA uxor Protesilai fuit. quae cum maritum in bello Troiano primum perisse cognovisset, optavit ut eius umbram videret: qua re concessa non deserens eam, in eius amplexibus periit. [6.448] NUNC FEMINA CAENEUS Caenis virgo fuit, quae a Neptuno pro stupri praemio meruit sexus mutationem. fuit etiam invulnerabilis. qui pugnando pro Lapithis contra Centauros crebris ictibus fustium paulatim fixus in terra est, post mortem tamen in sexum rediit. hoc autem dicto ostendit Platonicum illud vel Aristotelicum, animas per metempsukhosin sexum plerumque mutare. [6.451] ERRABAT vagabatur, ut “mille meae Siculis errant in montibus agnae” . et bene adlusit, quia et amaverat et se interemerat, ut quasi incertum esset, quem circulum posset tenere. [6.453] OBSCURAM recenti morte, ut diximus supra. [6.456] INFELIX DIDO veniali utitur: et excusat se per necessitatem, ne mortis causa fuisse videatur. VERUS MIHI NUNTIUS kata to siopomenon intellegendum quod sit nuntiatus Didonis interitus. alii ad ignem referunt visum: alii ad Mercurium, qui ait “certa mori” . sed in neutro ei etiam mortis genus est significatum, et hic dicit 'ferroque extrema secutam'. sane qui nuntiat genere tantum dicitur masculino, quod autem nuntiatur, licet neutro dicatur, tamen invenitur etiam masculino. [6.458] FUNERIS HEV TIBI CAVSA FUI ac si diceret, qui fueram ante voluptatis. [6.459] SI QUA FIDES TELLURE SUB IMA EST ubi promissa exitum non habent. respexit autem ad Orpheum, qui receptam perdidit coniugem. [6.461] QUAE NUNC HAS IRE PER UMBRAS argumentatur ex eo quod est inferos subire compulsus, invitum se reliquisse Carthaginem. [6.462] SENTA SITU squalida. et est translatio a terra inculta, in qua sentes nascuntur. situs autem proprie est lanugo quaedam ex umore procreata et fit in locis sole carentibus. [6.463] NEC CREDERE QUIVI argumentationem tetendit, ac si diceret: si credidissem, forte etiam deorum iussa contemnerem. [6.465] SISTE GRADUM discedere eam datur intellegi. [6.466] EXTREMUM FATO QUOD TE ADLOQUOR HOC EST aut quia deus futurus est: aut, quod melius est, quia post mortem tenebit alterum circulum, viris fortibus scilicet, non amantibus datum. [6.467] TORVA pro 'torve', id est terribiliter. [6.468] LENIBAT pro 'leniebat'. et antique dixit, ut “squamis auroque polibant” pro 'poliebant'. maiores enim in omnibus coniugationibus imperativo 'bam' addebant et faciebant inperfectum ab indicativo: quod in tribus adhuc observatur, in quarta etiam 'e' additur, ut nutri, nutriebat. LACRIMASQUE CIEBAT sibi, non Didoni: vel profundebat: aut certe illud dicit, sermo quidem eius lacrimas exigebat—nam 'ciere' est proprie alteri fletum movere—sed illa inmobilis mansit. tractum autem est hoc de Homero, qui inducit Aiacis umbram Vlixis conloquia fugientem, quod ei fuerat causa mortis. [6.470] INCEPTO SERMONE a principio orationis. [6.471] DURA SILEX saxi est species: generalitas enim esse non potest sequente specialitate. nam cautem Marpesiam Parium lapidem dicit; Marpessos enim mons Pari est insulae. [6.472] TANDEM quasi diu deliberaverit. [6.473] UMBRIFERUM umbrosum frondosum. PRISTINUS prior. quod difficile invenitur; nam de hoc sermone quaerit et Probus et alii. [6.474] RESPONDET CURIS aut pari eam diligit adfectione, , post acer hiemps it” : nam inde est 'alacer'. [6.686] GENIS palpebris: Ennius de dormiente “inprimitque genae genam” . EXCIDIT ORE quasi seni: quod circa Anchisen reservat, ut “tantumque nefas patrio excidit ore” . [6.687] VENISTI TANDEM hoc ad adfectum pertinet desiderantis: alias oritur quaestio quod dicit 'sic equidem ducebam animo'. EXPECTATA probata, ut “et rebus spectata iuventus” . hoc autem dicit: tua pietas mihi semper probata, nunc etiam 'iter durum' vicit, scilicet inferorum. [6.689] ET NOTAS AVDIRE ET REDDERE VOCES id est familiariter loqui. [6.690] REBARQUE FUTURUM arbitrabar, ratiocinabar esse venturum: per quod intellegimus fataliter Aenean ad inferos descendisse. non enim nisi fatalia deprehenduntur. [6.691] NEC ME MEA CURA FEFELLIT nec decepit me dulcissimus filius: nam vocativus est 'mea cura', id est tu. et dictum est sicut “Veneris iustissima cura” . [6.692] QUAS EGO TE TERRAS ET QUANTA PER AEQUORA VECTUM patrie eius ingemit casibus. [6.694] LIBYAE TIBI REGNA NOCERENT aut quia de Iunone ait Venus “haud tanto cessabit cardine rerum” : aut, quod est melius, illud dicit: timui ne, dum apud regna Carthaginis voluptatibus vacas, imperium fatale derelinqueres. [6.695] TRISTIS IMAGO severa, terribilis, ut supra “et turbida terret imago” . [6.696] SAEPIUS OCCURRENS kata to siopomenon saepius ei dictum intellegimus: aut certe, egit me tua imago ad haec tendere limina, quam saepe videre consuevi. [6.697] STANT SALE TYRRHENO CLASSES adfectionis est filii etiam ea indicare, de quibus non interrogatur. [6.699] LARGO FLETU nato ex gaudio. [6.700] TER saepius: finitus pro infinito. [6.703] INTEREA VIDET AENEAS hirmos est hoc loco, id est unus sensus protentus per multos versus: in quo tractat de Platonis dogmate, quod in Phaedone positum est peri psukhes, de quo in georgicis strictim, hic latius loquitur. de qua re etiam Varro in primo divinarum plenissime tractavit. hoc autem continet: Aeneas dum per inferos pergeret, respexit fluvium quendam loci remotioris, ad quem innumera multitudo tendebat animarum. interrogavit patrem qui esset fluvius, vel qua ratione ad eum pergerent animae. pater ait: Lethaeus est; pergunt autem, ut potent et oblivionem patiantur, ut incipiant in corpora velle remeare. stupefactus Aeneas interrogat: dic pater, et animae, quae propter praeteritam vitam tot supplicia pertulerunt, possunt habere votum revertendi in corpora? non est verisimile, liberatas de corporis carcere ad eius nexum reverti. suscepta narratione haec Anchises exsequitur: primo debere fieri ut redeant, deinde posse, deinde velle. quae quoniam obscura sunt, aliis subdivisionibus innotescunt. quid est debere? cuncta animalia a deo originem ducunt. quae quia nasci cernimus, revertuntur sine dubio: nam unde cuncta procreantur? deinde posse sic probat: quia inmortales sunt animae, et sunt quae possunt reverti. tertium est utrum velint: quod dicit fieri per Lethaeum fluvium. et hoc est quod dicturus est, sed incidentes quaestiones faciunt obscuritatem. [6.704] VIRGULTA SONANTIA SILVAE quae est iuxta praeripia fluminis. [6.705] DOMOS PLACIDAS campos Elysios. PRAENATAT praeterfluit. et contrarie dictum est: nam non natant aquae, sed nos in ipsis natamus. Ennium igitur secutus est, qui ait “fluctusque natantes” . sane de hoc fluvio quaeritur a prudentioribus, utrum de illis novem sit, qui ambiunt inferos, an praeter novem. et datur intellegi quod ab illis novem, qui ambiunt inferos, separatus sit: namque volunt eum esse imaginem senectutis. nam animae nostrae vigent et alacres sunt et plenae memoria a pueritia usque ad virentem senectam, postea in nimia senectute omnis memoria labitur: qua lapsa mors intervenit, et animae in aliud corpus revertuntur. unde fingunt poetae animas Lethaeo hausto in corpus redire. ergo Lethaeus est oblivio, morti semper vicina. [6.706] GENTES POPULIQUE innumerarum gentium et populorum animae. [6.708] FLORIBUS INSIDUNT 'insido illi rei', ut “insidat quantus miserae deus” . 'insisto' autem 'illam rem', ut “nulli fas casto sceleratum insistere limen” . [6.709] CIRCUM LILIA FUNDUNTUR hoc est circumfunduntur circum flores. 'lilia' autem pro quibuslibet floribus, speciem pro genere posuit. [6.711] FLUMINA PORRO longe remota: et est Graecum adverbium. bene autem Aenean longe a Lethaeo facit, quia adhuc iuvenis est. [6.712] AGMINE cursu, impetu: per quod ostendit cito iri ad senectam, quia tota celeritate usus labitur vitae. [6.713] ANIMAE QUIBUS ALTERA FATO CORPORA DEBENTUR sciendum non omnes animas ad corpora reverti: aliquae enim propter vitae merita non redeunt; aliquae redeunt propter malam vitam, aliquae propter fati necessitatem. [6.714] LETHAEI AD FLUMINIS UNDAM si anima aeterna est et summi spiritus pars, qua ratione in corpore non totum videt, nec est tantae prudentiae tantaeque vivacitatis, ut omnia possit agnoscere? quia cum coeperit in corpus descendere, potat stultitiam et oblivionem, unde non potest implere vim numinis sui post naturae suae oblivionem. obliviscitur autem secundum poetas praeteritorum, secundum philosophos futuri: unde medium tenuit dicendo 'oblivia'. docent autem philosophi, anima descendens quid per singulos circulos perdat: unde etiam mathematici fingunt, quod singulorum numinum potestatibus corpus et anima nostra conexa sunt ea ratione, quia cum descendunt animae trahunt secum torporem Saturni, Martis iracundiam, libidinem Veneris, Mercurii lucri cupiditatem, Iovis regni desiderium: quae res faciunt perturbationem animabus, ne possint uti vigore suo et viribus propriis. [6.715] SECUROS LATICES qui securos faciunt, ut morbos pallidos dicimus, quod pallidos faciunt. [6.717] IAMPRIDEM ex quo ait “tunc genus omne tuum et quae dentur moenia disces” . [6.719] O PATER nova brevitas: nam dicendo 'o pater' qui loquatur ostenditur. AD CAELUM HINC IRE PUTANDUM EST miscet philosophiae figmenta poetica et ostendit tam quod est vulgare, quam quod continet veritas et ratio naturalis. nam secundum poetas hoc dicit: credendum est animas ab inferis reverti posse ad corpora? ut 'caelum' superos intellegamus, id est nostram vitam. secundum philosophos vero hoc dicit: credendum est animas corporis contagione pollutas ad caelum reverti? [6.720] SUBLIMES ANIMAS non omnes, sed sublimium. TARDA REVERTI CORPORA animae comparatione, qua velocius nihil est: uno enim momento potest universa discurrere. [6.721] QUAE LUCIS MISERIS TAM DIRA CUPIDO ut id desiderent, propter quod se sciunt poenas dedisse, scilicet vitam. [6.722] SUSPENSUM sollicitum, incertum, ut “multo suspensum numine ducit” . [6.723] SUSCIPIT ANCHISES ATQUE ORDINE SINGULA PANDIT hysteroproteron: post hunc enim versum sequi debuit 'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo'. [6.724] PRINCIPIO CAELUM AC TERRAS CAMPOSQUE LIQUENTES interrogatus Anchises, quare animae velint reverti ad corpora, quasi aliud dicit, tamen illuc recurrit. quod Graece to pan dicitur, id est omne quod est, quattuor sunt elementa, terra aqua aer aether, et deus. praeter haec nihil est aliud: et hoc mundum non possumus dicere, nam mundus non est totum. ergo deus est quidam spiritus divinus, qui per quattuor infusus elementa gignit universa. igitur si de elementis et deo nascuntur omnia, unam originem habent et par est natura omnium. sed videamus, quid in nobis est a deo et quid a quattuor elementis? quantum datur intellegi, ab elementis habemus corpus, a deo animum: quod ideo probatur, quia est in corpore terra, umor, anhelitus, calor, quae omnia videntur, sicut etiam elementa, animus invisibilis est, sicut etiam deus, unde originem ducit. illa praeterea inrationabilia sunt, sicut corpus: contra deus habet consilium, sicut etiam animus. deinde elementa mutantur, quod est eorum proprium, , sicut etiam corpus, quod inde originem ducit: contra deum non perire manifestum est. ergo nec animus perit, qui inde originem ducit: nam pars semper sequitur genus. huc igitur tetendit primam intentionem suam, ut animos inmortales doceret. sed occurrit illud: si inmortales sunt et unum habent principium, qua ratione non omnia animalia sentimus similiter? et dicit non esse in animis dissimilitudinem, sed in corporibus, quae prout fuerint vel vivacia vel torpentia, ita et animos faciunt. quod potest etiam in uno eodemque animalis corpore probari. in sano enim corpore alia est vivacitas mentis, in aegro pigrior, in satis invalido etiam ratione carens, ut in phreneticis cernimus: adeo cum ad corpus venerit, non natura sua utitur, sed ex eius qualitate mutatur. inde Afros versipelles, Graecos leves, Gallos pigrioris videmus ingenii: quod natura climatum facit, sicut Ptolomaeus deprehendit, qui dicit translatum ad aliud clima hominem naturam ex parte mutare; de toto enim non potest, quia in principio accepit sortem corporis sui. ergo anima pro qualitate est corporis. et qua ratione res melior est in potestate deterioris? atqui divinus animus debuit corpus habere in potestate, non mortale corpus naturam animi corrumpere. sed hoc ideo fit, quia plus est quod continet, quam quod continetur. ut si leonem includas in caveam, inpeditus vim suam non perdit, sed exercere non potest, ita animus non transit in vitia corporis, sed eius coniunctione inpeditur nec exercet vim suam. occurrit illud: omne quod corrumpitur aeternum non est. si animus insanit irascitur desiderat timet, caret aeternitate, cui sunt ista contraria: nam passio aeternitatem resolvit. quod ideo falsum esse dicimus, quia animus per se nihil patitur, sed laborat ex corporis coniunctione, et aliud est per suam naturam corrumpi, aliud per contrarium rei alterius. videmus enim tale aliquid, ut in lucerna, quae per se clara est et locum, in quo est, sine dubio inluminat, sed si qua re tecta fuerit et inclusa, non perdit splendorem proprium, qui in ea est—remoto namque inpedimento apparet—nec tamen quia inpeditus est eius vigor, ideo etiam corruptus. ita ergo et animus quamdiu est in corpore, patitur eius contagiones: simul atque deposuerit corpus, recipit suum vigorem et natura utitur propria. si ergo recipit naturam suam, quare poenas apud inferos patitur? ideo quia res, quae simul diu fuit, non potest deposita ipsa re, statim ad suum nitorem reverti. ut si speciem candidam missam in lutum polluas et eam statim auferas, non idcirco sordibus caret, sed ablutionem requirit, ut in pristinum nitorem possit redire: sic anima ex eo quod datur corpori inquinata, etiam si corpus deponat, necesse habet purgari. si ergo purgantur et recipiunt naturam suam, cur volunt reverti? quia potant, inquit, oblivia. etiam est illud ambiguum: aut ut praeteritarum obliviscantur poenarum, aut certe ut ignarae futuri habeant desiderium redeundi in corpora, quod sine passione non fit: nam animus in quo est passio, meretur reverti. CAELUM pro aere et aethere posuit, ut “iam caelum terramque” . CAMPOSQUE LIQUENTES id est maria. [6.725] LUCENTEMQUE GLOBUM LUNAE ideo usus est participio, ut ostendat eam suum lumen non habere: nam 'lucens' est quod aliunde inluminatur, 'lucibile' quod per se lucet, ut 'patulum' quod semper patet, 'patens' quod et aperitur et clauditur, ut oculi, os. 'globum' autem ideo, quia dicitur luna sphairoeides esse. TITANIAQUE ASTRA aut stellas dicit, aut solem, quem et supra unum fuisse de Titanibus diximus. [6.726] SPIRITUS divinus scilicet. et unum est sive mentem dicat, sive animum, sive spiritum. INTUS ALIT vegetat et in aeternitatem custodit, quia mixtus est et nulla pars est elementi sine deo. PER ARTUS per elementa, quae membra sunt mundi: corporalia namque sunt, quippe quae possunt videri. [6.727] MENS AGITAT MOLEM magnitudinem mundi mens agitat. et si, ut Cicero dicit in Tusculanis, aeternum est quicquid in aeterno motu est, sine dubio etiam animus aeternus est: semper enim in motu est, adeo ut ne nobis quidem quiescentibus conquiescat. MAGNO SE CORPORE MISCET aut antiptosis est pro 'corpori', ut “haeret pede pes densusque viro vir” : quod potius credendum est: aut certe secundum eos locutus est, qui dicunt deum corporalem esse et eum ita definiunt pur noeron, id est ignem sensualem. quod si verum est, corpus est, nec per antiptosin dixit, sed per definitionem 'magno corpore', id est non communi. [6.728] INDE HOMINUM PECUDVMQUE GENUS de quattuor elementis et deo. [6.730] ET CAELESTIS ORIGO SEMINIBUS QUANTUM NON NOXIA CORPORA TARDANT quod supra diximus, in tantum, inquit, in hominibus viget pars divinitatis, in quantum sinit corporum qualitas. [6.732] TERRENIQUE HEBETANT ARTUS in quantum non hebetant. MORIBUNDAQUE MEMBRA morienti similia, hoc est semper morientia: numquam enim in eodem statu sunt, sed aut minuuntur aut crescunt. ergo animus idem est, sed uti viribus suis non potest propter corporis coniunctionem. [6.733] HINC METVUNT CUPIUNTQUE DOLENT GAVDENTQUE ex corporis coniunctione et hebetudine. Varro et omnes philosophi dicunt quattuor esse passiones, duas a bonis opinatis et duas a malis opinatis rebus: nam dolere et timere duae opiniones malae sunt, una praesentis, alia futuri: item gaudere et cupere opiniones bonae sunt, una praesentis, altera futuri. haec ergo nascuntur ex ipsa coniunctione, nam neque animi sunt neque corporis propria: pereunt enim facta segregatione. [6.734] NEQUE AVRAS RESPICIUNT nam quia cohaerent corpori, obliviscuntur naturae suae, quam 'auras' vocavit. CLAVSAE TENEBRIS ET CARCERE CAECO definitiones sunt corporis. [6.735] QUIN ET SUPREMO CUM LUMINE VITA RELIQUIT quia, ut diximus, occurrit debere eas statim post corpus depositum redire in suum vigorem. et dicit non posse: quae enim diu coniuncta sunt invicem se tenent et trahunt reliquias sordium antiquarum. [6.736] NON TAMEN OMNE MALUM cedit, sed non omne; nam remanet quod ut purgetur necesse est. inde est quod dicit “eadem sequitur tellure repostos” . bene autem 'miseris', quae etiam post corpus habeant corporis sordes: unde est 'nec funditus omnes corporeae excedunt pestes'. [6.738] DIV CONCRETA 'concreta' coniuncta et conglutinata. INOLESCERE concrescere, ut “udoque docent inolescere libro” . [6.739] ERGO EXERCENTUR POENIS quia deposito corpore sordes supersunt. poenas autem non perferunt animae, sed illius coniunctionis reliquiae, quae fuit inter animam et corpus: nam licet ista duo per se poenas perferre non possint, homo tamen perfert, qui de his duobus est factus. [6.740] SUPPLICIA EXPENDUNT ideo agunt supplicia, non ut animas puniant, sed ut eas peccatis exuant pristinis. [6.741] ALIAE PANDUNTUR INANES SUSPENSAE AD VENTOS loquitur quidem poetice de purgatione animarum, tangit tamen quod et philosophi dicunt. nam triplex est omnis purgatio. aut enim in terra purgantur quae nimis oppressae sordibus fuerint, deditae scilicet corporalibus blandimentis, id est transeunt in corpora terrena: et hae igni dicuntur purgari; ignis enim ex terra est quo exuruntur omnia, nam caelestis nihil perurit: aut in aqua, id est transeunt in corpora marina, si paulo melius vixerint: aut certe in aere, transeundo scilicet in aeria corpora, si satis bene vixerint. quod in Statio legimus, ubi de auguriis tractat. unde etiam in sacris omnibus tres sunt istae purgationes: nam aut taeda purgant et sulphure, aut aqua abluunt, aut aere ventilant, quod erat in sacris Liberi: hoc est enim “tibique oscilla ex alta suspendunt mollia pinu” ; nam genus erat purgationis. et in ipsis purgationibus bonum meritorum secutus est ordinem, ut ante aeriam, inde aquae, post ignis diceret purgationem. [6.743] QUISQUE SVOS PATIMUR MANES supplicia quae sunt apud manes, ut si quis dicat 'iudicium patimur' et significet ea quae in iudicio continentur. est et aliud verius. nam cum nascimur, duos genios sortimur: unus est qui hortatur ad bona, alter qui depravat ad mala. quibus adsistentibus post mortem aut adserimur in meliorem vitam, aut condemnamur in deteriorem; per quos aut vacationem meremur, aut reditum in corpora. ergo 'manes' genios dicit, quos cum vita sortimur. EXINDE una pars orationis est, et tertia a fine accentum habet, licet paenultima longa sit: quod ideo factum est, ut ostenderetur una pars esse orationis, ne praepositio iungeretur adverbio, quod vitiosum esse non dubium est. [6.744] PAUCI LAETA ARVA TENEMUS non omnes: qui enim minus purgantur statim redeunt ad corpora. [6.745] DONEC LONGA DIES PERFECTO TEMPORIS ORBE quia etiam post purgationem opus est tempore, ut perseveret in purgatione et sic redeat. et quaeritur utrum animae per apotheosin, de quibus ait 'pauci laeta arva tenemus', possint mereri perpetuam vacationem. quod non potest fieri: merentur enim temporis multi, non perpetuitatis, et quae male vixerunt statim redeunt, quae melius, tardius, quae optime, diutissimo tempore sunt cum numinibus. paucae tamen sunt, quae et ipsae exigente ratione, licet tarde, coguntur reverti. PERFECTO TEMPORIS ORBE finito legitimo tempore. [6.746] CONCRETAM adfixam et inhaerentem. [6.747] AETHERIUM SENSUM id est pur noeron, ignem sensualem, id est deum: per quod quid sit anima ostendit. AVRAI SIMPLICIS IGNEM non urentis. 'simplicis' autem nostri conparatione, qui constat de ligno et aere: ille enim per se plenus est et aeternus, quia simplex. omnia enim suntheta, id est composita, exitum sortiuntur, unde et atomos perpetuas dicunt, quia simplices sunt nec recipiunt sectionem. [6.748] HAS OMNES ac si diceret 'etiam has omnes'; nam supra non omnes dixit, sed 'animae, quibus altera fato corpora debentur'. ROTAM VOLVERE PER ANNOS exegerunt statutum tempus per annorum volubilitatem. est autem sermo Ennii. [6.749] DEUS EVOCAT non dicit quis, sicut supra “di, quibus imperium est animarum” . sed alii Mercurium volunt propter hoc “hac animas ille evocat orco pallentes, alias sub Tartara tristia mittit” . et est ratio: nam nous dicitur, id est sensus, quo philosophiam, quae haec indicat, intellegimus, quia ipse etiam invenit litteras. AGMINE MAGNO impetu. et dictum est imperative, apeiletikos: non enim blanditiis inductae redeunt, sed necessitate quadam coguntur ut potantes velint reverti. [6.750] INMEMORES vel praeteritorum, vel futurorum. [6.752] DIXERAT ANCHISES ante dicta de reversione animarum probatio huc tetendit, ut celebret Romanos et praecipue Augustum: nam qui bene considerant, inveniunt omnem Romanam historiam ab Aeneae adventu usque ad sua tempora summatim celebrasse Vergilium. quod ideo latet, quia confusus est ordo: nam eversio Ilii et Aeneae errores, adventus bellumque manifesta sunt: Albanos reges, Romanos etiam consulesque, Brutum, Catonem, Caesarem, Augustum et multa ad historiam pertinentia hic indicat locus, cetera, quae hic intermissa sunt, in aspidopoiia commemorat. unde etiam in antiquis invenimus, opus hoc appellatum esse non Aeneidem, sed gesta populi Romani: quod ideo mutatum est, quia nomen non a parte, sed a toto debet dari. [6.753] TURBAMQUE SONANTEM aut quae tunc propter festinationem sonabat: aut turbae perpetuum est epitheton. [6.754] LONGO ORDINE non quo nati sunt, sed quo apud inferos stabant: non enim eo quo regnarunt, dicturus est ordine. [6.755] ADVERSOS LEGERE considerare, relegere. [6.756] DARDANIAM PROLEM Albanos reges, qui tredecim fuerunt de Aeneae et Laviniae genere: unde ait 'Itala de gente'. [6.758] INLUSTRES hoc nomen notitiae fuit, non meriti: unde etiam in meretricibus invenitur, nam et nobiles et inlustres vocantur. IN NOMEN ITURAS in gentem, ut “nomen Echionium matrisque genus Peridiae” . [6.760] ILLE VIDES PURA IVVENIS QUI NITITUR HASTA Aeneas, ut Cato dicit, simul ac venit ad Italiam, Laviniam accepit uxorem. propter quod Turnus iratus, tam in Latinum, quam in Aenean bella suscepit a Mezentio impetratis auxiliis: quod et ipse ostendit dicens “se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque” . sed, ut supra diximus, primo bello periit Latinus, secundo pariter Turnus et Aeneas, postea Mezentium interemit Ascanius et Laurolavinium tenuit. cuius Lavinia timens insidias, gravida confugit ad silvas et latuit in casa pastoris Tyrrhi: ad quod adludens ait “Tyrrhusque pater, cui regia parent armenta” : et illic enixa est Silvium. sed cum Ascanius flagraret invidia, evocavit novercam et ei concessit Laurolavinium, sibi vero Albam constituit. qui quoniam sine liberis periit, Silvio, qui et ipse Ascanius dictus est, suum reliquit imperium: unde apud Livium est error, qui Ascanius Albam condiderit. postea Albani omnes reges Silvii dicti sunt ab huius nomine, sicut hodieque Romani imperatores Augusti vocantur, Aegyptii Ptolomaei, Persae Arsacidae, Latini Murrani, ut “Murranum hic atavos et avorum antiqua sonantem nomina per regesque actum genus omne Latinos” . PURA IVVENIS QUI NITITUR HASTA id est sine ferro: nam hoc fuit praemium apud maiores eius qui tunc primum vicisset in proelio, sicut ait Varro in libris de gente populi Romani. [6.763] SILVIUS ALBANUM NOMEN quia omnes Silvii dicti sunt. TUA POSTUMA PROLES postumus est post humationem parentis creatus. per hoc autem Aenean cito ostendit esse periturum, et statim infert consolationem dicens 'quem tibi longaevo', id est deo: aevum enim proprie aeternitas est, quae non nisi in deos venit: Ennius “Romulus in caelo cum dis genitalibus aevum degit” . male autem vindicavit usus, per quem dixit “longaevosque senes” . [6.766] UNDE a quo, ut “genus unde Latinum” : nam posteri eius fuerunt qui postea apud Albanam regnavere civitatem. [6.767] PROXIMUS ILLE PROCAS standi ordine, non nascendi: nam sextus est rex Albanorum. item Numitor tertius decimus fuit. [6.770] SI UMQUAM REGNANDAM ACCEPERIT ALBAM Aeneas scilicet Silvius. et hic ostendit omnes Albanos reges Silvios dictos. 'acceperit' autem a tutore, qui eius invasit imperium: quod ei vix anno quinquagesimo tertio restituit. et rem plenam historiae per transitum tetigit. [6.772] CIVILI TEMPORA QUERCU 'civica' debuit dicere, sed mutavit, ut e contra Horatius “motum ex Metello consule civicum” , pro 'civilem'. querceam autem coronam accipiebant qui in bello civem liberassent, ideo quia ante causa vitae in hac arbore hominibus fuit, qui glandibus vescebantur. aliae enim erant murales, aliae agonales, id est lemniscatae. muralis dabatur ei qui prior murum ascendisset. [6.773] HI TIBI NOMENTUM hae civitates sunt priscorum Latinorum ab Albanis regibus constitutae: quamquam Collatiam Tarquinius constituisse dicatur, qui, ut erat superbus, eam ex collata pecunia constituit, unde et Collatia dicta est. potest tamen fieri, ut ab Albanis fundata sit, aucta a Tarquinio, sicut supra de Tarento diximus, quod Taras fecit, auxit Phalantos. Romam etiam Romulus fecisse dicitur, quam ante Euander condidit, ut “tunc pater Euandrus Romanae conditor arcis” . URBEMQUE FIDENAM 'Fidenae' dicuntur, ut 'Thebae'; sed dixit ut Iuvenalis “atque vetus Thebe centum iacet obruta portis” : nam varietati studet. unde etiam ait 'Pometios', cum dicatur numero singulari Pometia. [6.775] CASTRUMQUE INVI una est in Italia civitas, quae castrum novum dicitur: de hac autem ait 'castrum Inui', id est Panos, qui illic colitur. Inuus autem latine appellatur, Graece Pan: item Ephialtes Graece, latine Incubo: idem Faunus, idem Fatuus, Fatuclus. dicitur autem Inuus ab ineundo passim cum omnibus animalibus, unde et Incubo dicitur. 'castrum' autem civitas est; nam castra numero plurali dicimus, licet legerimus in Plauto “castrum Poenorum” : quod etiam diminutio ostendit; nam 'castellum' dicimus. [6.776] NUNC SUNT SINE NOMINE TERRAE atqui in catalogo hinc est dicturus aliquas civitates; sed ex persona sua praeoccupat. [6.777] QUIN ET AVO COMITEM SESE MAVORTIUS ADDET ROMULUS Amulius et Numitor fratres fuerunt. sed Numitorem regno Amulius pepulit et Iliam, eius filiam, sacerdotem Vestae fecit. de hac et Marte nati sunt Remus et Romulus. qui cum adolevissent, occiso Amulio avum Numitorem in regna revocaverunt et cum eo uno anno regnaverunt. postea propter angustias imperii Romam captatis auguriis condiderunt. ergo 'avo se addet comitem' aut avito se iunget imperio, aut certe, secundum Ennium, referetur inter deos cum Aenea: dicit namque Iliam fuisse filiam Aeneae. quod si est, Aeneas avus est Romuli. unde etiam addidit 'Assaraci quem sanguinis': nam hoc epitheton non sine causa est introductum, quod est proprium Aeneae; nam Assaracus pater est Capyos, Capys Anchisae, Anchises Aeneae. [6.779] VIDEN 'den' naturaliter longa est, brevem tamen eam posuit, secutus Ennium: et adeo eius est inmutata natura, ut iam ubique brevis inveniatur. GEMINAE STANT VERTICE CRISTAE omnino in omnibus hoc egit Romulus, ut cum fratre regnare videretur, ne se reum parricidii iudicaret: unde omnia duplicia habuit, quasi cum fratre communia. etenim ad captanda auguria montem Palatinum Romulus tenuit, Aventinum Remus. qui prior sex vultures vidit, post Romulus duodecim. et cum ille tempore, ille numero de condenda urbe certarent, orta contentione de urbis nomine inter exercitum, a Romuli militibus Remus occisus est. fabulosum enim est quod a fratre propter muros dicitur interemptus. [6.780] ET PATER IPSE SVO SUPERUM IAM SIGNAT HONORE merito virtutis Mars Romulum deum esse significat: 'superum' enim accusativus est singularis ab eo quod est 'superus, superi'. [6.781] ILLA quam tibi saepe fata promiserunt. INCLITA graecum est: nam kluton gloriosum dicunt. [6.782] IMPERIUM TERRIS hoc est in quantum tenditur terra. ANIMOS AEQUABIT OLYMPO magnanimitate aequabitur caelo. de hoc autem loco et Trogus et Probus quaerunt. [6.783] SEPTEMQUE UNA SIBI MURO CIRCUMDABIT ARCES bene urbem Romam dicit septem inclusisse montes. et medium tenuit: nam grandis est inde dubitatio. et alii dicunt breves septem colliculos a Romulo inclusos, qui tamen aliis nominibus appellabantur. alii volunt hos ipsos, qui nunc sunt, a Romulo inclusos, id est Palatinum, Quirinalem, Aventinum, Caelium, Viminalem, Esquilinum, Ianicularem. alii vero volunt hos quidem fuisse, aliis tamen nominibus appellatos: quae mutata sunt postea, ut de multis locis et fluminibus legimus, ut “saepius et nomen posuit Saturnia tellus” . [6.784] PROLE VIRUM virorum fortium. QUALIS BERECYNTIA MATER Phrygia: nam Berecyntos castellum est Phrygiae iuxta Sangarium fluvium, ubi mater deum colitur. per hanc autem comparationem nihil aliud ostendit, nisi Romanos duces inter deos esse referendos. [6.785] TURRITA quia ipsa est terra, quae urbes sustinet. [6.788] HUC GEMINAS NUNC FLECTE ACIES totum visum tuum huc dirige et hunc specialiter intuere. sic Asper. [6.789] HIC CAESAR ET OMNIS IVLI PROGENIES ut “Iulius a magno demissum nomen Iulo” . [6.790] CAELI VENTURA SUB AXEM nam cum Augustus patri Caesari ludos funebres exhiberet, stella per diem apparuit, quam persuasione Augusti Caesaris esse populus credidit. hinc est “ecce Dionaei processit Caesaris astrum” . 'sub axem' ergo, id est ad divinos honores. [6.791] HIC VIR HIC EST 'c' littera pro duplici non nisi in monosyllabis habetur, ut “hoc erat alma parens” , per eorum scilicet privilegium. unde falsum est quod Terentianus dicit, eam pro metri ratione vel duplicem haberi vel simplicem. nam si hoc esset, etiam in disyllabis pro duabus haberi debuerat, quod nusquam invenimus. litterae enim naturam servari et in polysyllabis convenit. [6.792] DIVI GENUS Caesaris, qui factus est deus. 'genus' autem dicit non solum iure adoptionis, sed etiam consanguinitatis: nam Atiae fuit filius, quae erat soror Caesaris. hic autem Augustus Caesar hoc nomen accepit a patre adoptivo: nam ante Octavianus dictus est a patre Octavio, Atiae marito. [6.793] SAECULA QUI RURSUS LATIO sub Saturno dicit aurea saecula fuisse in orbe terrarum, sub Augusto tantum in Italia. [6.794] GARAMANTAS populi inter Libyam et Africam, iuxta kekaumenen. INDOS populi orientis extremi. [6.795] IACET EXTRA SIDERA TELLUS nulla terra est, quae non subiaceat sideribus: unde perite addidit 'extra anni solisque vias', ut ostenderet XII. signa, in quibus est circulus solis. significat autem Maurorum Aethiopiam, ubi est Atlas: de qua Lucanus “Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla signiferi regione poli, nisi poplite lapso ultima curvati procederet ungula tauri” (3.253). [6.797] TORQUET sustinet. APTUM vicinum, ut diximus supra. [6.798] IAM NUNC ET CASPIA REGNA fines Assyriorum, in quibus sunt pulai Caspiae. quod autem dicit verum est: nam et Suetonius ait in vita Caesarum, responsa esse data per totum orbem, nasci invictum imperatorem. [6.799] MAEOTIA TELLUS Scythia, cuius palus est Maeotis. [6.800] TURBANT turbantur. SEPTEMGEMINI autem septemflui. [6.802] FIXERIT AERIPEDEM CERVAM pro 'aeripedem'. vicit autem Cerynitin cervam, dictam a loco. 'fixerit' autem statuerit, delassaverit. ERYMANTHI PACARIT NEMORA mons Arcadiae, ubi aper ferocissimus fuit. [6.803] LERNAM TREMEFECERIT ARCU pro hydra paludem ipsam posuit. et intellegamus ante eam sagittis fuisse confixam, post exsectam et adustam. [6.805] NYSAE DE VERTICE mons est Indiae, de quo loquitur. ceterum est et Nysa civitas, in qua Liber colitur, unde Nysaeus dictus est. [6.806] ET DUBITAMUS pro 'dubitas': miscuit personam suam. est autem sensus: cum tibi sit tanta ex Romanis et praecipue ex Augusto praeparata posteritas, dubitas virtutem factis extendere, id est gloriam? aut est aliquis timor, qui te a regnis Italiae revocet? [6.808] QUIS PROCUL ILLE AUTEM nunc redit ad Romanos reges, qui septem fuerunt: Romulus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Tarquinius Priscus, Servius Tullius, Tarquinius Superbus. mira autem utitur phantasia, ut quasi ostendat se non agnoscere eum, qui de gente Romana non fuerat. Romulo enim mortuo cum uno anno senatus per quinque dierum interregnum regnasset per decurias, taediosum visum est omnibus et quaesitus est rex. sed cum in urbe nullus idoneus esset inventus, orta est bona Pompilii fama, quod esset apud Cures, civitatem Sabinorum. rogatus itaque per legatos accepit imperium. qui ferociam populi a bellis ad sacra contulit: unde etiam Numa dictus est apo ton nomon, ab inventione et constitutione legis, nam proprium nomen Pompilius habuit. hic etiam canus fuit a prima aetate, ad quod adludens dicit 'incanaque menta': item propter sacerdotium 'ramis insignis olivae'. [6.813] OTIA QUI RUMPET de hoc Livius “inde Tullum, qui ferox et Romulo, quam Numae similis” . RESIDES pigros, otiosos, nimium sedentes. [6.814] DESVETA TRIVMPHIS a consuetudine triumphandi desciscentia. [6.815] IACTANTIOR ANCUS id est amans populi favorem. hic Ostiam fecit. Ancus autem dictus apo tou agkonos, id est a cubito, quem incurvum habuisse dicitur. [6.816] AVRIS favoribus: unde et aurarii dicuntur favisores. [6.817] VIS ET TARQUINIOS REGES ANIMAMQUE SUPERBAM unus enim de Tarquiniis fuit superbus. [6.818] VLTORIS BRUTI FASCESQUE VIDERE RECEPTOS vis videre etiam ultoris Bruti fasces receptos? historia autem hoc habet. Tarquinius ob multa quidem superbus est dictus, praecipue tamen propter hanc causam. mandavit aliquando cuidam satelliti ut cuiusdam oppidi omnes principes interimeret. profectus ille grandem multitudinem repperit. quod cum ei renuntiasset deambulanti cum virga in hortis, detrectans ille responsionem capita decussit papaverum, ut satelles quid fieri vellet, agnosceret. huius filius vitiavit nobilissimam matronam Lucretiam, quod illa dolens se interemit. tunc eius avunculus Brutus, rapto ex eius corpore gladio, processit ad populum et de hac re contionatus est. quo facto omnibus placuit ne reciperetur rex, qui tunc Ardeam expugnabat. propter quod se Tarquinius cum liberis ad Porsennam regem Tusciae contulit et bellum gessit gravissimum contra populum Romanum. tunc duo creati sunt consules, Brutus et Tricipitinus, pater Lucretiae, qui et Tarquinius dicebatur: ob quod solum est urbe depulsus, et in eius locum subrogatus est Valerius Publicola, quo mortuo item alter est factus, et alter similiter. quod cernens taediosum esse Vergilius Brutum solum posuit, qui annum solus implevit. sed Bruti filii amici erant filiis Tarquinii: cum quibus cum inissent consilium, ut eos per noctem intromitterent, proditi sunt a servo Vindicio et a patre interempti. ideo ergo 'ultoris', scilicet libertatis publicae et Lucretiae pudoris. [6.819] SAEVASQUE SECURES quae saevierunt etiam contra liberos. [6.821] PULCHRA PRO LIBERTATE ingenti arte loquitur consideratione personarum: factum enim laudat dicens 'pulchra pro libertate', personam vituperat. [6.822] UTCUMQUE FERENT EA FACTA MINORES etiamsi lauderis a posteris: extorquere debet naturae vim amor patriae. [6.824] QUIN DECIOS quin immo Decios respice. hi duo fuerunt, qui Mures dicti sunt, pater et filius. horum alter se bello Gallico, alter Samnitico vovit pro republica, cum Terra et Manes universum bello vellent exercitum perdere. DRUSOSQUE PROCUL et hi duo fuerunt. horum prior vicit Hasdrubalem, alter est filius Liviae, uxoris Augusti. SAEVUMQUE SECURI ASPICE TORQUATUM hic Gallum quendam in ponte Anienis singulari certamine superavit et eius sibi torquem inposuit, unde nomen accepit. hic ad urbem pergens, praecepit filio, ut tantum castra tueretur. ille provocatus ab hostibus, nacta occasione, victoriam consecutus est. reversus postea pater laudavit fortunam populi Romani, sed filium, ut dicit Livius, fustuario supplicio necavit. ergo 'saevum securi' saevum iure occidendi, non ferri genere: nam securi non animadvertit in filium. [6.825] REFERENTEM SIGNA CAMILLUM Brenno duce Galli apud Alliam fluvium deletis legionibus everterunt urbem Romam absque Capitolio, pro quo inmensam pecuniam acceperunt. tunc Camillus absens dictator est factus, cum diu esset apud Ardeam in exilio propter Veientanam praedam non aequo iure divisam, et Gallos iam abeuntes secutus est: quibus interemptis aurum omne recepit et signa. quod cum illic appendisset, civitati nomen dedit: nam Pisaurum dicitur, quod illic aurum pensatum est. post hoc tamen factum rediit in exilium, unde rogatus reversus est. [6.826] FULGERE ab eo, quod est 'fulgo fulgis'. [6.827] DUM NOCTE PREMUNTUR bene adlusit: nam concordiam in humilitate tenuerunt, cum nobilitate vero in bella venerunt. [6.830] AGGERIBUS SOCER ALPINIS a munimentis Alpium; haec enim Italiae murorum exhibent vicem. 'socer' vero, quia Pompeius habuit Iuliam, filiam Caesaris, quae in partu periit. unde etiam isti facile inter se dimicare potuerunt. ATQUE ARCE MONOECI de Liguria, ubi est portus Monoeci Herculis. dictus autem Monoecus vel quod pulsis omnibus illic solus habitavit, vel quod in eius templo numquam aliquis deorum simul colitur, sicut in Iovis Minerva et Iuno, in Veneris Cupido. [6.831] ADVERSIS INSTRUCTUS EOIS orientis enim auxiliis usus est. [6.832] ADSVESCITE BELLA mire dictum: ab ipsis enim quasi consuetudinem fecit populus Romanus bellorum civilium. septies enim gesta sunt: ter a Caesare, contra Pompeium in Thessalia, contra eius filium Magnum in Hispania, item contra Iubam et Catonem in Africa: mortuo Caesare ab Augusto contra Cassium et Brutum in Philippis, civitate Thessaliae; Lucium Antonium in Perusia, Tusciae civitate; Sextum Pompeium in Sicilia; Antonium et Cleopatram in Epiro. [6.834] TUQUE PRIOR TU PARCE Caesari dicit, quem clementem circa Pompeianos legimus: cui vult tunc ab Anchise hoc esse mandatum. [6.836] ILLE TRIVMPHATA CAPITOLIA AD ALTA CORINTHO Mummium significat. [6.839] IPSUMQUE AEACIDEN necesse est ut 'ille' subaudiamus: Pyrrhum enim, quem Aeaciden dicit, Curius et Fabricius vicerunt ferentem Tarentinis auxilium. hic postea fugit in Graeciam et illic est occisus in templo. Argos vero et Mycenas alii vicerunt. [6.840] VLTUS AVOS aut hic distinguendum, ut sit 'Troiae Minervae' pro Troianae, principale pro derivativo: aut certe 'avos Troiae', non quos Troia habuit avos, sed qui de Troia fuerunt, id est avos Troianorum. TEMPLA TEMERATA MINERVAE per stuprum Cassandrae. [6.841] MAGNE CATO Censorium dicit, qui scripsit historias, multa etiam bella confecit: nam Uticensem praesente Augusto, contra quem pater eius Caesar et dimicavit et Anticatones scripsit, laudare non poterat. TE COSSE RELINQUAT Cossus tribunus militaris consulari potestate fuit. hic regem Tuscorum Lartem Tolumnium, a loco dictum, occidit et secunda post Romulum opima spolia revocavit. erit autem nominativus 'hic Lars, huius Lartis'. [6.842] QUIS GRACCHI GENUS Gracchos seditiosos constat fuisse, nobiles tamen genere: namque per Corneliam nepotes Scipionis Africani fuerunt, unde Iuvenalis ad eam “tolle tuum precor Hannibalem victumque Syphacem” . ergo Scipiones dicit per 'Gracchi genus'. duo autem fuerunt: maior Africanus, Aemilianus minor, qui obsidione Carthaginis ab Italia revocavit Hannibalem. [6.843] SCIPIADAS hi gemini fratres fuerunt. qui cum fortissime dimicarent in Hispania apud Carthaginem novam, quae Spartaria dicitur, insidiis interempti sunt. CLADEM LIBYAE Scipiones. [6.844] FABRICIUM paupertate gloriosum. hic est qui respondit legatis Samnitum aurum sibi offerentibus, Romanos non aurum habere velle, sed aurum habentibus imperare. SERRANE SERENTEM Atilius quidam senator fuit, qui cum agrum suum coleret, evocatus propter virtutem meruit dictaturam. Serranus autem a serendo dictus est. [6.845] QUO FESSUM RAPITIS FABII cur me, o Fabii, fessum ad vestram trahitis narrationem? aut certe 'fessum' tristem—ut “ter fessus valle resedit” —scilicet propter eorum mortem: nam trecenti sex fuerunt de una familia. qui cum coniurati cum servis et clientibus suis contra Veientes dimicarent, insidiis apud Cremeram fluvium interempti sunt. unus tantum superfuit, Fabius Maximus, qui propter teneram adhuc pueritiam in civitate remanserat. hic postea cum Hannibalis impetum ferre non posset, mora eum elusit—nam oportuna loca praeoccupans a vastatione Italiae compescuit—et ad Campaniam traxit, ubi deliciis eius virtus obtorpuit. ille est, de quo ait Ennius “unus qui nobis cunctando restituit rem” . sciens enim Vergilius quasi pro exemplo hunc versum posuit. ILLE] notandum est de secunda persona dictum. [6.847] EXCUDENT ALII cudendo efficient: et est rhetoricus locus. SPIRANTIA animata. Horatius “et molles imitabitur aere capillos” . [6.848] VIVOS VULTUS hoc est quod dixit 'spirantia'. et per aes Corinthios indicat, per marmor Parios, per actionem causarum Athenienses, per astronomiam Aegyptios et Chaldaeos. [6.852] PACIS MOREM leges pacis. [6.855] SPOLIIS MARCELLUS OPIMIS hic Gallos et Poenos equestri certamine superavit. Viridomarum etiam, Gallorum ducem, manu propria interemit et opima retulit spolia, quae dux detraxerat duci, sicut Cossus Larti Tolumnio. [6.856] SUPEREMINET OMNES virtutis scilicet genere. [6.857] REM ROMANAM statum reipublicae. TURBANTE TUMULTU ideo 'tumultu', quia res in Italia adversus Gallos geritur. [6.858] SISTET confirmabit, corroborabit. [6.859] TERTIAQUE ARMA PATRI SUSPENDET CAPTA QUIRINO et tertia opima spolia suspendet patri, id est Iovi, 'capta Quirino', qualia et Quirinus ceperat, id est Romulus, de Acrone, rege Caeninensium, et ea Iovi Feretrio suspenderat. possumus et, quod est melius, secundum legem Numae hunc locum accipere, qui praecepit prima opima spolia Iovi Feretrio debere suspendi, quod iam Romulus fecerat; secunda Marti, quod Cossus fecit; tertia Quirino, quod fecit Marcellus. Quirinus autem est Mars, qui praeest paci et intra civitatem colitur: nam belli Mars extra civitatem templum habuit. ergo aut 'suspendet patri', id est Iovi: aut 'suspendet patri Quirino'. varie de hoc loco tractant commentatores, Numae legis inmemores, cuius facit mentionem et Livius. [6.861] EGREGIUM FORMA IVVENEM ET FULGENTIBUS ARMIS tria sunt secundum Carminium: pulchritudo, aetas, virtus. significat autem Marcellum, filium Octaviae, sororis Augusti, quem sibi Augustus adoptavit. hic sexto decimo anno incidit in valetudinem et periit octavo decimo in Baiano, cum aedilitatem gereret. huius mortem vehementer civitas doluit: nam et adfabilis fuit et Augusti filius. ad funeris huius honorem Augustus sescentos lectos intra civitatem ire iussit: hoc enim apud maiores gloriosum fuerat et dabatur pro qualitate fortunae; nam Sulla sex milia habuit. igitur cum ingenti pompa adlatus et in campo Martio est sepultus. ergo modo in Augusti adulationem quasi epitaphion ei dicit. et constat hunc librum tanta pronuntiatione Augusto et Octaviae esse recitatum, ut fletu nimio imperarent silentium, nisi Vergilius finem esse dixisset. qui pro hoc aere gravi donatus est, id est massis: nam sic et Livius argentum grave dicit, id est massas. [6.862] SED FRONS LAETA PARUM omen est mortis futurae. ex contrario alibi “incipe parve puer risu cognoscere matrem” . [6.863] VIRUM QUI SIC COMITATUR Marcellum, cui similis est. [6.865] QUI STREPITUS propter aedilitatem. INSTAR similitudo. et est nomen, quod non recipit praepositionem: 'ad instar' enim non dicimus. quod Probus declarat. [6.869] OSTENDENT TERRIS HUNC TANTUM FATA parum inlucescet, quia mox peribit. [6.871] VISA POTENS SUPERI cum indignatione dicit: invidistis et gloriae Romanae et vestris muneribus: nam †felicitas vestra sunt munera. PROPRIA perpetua, ut “propriamque dicabo” . [6.872] MAVORTIS CAMPUS in quo est sepultus. [6.874] FUNERA propter sescentos lectulos. [6.875] IN TANTUM SPE TOLLET AVOS erigit generis antiquitatem. et rhetorice spem laudat in puero, quia facta non invenit. est autem Ciceronis in dialogo Fannio “causa difficilis laudare puerum: non enim res laudanda, sed spes est” . NEC ROMULA QUONDAM pro 'Romulea', ut “quos Africa terra triumphis dives alit” . 'quondam' autem potest et praeteriti esse et futuri. [6.881] FODERET CALCARIBUS ARMOS species pro genere: equi 'armos' pro equo posuit; non enim possunt armi calcaribus fodi. [6.882] FATA ASPERA RUMPAS posse aliqua ratione fata disrumpi per transitum docet. [6.883] TU MARCELLUS ERIS talis, qualis est Marcellus. [6.884] PURPUREOS FLORES ut saepe diximus, propter sanguinis similitudinem, quia aut anima est, aut animae sedes. NEPOTIS posteri: non enim re vera nepos fuit. [6.885] INANI MUNERE secundum Epicureos, non profuturo. [6.886] SIC ista noscentes. [6.887] AERIS IN CAMPIS conlisionem fecit. locutus autem est secundum eos, qui putant Elysium lunarem esse circulum. [6.889] INCENDITQUE ANIMUM nam supra ait “et dubitamus adhuc virtutem extendere factis?” [6.890] EXIN deinde. confert autem in conpendium narrationis prolixitatem: sic Terentius propter longum actum ait “intus despondebitur, intus transigetur, si quid est quod restat” . [6.893] SUNT GEMINAE SOMNI PORTAE pro somniorum. est autem in hoc loco Homerum secutus, hoc tantum differt, quod ille per utramque portam somnia exire dicit, hic umbras veras per corneam, per quas umbras somnia indicat vera. et poetice apertus est sensus: vult autem intellegi falsa esse omnia quae dixit. physiologia vero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris: nam frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris de deorum natura. per eburneam vero portam os significatur a dentibus. et scimus quia quae loquimur falsa esse possunt, ea vero quae videmus sine dubio vera sunt. ideo Aeneas per eburneam emittitur portam. est et alter sensus: Somnum novimus cum cornu pingi. et qui de somniis scripserunt dicunt ea quae secundum fortunam et personae possibilitatem videntur habere effectum. et haec vicina sunt cornu: unde cornea vera fingitur porta. ea vero quae supra fortunam sunt et habent nimium ornatum vanamque iactantiam dicunt falsa esse: unde eburnea, quasi ornatior porta, fingitur falsa. [6.896] INSOMNIA id est somnia. [6.899] SECAT tenet: unde et sectas dicimus ab eo quod propositum tenent. [6.900] AD CAIETAE PORTUM a persona poetae prolepsis: nam Caieta nondum dicebatur. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM SEPTIMVM COMMENTARIVS. [7.1] Ut et in principio diximus, in duas partes hoc opus divisum est: nam primi sex ad imaginem Odyssiae dicti sunt, quos personarum et adlocutionum varietate constat esse graviores, hi autem sex qui sequuntur ad imaginem Iliados dicti sunt, qui in negotiis validiores sunt: nam et ipse hoc dicit “maius opus moveo” . et re vera tragicum opus est, ubi tantum bella tractantur. TU QUOQUE sicut Misenus, Palinurus etiam. NOSTRIS hoc est Italicis, ut “non eadem arboribus pendet vindemia nostris” , non, ut Donatus ait, in comparationem oceani navigabilibus. AENEIA NUTRIX hanc alii Aeneae, alii Creusae, alii Ascanii nutricem volunt. lectum tamen est in philologis in hoc loco classem Troianorum casu concrematam, unde Caieta dicta est, apo tou kaiein. [7.3] SERVAT tenet, possidet, ut “servantem ripas alta non vidit in herba” . HESPERIA IN MAGNA 'magna' propter Hispaniae discretionem. [7.4] SI QUA EST EA GLORIA secundum Epicureos. bene autem interest funeri postquam ab inferis rediit, sicut interfuit antequam descenderet, ut medium actum ostenderet. [7.6] QUIERUNT Hebrus 'quierant' legit. [7.7] TENDIT ITER VELIS quia prout vela extensa fuerint, ita etiam cursus extenditur, in quo navis est iter. multi dicunt inproprie dictum quod ait 'tendit iter velis', multi nimium proprie. constat tamen secundum illud dictum quod ait supra “flecte viam velis” . aliud est velis iter tendere, aliud per vela iter. quod si dicimus, bene procedit et 'tende viam velis', ut in ipsis velis ratio sit viae. [7.8] ADSPIRANT AVRAE IN NOCTEM quia, ut diximus, temporum mutatione ventus vel minuitur vel augetur. 'in noctem' autem circa noctem. et quotiens tempus exprimitur, accusativum regit ista praepositio. [7.9] LUNA NEGAT litotes figura; nam dicit 'large praestat', ut “munera nec sperno” . TREMULO SUB LUMINE ita enim mobilitas aquae facit videri. [7.10] CIRCAEAE RADUNTUR LITORA TERRAE ut diximus supra, mons iste antehac insula fuit; paludibus enim a continenti segregabatur, quas exclusit limus de Albanis montibus per paludes Pomptinas fluens. et dicebatur Aeaeus ab horrore transeuntium, quod homines mutabantur in feras. in hoc summo oppidum fuit, quod et Circeium dictum est et Circei; nam utrumque Livius dicit. [7.11] DIVES non addidit cuius rei, cum soleat, ut “dives equum, dives pictai vestis et auri” . INACCESSOS inaccessibiles, inaccedendos, non ad quos nullus accessit; nam Vlixes illuc venit. ergo 'inaccessos' ad quos nullus debeat accedere, ut “aut inlaudati nescit Busiridis aras” , hoc est inlaudabilis, nam ab Isocrate constat esse laudatum. [7.12] RESONAT CANTU resonare facit. SUPERBIS aut altis, aut nobilibus propter antiquam oppidi magnitudinem. [7.13] ODORATAM pro 'odoriferam'. hoc autem ideo, quia usus olei apud maiores non fuit, praecipue in Italia. [7.14] ARGUTO PECTINE garrulo, stridulo, sonanti, ut “forte sub arguta consederat ilice Daphnis” . PERCURRENS PECTINE TELAS aut manu percurrens; aut ictu pectinis, ut videmus; aut quia apud maiores stantes texebant, ut hodie linteones videmus. est autem Homeri, qui ait histon epoikhomene. [7.15] GEMITUS IRAEQUE gemitus irascentium leonum, hen dia duoin. [7.16] SERA SUB NOCTE quasi eo tempore, quo naturali libertate uti consueverunt. 'sub sera nocte' per noctem seram. RUDENTUM naturaliter 'ru' longa est: Persius “findor ut Arcadiae pecuaria rudere dicas” . systolen ergo fecit. ruditus autem proprie est clamor asinorum, sicut grunnitus porcorum, ranarum coax: quae nomina a sono vocis constat esse composita. [7.17] PRAESEPIBUS caveis, ubi aluntur: non enim re vera praesepia habent. [7.19] DEA SAEVA aut per se, aut herbis potentibus saeva. Circe autem ideo Solis fingitur filia, quia clarissima meretrix fuit, et nihil est sole clarius. haec libidine sua et blandimentis homines in ferinam vitam ab humana deducebat, ut libidini et voluptatibus operam darent: unde datus est locus fabulae. aperte Horatius “sub domina meretrice fuisset turpis et excors” . [7.20] IN VULTUS AC TERGA FERARUM corrumpebatur enim in illis sensus: animus namque idem manebat. [7.21] PII PATERENTUR TROES ergo impii qui pertulerunt: impii autem propter occisa Solis armenta. [7.23] NEPTUNUS VENTIS IMPLEVIT VELA SECUNDIS physice locutus est: motu enim aquae ventus creatur, ut videmus in bombis organorum. [7.24] PRAETER VADA FERVIDA periculosa navigantibus. et est tmesis. [7.26] IN ROSEIS FULGEBAT LUTEA BIGIS 'lutea' est crocei coloris, ut “croceo mutabit vellera luto” : unde multi iungunt 'inroseis', id est non roseis, quasi non rubicundis, ne sit contrarium. tamen secundum Homerum dictum est, qui interdum rhododaktulon, id est rosei coloris digitos habentem, interdum krokopeplon dicit Auroram, id est crocei coloris veste circumdatam. [7.27] CUM VENTI POSVERE cum ortu diei quievere: 'posuere' enim quievere est, sicut contra 'ferre' flare dicimus, ut “fieret vento mora nequa ferenti” , id est flanti. OMNISQUE REPENTE RESEDIT FLATUS 'omnis', id est et qui ripae est flatus, et qui pelagi, qui altanus vocatur. [7.28] TONSAE remi dicti a decutiendis fluctibus, sicut tonsores a tondendis et decutiendis capillis. [7.29] LUCUM PROSPICIT in quo erat fluminis numen: diximus enim numquam sine religione esse lucum a Vergilio positum. [7.30] HUNC INTER per hunc: Terentius “dum rus eo, coepi egomet mecum inter vias” . est autem crebra Frontonis elocutio. AMOENO umbroso, silvis circumdato. [7.31] FLAVUS ARENA epitheton proprium. et sciendum exitum Tiberini fluminis naturalem non esse nisi circa Ostiam, ubi prima Aeneas castra constituit: nam aliter non procedit quod ait “murorum in parte sinistra opposuere aciem: nam dextera cingitur amni” . postea enim in Laurolavinio castra fecit ingentia, quorum vestigia adhuc videntur. [7.33] ADSVETAE RIPIS VOLUCRES bono compendio usus est. [7.34] AETHERA MULCEBANT oblectabant, lenibant. corporalia enim sunt elementa, ut diximus supra; non enim mulcetur nisi quod corporale est. supra ait “totamque infusa per artus” . [7.37] NUNC AGE hinc est sequentis operis initium: ante dicta enim ex superioribus pendent. sane ERATO vel pro Calliope, vel pro qualicumque musa posuit. TEMPORA RERUM quia, ut diximus supra, secundum Lucretium tempora nisi ex rebus colligantur, per se nulla sunt. [7.38] LATIO ANTIQUO quia duo sunt, vetus et novum, sicut et in iure lectum est. [7.40] EXORDIA PUGNAE id est cervi interitum. [7.42] ACTOS aut collectos, aut re vera compulsos: quod est veri simile propter illud 'longa placidas in pace regebat'. [7.43] TOTAMQUE SUB ARMA COACTAM collectam, ut “Tityre coge pecus” . 'totam' autem huperbolikos dixit. [7.47] HUNC FAVNO ET NYMPHA GENITUM LAVRENTE MARICA quidam deus est Fatuclus. huius uxor est Fatua. idem Faunus et eadem Fauna. dicti autem sunt Faunus et Fauna a vaticinando, id est fando, unde et fatuos dicimus inconsiderate loquentes. ergo Faunae et Fatuae nomen quasi asperum fugit poeta, et Maricam dixit fuisse uxorem Fauni. est autem Marica dea litoris Minturnensium iuxta Lirin fluvium: Horatius “et innantem Maricae litoribus tenuisse Lirin” . quod si voluerimus accipere uxorem Fauni Maricam, non procedit: dii enim topici, id est locales, ad alias regiones non transeunt. sed potest dictum esse per poeticam licentiam 'Laurente Marica', cum sit Minturnensis. dicunt alii per Maricam Venerem intellegi debere, cuius fuit sacellum iuxta Maricam, in quo erat scriptum PONTIE APhRODITE. sane Hesiodus Latinum Circes et Vlixis filium dicit, quod et Vergilius tangit dicendo “Solis avi specimen” . sed quia temporum ratio non procedit, illud accipiendum est Hygini, qui ait Latinos plures fuisse, ut intellegamus poetam abuti, ut solet, nominum similitudine. [7.48] ACCIPIMUS propter varias opiniones hoc adiecit, ut Sallustius “urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Troiani” . [7.49] VLTIMUS AUCTOR primus, ut 'supremum' summum dicimus: “pro supreme Iuppiter” . [7.51] PRIMAQUE ORIENS EREPTA IVVENTA EST per transitum tangit historiam. Amata enim duos filios, voluntate patris Aeneae spondentes Laviniam sororem, factione interemit: unde et 'erepta' dixit, quasi per vim. hos alii caecatos a matre tradunt, postquam amisso Turno Lavinia Aeneae iuncta est. 'fato' autem dicit voluntate: nam dii id fantur quod sentiunt, non ut homines, de quibus lectum est “aliud clausum in pectore, aliud in lingua promptum habere” . [7.53] IAM MATURA VIRO IAM PLENIS NUBILIS ANNIS non est iteratum, sed secundum ius dictum, in quo et ex annorum ratione et ex habitu corporis aetas comprobatur. primum ergo ad habitum, secundum ad annos pertinet. [7.54] LATIO Latium pars est Ausoniae: unde dixit primo quod minus est, sic intulit 'totaque Ausonia'. [7.56] PETIT ANTE ALIOS PULCHERRIMUS aut 'ante alios petit', aut 'pulcherrimus ante alios'. [7.57] MIRO AMORE nova intemperantia. [7.58] SED VARIIS propter apes, incendium, oraculum Fauni. PORTENTA signa quae sunt media, a portendendo: nam et bona et mala sunt portenta. [7.59] LAVRUS ERAT Latinus post mortem fratris Lavini cum Lavinum amplificaret, ab inventa lauro Laurolavinium id appellavit. IN PENETRALIBUS penetrale est omnis interior pars domus, licet sit intecta: unde laurum in penetralibus fuisse non mirum est. [7.60] METU religione, quae nascitur per timorem. [7.61] PRIMAS CUM CONDERET ARCES 'primas' circa laurum scilicet: nam iam civitas fuerat. [7.65] TRANS AETHERA aetherem pro aere posuit. [7.66] OBSEDERE APICEM verbum oppugnationis est 'obsedere', quo usus est signate propter bellum futurum. PER MUTVA invicem: et est absolutum. Melissus qui de apibus scripsit, ait “duobus pedibus se tenent et duobus alias sustinent” . [7.68] VATES divinus: per quam autem artem non dixit, nec nomen eius; sed datur intellegi coniecturis eum quibusdam futura dixisse. [7.69] PARTES PETERE AGMEN EASDEM intellegimus ab infero mari apes venisse, unde et Troiani. 'partes' autem 'easdem' summitates rerum petere dicit, sicut apes apicem lauri, per quam advenarum victoria enuntiatur. [7.71] CASTIS piis. et sciendum Latinum sacrificasse iuxta stante Lavinia. [7.73] NEFAS absoluta parenthesis. et est hypallage 'comprendere crinibus ignem', cum ignis crines comprehendat. [7.76] FUMIDA in fumo est causa lacrimarum et belli. [7.77] VULCANUM SPARGERE incendium belli significat. his autem duobus hoc ab augurio distat Ascanii, fumo et aspersione flammarum. [7.81] FAVNI Faunus apo tes phones dictus, quod voce, non signis ostendit futura. [7.82] LUCOSQUE pro in lucis. [7.83] SUB ALBUNEA in Albunea. ALTA quia est in Tiburtinis altissimis montibus. et Albunea dicta est ab aquae qualitate, quae in illo fonte est: unde etiam nonnulli ipsam Leucotheam volunt. sciendum sane unum nomen esse fontis et silvae. [7.84] SACRO FONTE nullus enim fons non sacer. MEPHITIN mephitis proprie est terrae putor, qui de aquis nascitur sulphuratis, et est in nemoribus gravior ex densitate silvarum. alii Mephitin deum volunt Leucotheae conexum, sicut est Veneri Adonis, Dianae Virbius. alii Mephitin Iunonem volunt, quam aerem esse constat. novimus autem putorem non nisi ex corruptione aeris nasci, sicut etiam bonum odorem de aere incorrupto, ut sit Mephitis dea odoris gravissimi, id est grave olentis. [7.85] HINC ITALAE GENTES commendatio oraculi ipsius. OENOTRIA TELLUS proprie Sabinorum tractus. [7.87] SUB NOCTE SILENTI per noctem silentem. [7.88] INCUBVIT incubare dicuntur proprie hi qui dormiunt ad accipienda responsa: unde est “ille incubat Iovi” , id est dormit in Capitolio, ut responsa possit accipere. [7.90] VARIAS AVDIT VOCES scilicet propter multa simulacra. FRVITUR pascitur: quod de rebus tantum bonis dicimus. [7.91] ACHERONTA ADFATUR AVERNIS potestates quae sunt in Acheronte, ad quem per Avernum venitur. hoc autem ideo, quia Faunus infernus dicitur deus: et congrue; nam nihil est terra inferius, in qua habitat. hinc est quod eum Horatius inducit nocentem, dicens “lenis incedas abeasque parvis aequus alumnis” . [7.92] PATER IPSE aut honoris est, aut pater Laviniae. [7.93] CENTUM aut pro qualitate fortunae, unde et 'rite' dixit: aut finitum pro infinito posuit. [7.94] TERGO pro tergoribus, id est coriis. [7.97] THALAMIS NEV CREDE PARATIS propter Turnum. [7.98] VENIENT melius 'veniunt', ut iam eos venire significet. GENERI plurali usus est pro singulari. [7.99] A STIRPE stirpem cum de genere et prosapie dicimus, tantum femininum est, cum de arbore, et masculini generis et feminini invenitur, ut “sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum” , contra Horatius “stirpesque raptas et pecus et domos” . [7.100] SUB PEDIBUS sub imperio suo ac potestate. [7.102] MONITUSQUE alibi monita dixit, ut “Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo” . [7.103] NON IPSE SVO PREMIT ORE LATINUS quo a se repelleret generos. [7.104] SED CIRCUM LATE VOLITANS tmesis est 'circum' 'volitans'. [7.109] ADOREA LIBA ador proprie est genus farris, liba autem sunt placentae de farre, melle et oleo, sacris aptae. [7.110] SUBICIUNT EPULIS subponunt in epularum locum. ILLE qui per harpyiam vaticinatus est, ut “quae Phoebo pater omnipotens” . [7.111] ET CEREALE SOLUM solum dicitur omne quod aliquid sustinet, unde de mari supra ait “subtrahiturque solum” . sic nunc panicias mensas, id est epularum sustentaculum, solum vocavit. [7.112] FORTE ALIIS abundat 'forte'. [7.115] FATALIS CRUSTI ad negotium respexit Aeneae, cui hic erat finis laborum. 'crustum' autem et 'crusta'. neutraliter dicimus de his quae comedi possunt: Horatius “ut pueris olim dant crustula blandi doctores” , Iuvenalis “nos colaphum incutimus lambenti crustula servo” . feminino autem genere fragmenta dicimus, quae comesse non possumus, ut “concrescunt subitae currenti in flumine crustae” . QUADRIS aut mensis: et est antonomasia, nam supra 'orbem' dixit: aut 'quadris' fragmentis accipimus, ut Iuvenalis “ut bona summa putes aliena vivere quadra” . [7.117] ADLUDENS aut vacat 'ad', et ludentem significat: aut certe 'adludens' ad responsi fidem verba componens. LABORUM FINEM scilicet maritimorum: nam in terra multa passurus est, ut ait sibylla “sed terrae graviora manent” . [7.118] PRIMAMQUE LOQUENTIS AB ORE ERIPVIT PATER hoc est, adhuc loquente Ascanio primus pater intellexit famem, quam fata praedixerant. [7.119] NUMINE PRESSIT id est oraculi fide ab Heleno et Anchisa praedicti. 'pressit' autem vocem Ascanii, quo posset ipse numina deprecari. [7.120] FATIS MIHI DEBITA bona periphrasis est, ne 'fatalis' diceret, quod est medium: et in precibus nihil esse ambiguum debet. [7.121] O FIDI Aeneae scilicet, non Troiae, quam nequivere servare. [7.122] HIC DOMUS aut familia, ut “da propriam Thymbraee domum” : aut ordo est, hic est patria, hic domus; ante enim patria est, sic domus. [7.125] ACCISIS undique consumptis. et hoc est apud nos 'ac', quod apud Graecos am. hinc est “amsancti valles” , id est undique sancti. [7.128] HAEC ERAT ILLA FAMES ac si diceret: hoc fuerat timendum periculum, quod pericula determinat. [7.131] HABEANT habitent; hoc enim frequentativum est ab eo quod est habeo. UBI MOENIA GENTIS Laurolavinium significat. [7.133] NUNC PATERAS LIBATE IOVI ab eo quod continet id quod continetur. [7.134] ANCHISEN GENITOREM bene Iovem et Anchisen, qui causa oraculi fuerunt. REPONITE MENSIS aut timore verborum Ascanii interrupta renovate: aut 'reponite' frequenter ponite, id est crebro bibite. [7.135] TEMPORA RAMO IMPLICAT diebus enim festis ita epulabantur, id est coronati. [7.136] GENIVMQUE LOCI Apollinem vult intellegi: in tutela enim eius tota fuerat regio, ut “quam pater inventam primas cum conderet arces, ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus” . aliter iniquum est si, cum omnes invocet, Apollinem praetermittat, praesertim cum Helenus dixerit “aderitque vocatus Apollo” . PRIMAMQUE DEORUM quia ipsa est mater deorum. [7.137] NYMPHASQUE ET ADHUC IGNOTA PRECATUR FLUMINA bonum ordinem sequitur: sic alibi “nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus unde est” . [7.138] NOCTEM NOCTISQUE ORIENTIA SIGNA quae noctem sequuntur, ut nymphas flumina: invocat enim sibi coniuncta. [7.139] PHRYGIAMQUE EX ORDINE MATREM aut 'contigue', quia Idaeum dixerat Iovem: aut certe 'rite', id est more sollemni. [7.140] DUPLICES duos. CAELO autem Venerem, EREBO Anchisen. [7.141] CAELO CLARUS AB ALTO in serenitate, quod est augurii; nam in nubibus causa est. [7.142] RADIIS ET AURO radiis aureis. ARDENTEM NUBEM alii fulmen nubem ardentem dicunt, ut Lucanus “atque ardens aere solo” (10.503), quos hoc loco secutus est. alii fulmen dicunt aeris scissione ardentem rimam, quos alibi sequitur dicens “ignea rima micans percurrit lumine nimbos” . [7.146] CERTATIM INSTAVRANT EPULAS hoc est 'et vina reponite mensis'. [7.147] VINA CORONANT pro 'pateras'. MAGNO autem OMINE caelesti dicit: alibi “nam te maioribus ire per altum auspiciis manifesta fides” . [7.150] HAEC FONTIS STAGNA NUMICI ista iam ab incolis discuntur. quod autem ait 'stagna' verum est: nam Numicus ingens ante fluvius fuit, in quo repertum est cadaver Aeneae et consecratum. post paulatim decrescens in fontem redactus est, qui et ipse siccatus est sacris interceptus: Vestae enim libari non nisi de hoc fluvio licebat. [7.152] ORDINE AB OMNI ex omni qualitate dignitatum: quod apud Romanos in legatione mittenda hodieque servatur. [7.153] AVGUSTA AD MOENIA augurio consecrata. hinc paulo post illud est 'tectum augustum, ingens'. et nisi in augusto loco consilium senatus habere non poterat: unde templum Vestae non fuit augurio consecratum, ne illuc conveniret senatus, ubi erant virgines; nam haec fuerat regia Numae Pompilii: ad atrium autem Vestae conveniebat, quod a templo remotum fuerat. [7.157] FOSSA sulco. et sunt ista reciproca; nam et sulcum ponit pro fossa, ut “ausim vel tenui vitem committere sulco” , id est fossa. [7.158] MOLITURQUE LOCUM praeparat. PRIMASQUE IN LITORE SEDES ideo 'primas', quia imperium Lavinium translaturus est. et sciendum civitatem, quam primo fecit Aeneas, Troiam dictam secundum Catonem et Livium: quod et ipse dicit “nec te Troia capit” . [7.159] CASTRORUM IN MOREM brevem scilicet. PINNIS ATQUE AGGERE muro, in quo pinnae sunt. et est synecdoche. 'aggere' autem fossa. [7.160] IAMQUE ITER EMENSI TURRES ET T. L. hypermetrus versus. [7.161] MUROQUE SUBIBANT alibi per accusativum, ut “Aeneae subiit mucronem ipsumque morantem sustinuit” . et hoc secundum naturam est, nam 'it sub mucronem' dicimus: per dativum enim figuratum est. [7.162] PUERI ET PRIMAEVO FLORE IVVENTUS bene Romanae militiae exprimit morem; nam post pubertatem armis exercebantur et sexto decimo anno militabant, quo etiam solo sub custodibus agebant. nec est contrarium “longa populos in pace regebat” : nam licet in pace essent, exercitium tamen vigebat armorum. [7.163] DOMITANTQUE IN PULVERE CURRUS equos sub curribus domitant. [7.164] ACRES ARCUS fortes. et est katakhresis: nam acrimonia mentis est. LENTA mollia. ICTU iaculatione. [7.167] INGENTES ex stupore nuntii laus ostenditur Troianorum. et bene novitatis ostendit opinionem: ingentes enim esse quos primum videmus opinamur. REPORTAT aut 're' vacat, aut 're' pro 'ad' posuit, ut sit 'adportat'. [7.168] INTRA TECTA VOCARI dissentit hoc loco a Romana consuetudine. nam legati si quando incogniti venire nuntiarentur, primo quid vellent ab exploratoribus requirebatur, post ad eos egrediebantur magistratus minores, et tunc demum senatus ab eis extra urbem postulata noscebat, et ita si visum fuisset, in urbem admittebantur. sed hoc Vergilius non sine ratione praetermisit: Latinum namque memorem vult esse responsi et avidum satis ad externos videndos, per quos ei promittebatur felicitas. [7.169] SOLIO MEDIUS CONSEDIT ut supra diximus, solium est veluti armarium de uno ligno factum ad regum tutelam, secundum alios a soliditate dictum, secundum Asprum per antistichon, [7.quod solum id est unum capit] quasi sodium a sedendo: nam et sella quasi sedda dicta est. [7.170] TECTUM AVGUSTUM INGENS domum, quam in Palatio diximus ab Augusto factam, per transitum laudat: quam quasi in Laurolavinio vult fuisse. [7.172] HORRENDUM venerandum, non quod horrori sit. [7.173] HIC SCEPTRA ACCIPERE hoc in Palatio fiebat. [7.174] CURIA TEMPLUM quia, ut diximus, curia non erat nisi in augurato loco. [7.175] ARIETE CAESO hoc sacrificium in ianua Palatii fiebat festis diebus. [7.176] PERPETVIS MENSIS longis, ad ordinem exaequatis sedentum: maiores enim nostri sedentes epulabantur. quem morem a Laconibus habuerunt et Cretensibus, ut Varro docet in libris de gente populi Romani, in quibus dicit quid a quaque traxerint gente per imitationem. [7.177] EX ORDINE prout sibi successerant. [7.sane intellegendum est, ita ut nati fuerant, sic eorum imagines fuisse compositas.] [7.178] E CEDRO quod lignum non facile vetustate consumitur. [7.hoc genus ligni tineam nescit corruptionemque ex antiquitate non sentit.] unde est cedria, quae chartam reservat: hinc est illud “et cedro digna locuti” . [7.aut cedria perunctae, quoniam ligna custodit ac conservat.] [7.179] VITISATOR non inventor vitis, sed qui vitis genus demonstravit Italis populis. SUB IMAGINE FALCEM aut statuae exprimit gestum, ut dicat: ita tenebat falcem, ut eam sub vultu haberet: aut 'sub imagine' sub theca dicit, quae similis falcis est. [7.180] SATURNUSQUE SENEX antiqui reges nomina sibi plerumque vindicabant deorum. ergo Saturnus rex fuit Italiae: nam et supra ait 'veterum effigies ex ordine avorum' et infert 'aliique ab origine reges'. hinc est quod apud Cretam esse dicitur Iovis sepulcrum. Gabalus etiam, Romanus imperator, Solem se dici voluit: nam Heliogabalus dictus est. [7.181] AB ORIGINE pro 'Aboriginum reges', sed est metro prohibitus. [7.182] PUGNANDO VULNERA PASSI pugnando scilicet quasi reges. [7.183] SACRIS IN POSTIBUS ubi spolia consecrabantur. [7.184] CAPTIVI pro 'captivorum': nota figura est. [7.185] CRISTAE hoc est galeae: a parte totum posuit. [7.186] EREPTAQUE ROSTRA CARINIS bene de omni genere proeliorum spolia illic fuisse demonstrat. [7.187] QUIRINALI LITVO lituus est incurvum augurum baculum, quo utebantur ad designanda caeli spatia, nam manu non licebat. Quirinalem autem ex persona sua dixit, qualem postea Quirinus habuit: nam tunc adhuc non fuerat Romulus. [7.vel lituum id est regium baculum, in quo potestas esset dirimendarum litium.] [7.188] SUCCINCTUS TRABEA toga est augurum de cocco et purpura. ANCILE scutum breve. regnante Numa caelo huius modi scutum lapsum est, et data responsa sunt, illic fore summam imperii, ubi illud esset. quod ne aliquando hostis agnosceret, per Mamurium fabrum multa similia fecerunt: cui et diem consecrarunt, quo pellem virgis feriunt ad artis similitudinem. dicimus autem 'hoc ancile' et 'haec ancilia', 'anciliorum' vero usurpavit Horatius dicens “anciliorum et nominis et togae oblitus” . septem fuerunt pignora, quae imperium Romanum tenent: †aius matris deum, quadriga fictilis Veientanorum, cineres Orestis, sceptrum Priami, velum Ilionae, palladium, ancilia. [7.190] AVREA CONIVNX nam aliter versus non stat. et 'aurea' per ironiam dixit, ut “egregia interea coniunx” : 'coniunx' vero non quae erat, sed quae esse cupiebat, ut “quos ego sim totiens iam dedignata maritos” . fabula autem talis est. Picum amavit Pomona, pomorum dea, et eius volentis est sortita coniugium. postea Circe, cum eum amaret et sperneretur, irata eum in avem, picum Martium, convertit: nam altera est pica. hoc autem ideo fingitur, quia augur fuit et domi habuit picum, per quem futura noscebat: quod pontificales indicant libri. bene autem supra ei lituum dedit, quod est augurum proprium: nam ancile et trabea communia sunt cum Diali vel Martiali sacerdote. [7.194] PLACIDO PRIOR EDIDIT ORE bene 'placido'; legatorum enim fuerat ut ipsi ante loquerentur: sic in secundo “ultro flens ipse videbar” . [7.195] DICITE DARDANIDAE aut ex veste eos Troianos esse cognoscit, quae erat propria gentium singularum; aut kata to siopomenon intellegimus famam, quae eos venire nuntiaverat, eandem etiam Troianos esse dixisse: unde infert 'auditique advertitis aequore cursum'. 'Dardanidae' autem, ac si diceret 'o cognati'. [7.197] SIVE ERRORE VIAE SEV TEMPESTATIBUS ACTI duo quaerit: si voluntate venistis, quid petitis? si necessitate, tempestas vos an error advexit? [7.198] VADA CAERULA caerulum est viride cum nigro, ut est mare. [7.200] QUALIA MULTA ad duo respexit, errorem et necessitatem. [7.201] PORTUQUE SEDETIS ante enim pro portu erat illic exitus fluminis. [7.202] NE FUGITE id est ne fugiatis, ne ignoretis. [7.203] SATURNI GENTEM laus generis. [7.204] SPONTE SVA VETERISQUE DEI SE MORE TENENTEM Xenocratis est hoc: qui cum primus philosophiae scolam aperuisset, cum antea in porticibus de philosophia tractaretur, et interrogatus esset, quid praestare posset discipulis suis, respondit, ut id voluntate faciant quod alii iure coguntur. VETERIS antiqui, ac si diceret, aurei saeculi imagine vivimus. [7.205] FAMA EST OBSCURIOR ANNIS ac si diceret, nisi esset, iam vos sciretis. [7.206] AVRUNCOS ITA FERRE SENES apud veteres historiae hoc genus fuit, ut maiores natu ante acta posteris indicarent: quod hic indicat locus, Lucanus apertius, cum esset de Antaeo narraturus, ait “cognita per multos docuit rudis incola patres” (4.592): quia adhuc nec annales erant nec historiae. Aurunci vero Italiae populi antiquissimi fuerunt. 'ferre' autem quasi cum ostentatione iactare. [7.207] DARDANUS Iuppiter cum Electra, Atlantis filia, Corythi regis Italiae uxore, concubuit. sed ex Iovis semine natus est Dardanus, ex Corythi Iasius. Dardanus profectus ad Phrygiam, Ilium condidit, Iasius vero Thraciam tenuit, ubi est Samos, quam Samothraciam nominavit: nam Iunonis alia est Samos insula. [7.quamquam civitas Thraciae, quae est in Cephallenia, Samo dicatur.] unde cum postea responsum esset “antiquam exquirite matrem” , et Aeneas Italiam peteret, profectus ad Thraciam est et Samothracas deos sustulit et pertulit secum propter originem matris: quod superius plenius dictum est. IDAEAS PHRYGIAE PENETRAVIT AD URBES quia erat Ida et Cretae, addidit 'Phrygiae' ad discretionem. [7.209] CORYTHI oppidum et mons dicta a rege Corytho, ut putatur a quibusdam, patre Dardani, ibi sepulto. AVGET adiectione scilicet numinis sui. [7.212] VOCE SECUTUS plerumque enim consentimus et taciti. [7.213] REX conciliatio ab honore, inde a genere. [7.214] SUCCEDERE TERRIS ut “succedoque oneri” . [7.215] NEC SIDUS aspectus siderum: nam tempestatem supra dixit. nec est bis idem positum. [7.217] URBEM ADFERIMUR ad urbem ferimur. [7.218] EXTREMO VENIENS id est 'primo': nam alias 'rediens' diceret, non 'veniens'. [7.220] DARDANA PUBES GAVDET AVO generis origine: nam avus non est Troianorum Iuppiter, sed Aeneae solius per Venerem. [7.222] QUANTA PER IDAEOS ad illud respondit 'auditique advertitis aequore cursum', id est, haec non mirum te audisse, quae universus orbis agnovit. [7.223] TEMPESTAS vis bellorum. ACTUS conlisus. FATIS per transitum et excusat Troianos et Graecorum laudem minuit. [7.225] TELLUS EXTREMA ut est Britanniae et omnium insularum oceani. REFUSO autem refluo, ut Lucanus indicat. et est hoc Homeri. [7.226] ET SI QUEM EXTENTA PLAGARUM QUATTVOR audierunt etiam illi qui separantur zona ea, quae est in medio quattuor, id est fervens. significat autem antipodas. [7.227] INIQUI intemperati vel ardentis. [7.228] DILUVIO EX ILLO ex illa vastitate. alii hic distingunt et mutant sensum, ut sit: quos dirimit plaga solis ardentis ex quo mundus est constitutus, hoc est ex quo chaos esse desiit. TOT pro 'multa'. [7.229] DIS SEDEM EXIGVAM PATRIIS pia et verecunda petitio. LITUSQUE ROGAMUS INNOCVUM non quod nulli noceat, sed quo vindicato nulli possit noceri. aliter serpentes innocuas dicimus. [7.230] CUNCTIS UNDAMQUE AVRAMQUE PATENTEM ista enim communia sunt. [7.231] INDECORES decus decoris facit, sicut 'pecus pecoris, nemus nemoris' 'o' in genetivo correptum est: omnia enim in 'us' exeuntia neutra in genetivo singulari paenultimam corripiunt, excepto 'pelagus', quod Graecum est: unde et 'vulgeris' dicitur secundum regulam, licet de hoc nomine aliud auctoritati placuerit. decor vero decoris facit, paenultima in genetivo producta: omnia enim in 'or' exeuntia in genetivo producuntur, exceptis quinque 'arbor marmor memor inmemor aequor'. unde quaeritur 'indecores' a quo sit nominativo: ab eo quod est 'indecus' non potest venire, quia lectum non est et quia 'decus' neutrum regit genus, non masculinum. restat ut dicamus ab eo, quod est 'indecor', venire 'indecores', nam et lectum est. sed decor decoris facit producta paenultima, quam Vergilius corripuit. ergo aut systole est, aut certe dicimus huius nominis nominativum non inveniri, ut in multis nominibus fit: quod et melius est, nam systole sine exemplo fieri non debet. verecunde autem hoc dicit, sua coniunctione etiam ornari Italos. [7.232] ABOLESCET abolebitur. et usus est inchoativa forma, cum opus non esset. [7.233] TROIAM id est Troianos. [7.234] FATA PER AENEAE IVRO quae iam novit Latinus, oraculo scilicet Fauni, per quod audiit “externi venient generi” . [7.235] SIVE FIDE SEV QUIS BELLO EST EXPERTUS ET ARMIS in his enim dextera comprobatur, fide et virtute. [7.237] VITTAS quae religabantur ad ramum: alibi “et vitta comptos voluit praetendere ramos” . [7.241] HUC REPETIT scilicet Dardanus, id est Aeneas, qui et Dardanus, ut diximus, vocabatur. et bene 'repetit', non 'petit', quasi ad sua. INGENTIBUS Deliis, quae magna constat fuisse. [7.243] FORTUNAE PARVA PRIORIS bene medium tenuit: nam ne laudare videretur, ait 'parva', ne deformaret, nam durum est aliquid ab infelicibus accipere, ait 'fortunae prioris'. [7.245] HOC PATER ANCHISES AURO LIBABAT AD ARAS pateram significat. [7.246] HOC PRIAMI GESTAMEN ERAT diadema dicit: nam sceptrum paulo post dicturus est. [7.247] SACERQUE TIARAS pilleum Phrygium dicit. et sciendum 'hic tiaras' per usurpationem dictum, nam 'haec tiara' dicitur: melius ergo Iuvenalis “et Phrygia vestitur bucca tiara” . [7.250] OBTUTU TENET ORA ordo est: Latinus defixa tenet ora et obtutu, id est intuitu solo haeret inmobilis. [7.251] INTENTOS VOLVENS OCULOS cogitantis est gestus: sic de Boccho Sallustius “vultu et oculis pariter atque animo variis” . [7.252] REGEM PICTA MOVET quippe regem. et hoc est 'labor Iliadum'. [7.256] PORTENDI porro tendi, praedici, significari. [7.257] PARIBUS AVSPICIIS pari potestate. et tractum est ex comitiis, ut diximus supra. [7.259] DI NOSTRA INCEPTA SECUNDENT antiquo more locuturus de publicis rebus, id est de pace et nuptiis filiae, facit ante deorum commemorationem, sicut etiam in omnibus Catonis orationibus legimus. hinc est in divinatione Ciceronis “si quid ex aliqua vetere oratione Iovem ego optimum maximum” . ipse etiam Vergilius “praefatus divos solio rex infit ab alto” . [7.260] AVGURIUM propter ea quae dicta sunt supra. QUOD OPTAS id est pax. [7.261] NEC SPERNO quia dixerat 'fortunae parva prioris'. et est litotes, id est libenter accipio. [7.262] UBER AGRI ubertas: alibi “pecorique et vitibus almis aptius uber erit” . et est maior petitione promissio: nam illi tantum litus petierant. [7.266] PACIS ERIT id est foederis: ab eo quod sequitur id quod praecedit. TYRANNI Graece dixit, id est regis, nam apud eos tyranni et regis nulla discretio est: licet apud nos incubator imperii tyrannus dicatur. declinatur autem etiam haec turannos. [7.268] EST MIHI NATA male multi arguunt Vergilium quod Latinum induxit ultro filiam pollicentem, nec oraculum considerantes, quia Italo dari penitus non poterat, nec Aeneae meritum, quem decebat rogari. nam antiquis semper mos fuit meliores generos rogare: sic Terentius “hac fama inpulsus Chremes ultro ad me venit, unicam gnatam suam” . Hesiodus etiam peri gunaikon inducit multas heroidas optasse nuptias virorum fortium. [7.269] SORTES modo abusive pro oraculis posuit; nam ducuntur sortes, et hic a Fauno oraculum, non sortes acceperat. PLURIMA CAELO MONSTRA SINUNT aut per augmentum dixit: aut etiam alia visa intellegamus: nam duo non sunt plurima. [7.271] HOC LATIO RESTARE CANUNT hoc Italiam manere significant: nam sic dicimus 'hoc mihi restat', id est 'manet me illa res'. [7.273] MENS AVGURAT 'auguro' dicimus secundum Plinium, cum praesagio mentis futura colligimus, 'auguror' vero tunc, cum futura veris captamus auguriis. [7.274] NUMERO OMNI de trecentis. et perite; nam in legione non nisi trecenti equites erant: quae tamen legio habebat sex milia virorum, per quod ostendit unam habuisse legionem Latinum: unde et alibi “tercentum, scutati omnes, Volscente magistro” . [7.275] IN PRAESEPIBUS ALTIS multa non propter se, sed propter aliud dicuntur: nam per praesepia alta equorum magnitudo monstratur, ut Homerus bathupeplos Helene, id est longas per vestes. [7.276] ORDINE pro meritis singulorum. [7.277] TAPETIS tertio declinatur hoc nomen: 'tapetum tapeti', ut 'templum templi', unde est 'his tapetis' hoc loco: item 'hoc tapete huius tapetis', ut 'sedile sedilis', unde est “qui forte tapetibus altis exstructus” . declinatur et Graece ho tapes tou tapetos, unde est “pulchrosque tapetas tous tapetas” . [7.278] DEMISSA MONILIA PENDENT suspendenda pronuntiatio est, et ambitus maior est: nam monilia non nisi hominum dicimus, quae nunc ad laudem pro phaleris posuit. [7.282] PATRI QUOS DAEDALA CIRCE ingeniosa. et hoc fingit eam fecisse. tractum autem est de Homero, qui tales equos habuisse inducit Anchisen. et bene est compositum ad illud quod supra ait 'Troiaeve opulentia derit', ut Troianis nihil de prisca rerum copia deesse videatur. GENTE autem de equis abusive dixit quod est hominum proprium. [7.283] NOTHOS materno ignobiles genere. est autem nomen hoc Graecum, nam latine quemadmodum dicatur non est. [7.284] DICTIS DONISQUE LATINI equis et pacis nuptiarumque promissione. [7.286] INACHIIS SESE REFEREBAT AB ARGIS bene 'Inachiis'; non enim una est Argos. fuit enim et in Italia, quam Diomedes condidit, quae primo Argi, post Argyrippa, post Arpi dicta est. fuit et in Thessalia: Lucanus “ubi nobile quondam nunc super Argos arant” (6.355). fuit et haud longe ab Athenis, quod a siti Argos dipsion dictum est. apud quos erat magna societas inter eos qui uno puteo utebantur: unde et fratrias dixerunt apo tou phreatos, id est a puteo, quas tribus vocamus. et notandum quod, ubi bonus sequitur eventus Troianos, Iuno removetur: et congrue, quasi numen inimicum, quod praesens posset nocere. [7.287] AVRASQUE INVECTA TENEBAT per elementum suum ibat. [7.289] ABUSQUE 'abusque' et 'adusque' usurpative dicimus: praepositio enim nec adverbio iungitur nec praepositioni, 'usque' autem aut praepositio est aut adverbium. [7.290] IAM FIDERE TERRAE per dativum iungendum, aliter non procedit, ut “et fidere nocti” . [7.291] STETIT quod solet esse cogitantum. [7.293] FATIS hoc est voluntatibus. [7.295] CAPTI POTVERE CAPI cum felle dictum est: nam si hoc removeas, erit oxymorum. dicit autem omnia quae contigerunt, non videri contigisse, quia non obfuerunt. 'capti' autem 'capi' sic dixit, ut et Cicero “ut in uberrima Siciliae parte Siciliam quaereremus” . [7.297] AT CREDO MEA NUMINA TANDEM id est nec fatigata destiti, nec satiata requievi. [7.299] PATRIA EXCUSSOS satis signate locutus est. [7.300] ME OPPONERE PONTO plus est, quam si diceret tempestates. 'me' autem per physiologiam imbres, tonitrua, tempestates. [7.302] AUT SCYLLA MIHI bene 'mihi', ac si diceret: etiam quae per suam naturam solent nocere, me rogante minime obfuerunt. [7.303] CONDUNTUR THYBRIDIS ALVEO 'condi' proprie dicuntur qui sibi statuunt civitatem. 'conduntur' ergo sedem stabilem locant: Sallustius “peste conditos orbis terrarum” . et sunt propria verba, quae nulla ratione mutantur, ut sacerdotes creari, virgines capi dicimus. [7.304] PELAGI propter illud “sed terrae graviora manent” . MARS PERDERE GENTEM bene belli et vastationis quaerit exempla in rebus huius modi, sicut in primo naufragii. Pirithous, Lapitharum rex, cum uxorem duceret, vicinos populos Centauros, etiam sibi cognatos, et deos omnes excepto Marte, ad convivium convocavit: unde iratum numen inmisit furorem, quo Centauri et Lapithae in bella venerunt. [7.306] ANTIQUAM GENITOR CALYDONA DIANAE Oeneus, Calydonis rex, de primitiis omnibus numinibus sacrificavit, excepta Diana: quae irata aprum inmisit, qui cuncta vastabat, donec a Meleagro occideretur. 'concessit' autem ideo dixit, ut ostenderet minora numina, nisi impetraverint, nocere non posse: Statius de Venere “infandum natae concessit honorem” . [7.307] QUOD SCELUS AUT LAPITHIS TANTUM AUT CALYDONE MERENTE haec est vera lectio, sic et sensus procedit, ut uterque ablativus sit: nam si 'Calydona' legas, vitium erit nec sensus procedet. 'scelus' autem pro poena posuit, ab eo quod praecedit id quod sequitur, ut “et scelus expendisse merentem” . [7.309] QUAE POTVI INFELIX id est nocens, irata, ut contra “sis felix” , id est propitia, ut etiam diximus supra. [7.311] INPLORARE QUOD USQUAM EST ac si diceret, etiam humilia. quod autem Iuno ubique alieno uti introducitur auxilio, physicum est: natura enim aeris per se nihil facit, nisi aliena coniunctione, ventorum scilicet, qui creant nubes et pluvias. [7.315] ATQUE MORAS TANTIS LICET ADDERE REBUS ostendit deos retardare posse fata, non penitus tollere, ut “decemque alios Priamum superesse per annos” . quae autem dicit etiam a Creusa dicta sunt, ut “regnumque et regia coniunx parta tibi” . [7.318] SANGUINE TROIANO ET RUTVLO DOTABERE VIRGO ambitiosa execratio est. [7.319] NEC FACE TANTUM tantummodo. [7.320] CISSEIS regina Hecuba filia secundum Euripidem Cissei, quem Ennius et Pacuvius et Vergilius sequuntur: nam Homerus Dymantis dicit. haec se facem parere vidit et Parin creavit, qui causa fuit incendii. ergo nunc hoc dicit, talis erit Veneri partus suus: nam sicut per Parin Troia iniuria consumpta est, sic per Aenean reliquiae Troianorum. conparatio autem iniuriosa: nam Veneri Hecubam, Parin Aeneae, Helenam Laviniae conparat. IVGALES coniugales, matrimonio et sanguine conceptos. [7.321] IDEM talis, similis. [7.322] FUNESTAEQUE ITERUM RECIDIVA IN PERGAMA TAEDAE sic taedae recidivae, ut Pergama. [7.324] LUCTIFICAM ALLECTO Graecus accusativus est. huius autem declinationis tres tantum casus usurpamus, genetivum, ut Allectus, nominativum et accusativum, ut Allecto. [7.327] ODIT ET IPSE PATER PLUTON venerationis est 'pater': nam furiae Acherontis et Noctis filiae sunt. [7.330] HIS ACVIT VERBIS inritavit et instigavit eius insaniam. [7.331] PROPRIUM aut tibi aptum: aut certe perpetuum, indefessum, usque ad finem perducendum. et sciendum ideo furiae nihil pro praemio dari, quia praestatur hoc ipsum furiae ut bella commoveat et ut dicatur defendisse Iunonem. [7.332] INFRACTA aut valde fracta: aut quae fuit antehac semper infracta, ut in XII. “Turnus ut infractos adverso Marte Latinos defecisse videt” . [7.333] CEDAT FAMA LOCO vincatur: Cicero “loco ille motus est, cum est ex urbe depulsus” . AMBIRE LATINUM amplecti, circumretire. non ob ambitum dixit: nam 'ambio ad illum' dicimus, non 'ambio illum'. [7.335] TU POTES UNANIMOS a maiore ad minus. [7.336] VERSARE vertere. et usus est frequentativo ad vim augendam. [7.337] TIBI NOMINA MILLE facies, ut “et sine nomine corpus” . 'mille' autem secundum Euripidem, in cuius tragoedia dicit furia, se non esse unius potestatis, sed se Fortunam, se Nemesin, se Fatum, se esse Necessitatem. ita dicit etiam Asper. [7.338] FECUNDUM CONCUTE PECTUS plenum pectus malitiae efficacia. [7.339] COMPOSITAM PACEM quam supra Latinus dederat. CRIMINA BELLI causas, ut “crimen amor vestrum” . [7.341] EXIN statim, et est ordinis adverbium. GORGONEIS autem pessimis, saevis, a Gorgone. [7.343] TACITUM pro tacite. bene autem OBSEDIT, quasi quae insidiabatur. [7.345] CURAEQUE IRAEQUE COQUEBANT perverso ordine respondit; nam ira in Troianos est, cura vero de nuptiis. et primo adventum Teucrorum dixerat. 'coquebant' vero macerabant. [7.346] HVIC DEA figura hyperbaton: namque talis est ordo: huic dea unum anguem in sinum conicit et usque ad intima subdit praecordia, quae sunt loca cordi vicina, quibus sensus percipitur. 'anguem' autem iniecit partem sui, id est furoris. [7.349] LEVIA pulchra. [7.350] ATTACTU NULLO sine morsu, sine sensu. FALLITQUE FURENTEM inicit furorem sine accipientis sensu. 'furentem' autem ut furore teneatur; nam nondum furebat. [7.352] TAENIA VITTAE taenia est vittarum extremitas. [7.354] VDO SUBLAPSA VENENO hypallage in sensu: venenum enim udum dixit, quod est de udo corpore; namque serpentum uda sunt corpora, adeo ut qua eunt, viam umore designent. [7.357] SOLITO MATRUM DE MORE LOCUTA EST nondum ad plenum furebat; unde per muliebrem iracundiam mixta asperitate loquebatur, nam hoc est 'matrum de more'. nam paulo post vero furore quatietur. [7.359] EXULIBUSNE DATUR propter dissuasionem signate loquitur, exules vocans eos qui propria regna repetebant. DUCENDA abducenda. [7.362] PRAEDO quasi piratam dicit hominem diu in mari morantem. [7.363] AT NON SIC PHRYGIUS legitur et 'an non sic'; sed hoc absolutum est. si autem 'at' legeris, inceptiva particula est, ad ornatum solum pertinens: Horatius “at o deorum quicquid in caelo regit terras et humanum genus” . [7.366] QUID CONSANGUINEO filius enim est Veniliae, sororis Amatae. [7.367] SI GENER EXTERNA PETITUR DE GENTE LATINIS de qualitate transit ad finem; nam Turnum extraneum esse definire contendit per callidam argumentationem, dicens eum non subiacere imperio Latini, cum oraculum de Latinis omnibus caverit. postea etiam huic argumento alia subvenit argumentatione, Turnum Graecum esse ab Acrisio commemorans. per quod duas res agit latenter: nam dicendo originem considerandam, docet et Turnum Graecum esse ab Inacho et Acrisio, et Aenean Latinum a Dardano. [7.368] PREMUNT TE IVSSA urgent, in hoc compellunt. [7.372] INACHUS ACRISIVSQUE PATRES Danae, Acrisii regis Argivorum filia, postquam est a Iove vitiata, pater eam intra arcam inclusam praecipitavit in mare. quae delata ad Italiam, inventa est a piscatore cum Perseo, quem illic enixa fuerat, et oblata regi, qui eam sibi fecit uxorem, cum qua etiam Ardeam condidit: a quibus Turnum vult originem ducere. [7.377] SINE MORE FURIT sine exemplo. an sine modo? et hoc iam contra decus est regium. LYMPHATA percussa furore Lympharum, sicut cerritos a Cerere dicimus. [7.378] TURBO Catullus 'hoc turben' dicit, ut 'hoc carmen, fulmen'. est autem 'hic turbo', unde 'turbinis' facit: nam si 'turbonis' sit, erit a proprio nomine genetivus, ut Horatius “Turbonis in armis” . [7.382] INPUBESQUE MANUS aut multitudo puerorum: aut a parte totum posuit, ut pro manu puerum ipsum intellegas. [7.385] SIMULATO NUMINE BACCHI talem patiebatur furorem, ut speraret se Liberi sacra celebrare; non enim ipsa simulabat, quod est sanorum: nam et paulo post dicturus est “Allecto stimulis agit undique Bacchi” . [7.388] QUO id est 'ut'. [7.389] EVHOE BACCHE vox bacchantum est. [7.390] TIBI SUMERE THYRSOS sumebant. et sunt infiniti pro indicativis. [7.396] PAMPINEAS HASTAS pampinis tectas. INCINCTAE PELLIBUS nebridum scilicet. [7.397] PINUM SUSTINET facem pineam, sicut in Liberalibus fiebat. [7.398] NATAE TURNIQUE CANIT HYMENAEOS hic aperte expressit dementiam: nam cum consecraverit filiam Libero, hymenaeum canit eius ac Turni. hymenaeum autem nunc carmen nuptiale dixit. [7.399] TORVUM pro 'torve'. IO vox clamantis. et est tragicus sermo. [7.401] PIIS ANIMIS id est maternis. [7.403] CRINALES VITTAS quae solarum matronarum erant: nam meretricibus non dabantur. [7.406] ACVISSE FURORES ut supra “quam Iuno his acuit dictis” . [7.407] CONSILIVMQUE OMNEMQUE DOMUM VERTISSE LATINI quod habuerat, ut filiam dando Aeneae bella removeret, quae significaverat fumus augurii. [7.410] ACRISIONEIS DANAE patronymicon est, non 'Acrisioneis colonis': sola enim venerat, non cum colonis. [7.411] PRAECIPITI DELATA NOTO intra arcam, ut diximus supra. [7.412] MAGNUM TENET ARDEA NOMEN bene adlusit: nam Ardea quasi ardua dicta est, id est magna et nobilis, licet Hyginus in Italicis urbibus ab augurio avis ardeae dictam velit. illud namque Ovidii in metamorphoseos fabulosum est, incensam ab Hannibale Ardeam in hanc avem esse conversam. sciendum tamen ardeam avem kata antiphrasin dictam, quod brevitate pennarum altius non volat: Lucanus “quodque ausa volare ardea sublimis pennae confisa natanti” (5.553). [7.416] MEMBRA EXVIT bene 'exuit': nam dii cum volunt videri, induunt se corporibus propter mortalium oculos; nam incorporei sunt. [7.417] ALBOS CUM VITTA id est etiam vittas albas. [7.418] RAMUM INNECTIT OLIVAE aut coronam accipit: aut ramum inligat vittis, quod aperte in octavo ostendit “et vitta comptos voluit praetendere ramos” . supra etiam “praeferimus manibus vittas” . [7.419] IVNONIS ANUS TEMPLIQUE SACERDOS ordo est, ut 'Iunonis templi anus sacerdos'. [7.421] FUSOS PATIERE LABORES Probus de temporum conexione libellum composuit, in quo docet, quod cui debeat accommodari. ex quo intellegimus hanc quam fecit arduam esse conexionem: nam 'patiere' futuri temporis est, 'fusos' vero participium est praeteritum. dicit autem: patieris ut tot tui labores fundantur in cassum, id est in irritum cadant? incassum autem tractum est a cassibus, id est a retibus. [7.422] TRANSCRIBI tradi. sermo autem hic tractus est de pecunia, nam 'scribi' est dari: Horatius “scribe decem a Nerio: non est satis: adde Cicutae” : 'rescribi' vero reddi: Horatius “dictantis quod tu numquam rescribere possis” . [7.424] QUAERITUR HERES de iure traxit ut non generum, sed heredem diceret: nam per coemptionem facto matrimonio sibi invicem succedebant. [7.426] TYRRHENAS I STERNE ACIES ut “i, sequere Italiam ventis” . sane notum est bello multum potuisse Tyrrhenos et fuisse praecipue infestos Latinis, ut “hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina” . [7.427] HAEC ADEO TIBI ME addit auctoritatem, quia scit anui credi difficile. 'adeo' autem, valde scilicet iussit, ut “adulescentem adeo nobilem” . [7.430] LAETUS alacer, festinus; nam laetari non poterat qui perdebat uxorem: sic supra “vela dabant laeti” . FLVMINE PULCHRO ut supra “hunc inter fluvio Tiberinus amoeno” . [7.432] CAELESTUM VIS MAGNA IVBET aut per definitionem ipsa Iuno est vis deorum: aut per augmentum suasit primo per se, deinde per Iunonem, postremo per omnium vim deorum. [7.434] TURNUM EXPERIATUR id est probet contra se, quem pro se probare non potuit. [7.435] HIC IVVENIS VATEM INRIDENS caluit, quia iuvenis: Horatius “non ego hoc ferrem calidus iuventa consule Planco” . [7.440] VICTA SITU SENECTUS temporis longinquitate, ex qua nascitur situs. VERIQUE EFFETA cassa veritatis. [7.441] O MATER inrisionis est, non honoris. [7.442] FALSA FORMIDINE bene 'falsa', quia 'vatem': namque eam defendebat a bellis si non aetas, saltem religio sacerdotii. [7.445] EXARSIT IN IRAS communis sermo habet 'ardeo illa re', sed figuratius 'ardeo in illam rem' dicimus: et est specialis Cornelii elocutio. [7.446] ORANTI non roganti, sed loquenti: unde etiam oratores dicimus. TREMOR OCCUPAT ARTUS vicinitate scilicet furiae: nam tremor furoris est. [7.448] TANTAQUE SE FACIES APERIT semoto anili vultu, quem finxerat et quo se induerat: sic supra de Venere “et vera incessu patuit dea” . [7.450] GEMINOS EREXIT CRINIBUS ANGVES similes: nam omnes eam dicit erexisse, non duos. [7.451] VERBERAQUE INSONVIT pro 'verberibus insonuit', id est per verbera. RABIDO ORE habitum futurae orationis ostendit. [7.454] RESPICE multi hic distingunt et superioribus iungunt, ut sit sensus: respice eam quam dicis falsa deludi formidine. AD HAEC ADSUM id est ad regum arma et ad bella. quomodo ergo dicis, quod superfluo his inserar rebus, ad quas veni? alii 'respice ad haec' legunt, ut sit quasi demonstrantis 'respice, bella et letum gero'. [7.456] FACEM IVVENI CONIECIT satis considerate facem iuveni iniecit, quae cito et exardescit et desinit, supra vero Amatae serpentem iniecit, quod in mulieribus semper viget venenum. [7.457] ATRO LUMINE atri luminis taedas, ut “et pulchra faciat te prole parentem” . 'atro' autem 'lumine' furiali, inferno; alias ratione caret. SUB PECTORE ubi fellis locus est, id est iracundiae. [7.460] FREMIT cum fremitu et clamore deposcit. bene autem 'amens', quia in toro requirebat. [7.461] SCELERATA INSANIA BELLI nihil enim tam insanum, quam desiderare id per quod possis perire. [7.463] VIRGEA de virgis facta, unde est flamma validior. COSTIS autem lateribus. et bene antiquum respexit morem: nam ollas non suspendebant, sed positis circumcirca ignem adhibebant. [7.464] FURIT INTUS AQUAI FUMIDUS id est aquae amnis: nec inmerito; nam potest esse et alterius rei amnis, ut “fluvios videt ille cruoris” . hanc autem diaeresin Tucca et Varius fecerunt: nam Vergilius sic reliquerat “furit intus aquae amnis” et “exuberat amnis” : quod satis asperum fuit. notandum quod in toto Vergilio non reperiuntur nisi quattuor diaereses, hoc loco, et in tertio, ut “aulai medio libabant pocula Bacchi” , et in VI. ut “aurai simplicis ignem” , et in IX. “dives pictai vestis et auri” . [7.466] NEC IAM SE CAPIT UNDA melius quam si diceret 'nec iam vas undam capit'. [7.467] ERGO id est quia sic incensus est. POLLUTA PACE vel sua, vel Troianorum. [7.468] INDICIT signate verbum bellicum posuit. [7.471] IN VOTA VOCAVIT quia nuncupatis votis bella sumebant. [7.473] HUNC DECUS EGREGIUM FORMAE MOVET Turni scilicet decus; nam hoc dicit: alios pulchritudo Turni, alios nobilitas, alios virtus movebat ad bellum. nam hoc est 'animis audacibus implet', id est fortibus, adfectione sui inicit omnibus magnanimitatem. quidam haec ad singulos, qui se in arma hortabantur, referri volunt. [7.477] ARTE NOVA dolo. SPECVLATA LOCUM QUO LITORE pronomen pro nomine ponitur, non pro nominibus: unde modo nove inter duo nomina unum pronomen posuit; nam recte 'quo loco' diceret. et hoc semel tantum fecit. [7.478] INSIDIIS CURSUQUE cursu agitabat: nam insidiis circumvenimus, non agitamus. [7.479] CANIBUS RABIEM studium mutavit in rabiem. [7.480] NOTO ODORE cervino, solent enim ita institui: Horatius “venaticus ex quo cervinam catulus pellem latravit in aula” . [7.481] QUAE PRIMA LABORUM CAVSA FUIT hoc est “et primae revocabo exordia pugnae” . [7.482] ANIMOS AGRESTES plus est, quam si 'agrestium' diceret 'animos'. [7.483] CORNIBUS INGENS 'ingens' et ad praestantem formam pertinet et ad magnitudinem cornuum. [7.484] TYRRHIDAE PUERI Tyrrhi filii. et ut diximus supra, adludit ad nomen: nam Tyrrhus dictus est pastor, apud quem Lavinia peperit. [7.485] CUI REGIA PARENT ARMENTA magistrum hunc pecoris vult fuisse et saltuarium: nam hoc est 'et late custodia credita campi'. magister autem pecoris est ad quem omnia pertinent animalia: Cicero “nominat hominem, quem magistrum pecoris esse dicebat” . [7.487] SILVIA bonum puellae rusticae nomen formavit. [7.489] PECTEBATQUE FERUM quadrupedem, ut “in latus inque feri curvam compagibus alvum” . [7.490] MANUM PATIENS 'patiens illius rei' dicimus, unde apparet unum 'u' causa metri esse detractum. MENSAE ERILI nove dixit, nam erum non nisi dominum dicimus: nisi forte ideo dixit, quia dat ei humanum sensum; nam ait paulo post “imploranti similis” . [7.491] ERRABAT SILVIS pascebatur, ut “mille meae Siculis errant in montibus agnae” . IPSE id est sua sponte. [7.494] SECUNDO DEFLVERET 'secundo' id est cum aqua, unde et 'adverso' dicimus contra aquam: nam ideo 'deflueret' dixit, et 'secundo' ideo, quia cursus fluminis post natantem videtur. [7.498] DEUS AFVIT Allecto deum dicit, sicut de Venere “descendo ac ducente deo” : nam ut diximus, numina utriusque sexus videntur ideo, quia incorporea sunt et quod volunt adsumunt corpus. hoc autem non aperte ponitur, sed in subauditione. ERRANTI licet enim certum esset feritura, tamen bene 'errantem' dixit, quia non usquequaque semper certus est ictus: Horatius “nec semper feriet quodcumque minabitur arcus” . [7.499] PERQUE ILIA 'hoc ile' et 'haec ilia' facit: hinc et Iuvenalis “vis frater ab ipsis ilibus?” nam quod Marullus mimographus dixit “tu Hectorem imitaris: ab ilio numquam recedis” , cum de guloso diceret, adlusit ad civitatis nomen; nam 'ab ili' debuit dicere. bene autem ea loca vulnerata dicit quae statim mortem adferre non possent, ut domum rediret et esset causa bellorum: nam si statim periret, aut ipse aut vulneris auctor laterent. [7.503] SILVIA PRIMA SOROR bene puellae dat doloris inpatientiam. [7.504] DUROS CONCLAMAT AGRESTES aut qui semper duri sunt: aut 'duros', qui cervi interitum non dolebant. [7.505] PESTIS furia. TORRE 'hic torris' facit, ut 'hic fustis'. [7.507] GRAVIDI gravis, propter nodos scilicet. [7.509] QUADRIFIDAM quae findi partes posset in quattuor. CUNEIS COACTIS satis signate 'coactis' dixit. exprimit autem antiquum morem, ut “sed primi cuneis scindebant fissile lignum” . [7.512] DE CULMINE SUMMO bene 'culmine', quia de tectis agrestium loquitur. [7.514] TARTAREAM aut terribilem, aut fortem secundum usum dixit. [7.515] NEMUS locus haud longe ab Aricia, in quo lacus est, qui speculum Dianae dicitur. et notandum quia vocem eius paulatim facit procedere, quod locorum indicat commemoratio. [7.516] TRIVIAE LACUS hic est qui Dianae speculum dicitur. [7.517] SULPHVREA NAR ALBUS AQUA in LX. Flaminiae est civitas Narnia in montibus posita, quibus subest Nar fluvius, qui Tiberino coniungitur. ideo autem dicit 'sulphurea Nar albus aqua', quia dum currit, est sulphurei coloris, dum hauritur, albi. et Sabini lingua sua nar dicunt sulphur. ergo hunc fluvium ideo dicunt esse Nar appellatum, quod odore sulphureo nares contingat, sive quod in modum narium geminos habeat exitus. FONTESQUE VELINI ultra Interamnam sunt. nam ut diximus, vox furiae paulatim processit. [7.518] PRESSERE AD PECTORA NATOS Statius “pressitque Palaemona mater” , item e contra “nec natos ausae deponere matres” . [7.519] AD VOCEM bucinae, ut “sensit et ad sonitum vocis vestigia torsit” : nam quicumque sonus dici vox potest. [7.522] AVXILIUM CASTRIS EFFUNDIT APERTIS id est ipsa in auxilium effunditur. [7.523] DIREXERE ACIES ordinarunt in latitudinem. [7.524] PRAEVSTIS 'prae' brevis fit propter sequentem vocalem: quod in una parte orationis factum tolerabile est, quia compositus est sermo. [7.525] FERRO ANCIPITI id est utrimque noxio. dicit autem aut gladios, aut bipennes. [7.526] SEGES terra modo, ut “quid faciat laetas segetes” . per 'atram' vero fertilem significat, ut ostenditur in georgicis. [7.527] SOLE LACESSITA naturale enim est ut metallorum splendor plus fulgeat alia luce percussus. [7.529] PAVLATIM SESE TOLLIT MARE sic bella dicit surrexisse paulatim, sicut ventis flantibus sensim mare turgescit. [7.531] HIC IVVENIS confundit nomina: nam et puerum et iuvenem nonnumquam indiscrete ponit Vergilius, ut hoc loco; nam Almonem, quem modo iuvenem dicit, paulo post ait puerum, ut “Almonem puerum” . movet autem miserationem ab aetate cum dicit 'iuvenis', a virtute dicendo 'primam ante aciem'; movet a dignitate, ut 'natorum Tyrrhi fuerat qui maximus Almo'; a vulneris etiam crudelitate cum dixit 'haesit sub gutture vulnus'. [7.532] ALMO bene rustici nomen usurpavit a fluvio. [7.533] HAESIT ENIM SUB GUTTURE VULNUS id est sagitta, ut “illum ardens infesto vulnere Pyrrhus insequitur” . VDAE VOCIS ITER hoc est 'udum iter vocis'; non enim vox uda est, sed per udam arteriarum labitur viam: unde in febrientibus deficit. [7.535] CORPORA MULTA VIRUM CIRCA constrata sunt. et rhetorice viles trudit in medium, nobiles vero primo et ultimo commemorat loco. [7.536] DUM PACI MEDIUM SE OFFERT nam quid senex bellis intererat? [7.537] OLIM DITISSIMUS ARVIS secundum antiquum morem: Horatius “dives antiquo censu” . [7.538] QUINA REDIBANT ARMENTA pro 'quinque', sicut 'bina'. [7.539] TERRAM CENTUM VERTEBAT ARATRIS duo dixit a Catone memorata, qui interrogatus qui esset paterfamilias, respondit eum, qui bene pascit et bene arat. [7.540] AEQUO DUM MARTE aperta contentione, bello manifesto; sic enim dicimus. nam 'aequo' aequali non possumus accipere, cum soli interempti sint Itali. [7.541] PROMISSI DEA FACTA POTENS honesta elocutio 'potens promissi'. promisisse autem eam per consensionem intellegimus: nam non promisit. [7.542] IMBVIT initiavit. et bene 'sanguine': nam potest bellum et a discordia vel a dissensione inchoare. [7.543] ET CAELI CONVEXA PER AVRAS Probus, Asper, Donatus dicunt, hoc loco 'per' bis accipiendum, ut 'adloquitur Iunonem per caeli convexa et per auras'. potest tamen esse epexegesis 'per auras, id est caeli convexa': nec enim aliud sunt aurae. dicit etiam quidam commentarius—Firmiani—'convecta' legendum, ut sit ipsa convecta: quod difficile in exemplaribus invenitur. [7.544] VICTRIX voti compos. ADFATVR iam cum superbia. bene autem ei in principio denegavit orationem, quasi ad scelera festinanti: quam modo tribuit post bella iam coepta. [7.545] BELLO DISCORDIA TRISTI Iuno enim belli poposcerat semina, haec ipsa etiam bella perfecit. [7.546] DIC IN AMICITIAM COEANT ac si diceret: ita bella commovi, ut ne tuo quidem imperio possint in pacem redire. et hoc est quod dixit 'adfatur voce superba'. alii dicunt: ego inter hos bella commisi, tu vicinos populos foederibus iunge et partibus Turni et Aeneae favere compelle: quod tamen, si vis, ego faciam; ut hinc sit 'ego, si qua super fortuna laborum est, ipsa regam'. [7.548] CERTA VOLUNTAS si tua in hoc consentit auctoritas. [7.550] INSANI MARTIS AMORE Homeri epitheton. [7.551] SPARGAM ARMA meminit sui: nam supra dixit “sere crimina belli” . [7.552] TERRORUM ET FRAVDIS ABUNDE EST terror est ex morte tot hominum, fraus vero ex cervi vulneratione. [7.553] STANT BELLI CAVSAE manifestae sunt, vel placent, ut “stat conferre manum” . [7.556] EGREGIUM VENERIS GENUS eironikos dictum est, ut alibi “egregiam vero laudem et spolia ampla refertis” . IPSE LATINUS ac si diceret, quem Aeneae causa cogor odisse: unde et Amatae nulla fit mentio, quae est Troianis inimica. Urbanus tamen totum hunc locum per interrogationem accipit 'terrorum et fraudis abunde est? stant belli causae'? ut quasi per gratulationem non credat, sicut illud Terentii “quia plus cupio, minus credo” . [7.557] SUPER AETHERIAS quia dixerat 'caeli convexa per auras'. [7.561] ATTOLLIT ALAS honesta volantis periphrasis. [7.563] ITALIAE MEDIO hunc locum umbilicum Italiae chorographi dicunt. est autem in latere Campaniae et Apuliae, ubi Hirpini sunt, et habet aquas sulphureas, ideo graviores, quia ambitur silvis. ideo autem ibi aditus esse dicitur inferorum, quod gravis odor iuxta accedentes necat, adeo ut victimae circa hunc locum non immolarentur, sed odore perirent ad aquam adplicatae. et hoc erat genus litationis. sciendum sane Varronem enumerare quot loca in Italia sint huius modi: unde etiam Donatus dicit Lucaniae esse qui describitur locus, circa fluvium qui Calor vocatur: quod ideo non procedit, quia ait 'Italiae medio'. SUB MONTIBUS ALTIS hoc nisi ad totam Italiam referas, non procedit: ut sit, est in vallibus Italiae montuosae: nam in hoc loco montes penitus non sunt. [7.564] NOBILIS notus, quod et sequentia indicant. [7.565] AMSANCTI VALLES loci amsancti, id est omni parte sancti: quem dicit et silvis cinctum et fragoso fluvio torrente. [7.568] HIC SPECUS HORRENDUM hoc nomen apud maiores trium generum fuit. Ennius feminino posuit, Horatius masculino “quae nemora aut quos agor in specus” , Vergilius neutro, quod hodie in numero singulari tribus tantum utimur casibus 'hoc specus, huius specus, o specus'. nam pluralem tantum a genere masculino habemus in omnibus casibus: hinc est “ipsi in defossis specubus” . quamquam antiqui codices habeant 'hic specus horrendus'. SPIRACVLA DITIS aditus, a spirando. antiqui codices 'piracula' habent, quae dicta sunt apo ton peraton, hoc est a finibus inferorum. [7.569] VORAGO Acherontis exaestuatio. [7.570] CONDITA ERINYS recepta, alii 'condit' legunt et 'se' subaudiunt. [7.571] CAELUMQUE LEVABAT relevabat, recreabat. [7.572] EXTREMAM SATURNIA BELLO IMPONIT REGINA MANUM quod superest perficit. et est translatio a pictura, quam manus complet et ornat extrema. [7.575] FOEDATI cruentati. [7.576] IMPLORANTQUE DEOS ad auxilium et ultionem. OBTESTANTVRQUE LATINUM propter caedem factam testem adhibent, et dicunt auctores rupti foederis esse Troianos, cum ipsi pacis iura temerarint. [7.577] ET IGNI ipso fervore seditionis. [7.578] TEUCROS IN REGNA VOCARI subaudis 'dicit'. 'Teucros' autem iniuriose, ac si diceret 'exules ac perfidos'. [7.580] ATTONITAE BACCHO veluti Baccho: furia enim agebantur. et sic est dictum, ut “at medias inter caedes exultat Amazon” . NEMORA AVIA per nemora. [7.581] THIASIS choreis. NEQUE ENIM LEVE NOMEN AMATAE Iuvenalis “quae non faciet quod principis uxor?” [7.582] MARTEMQUE FATIGANT proelium cum clamore deposcunt. [7.583] CONTRA OMINA facta superius de Lavinia. [7.584] FATA DEUM propter oraculum Fauni. PERVERSO irato. [7.586] VELUT PELAGI RUPES cum Cicero seditionem fluctibus comparaverit, ut “in illis dumtaxat fluctibus contionum” , bene Vergilius eum qui resistit seditioni, rupem vocavit. [7.589] MOLE TENET hic distinguendum, ut 'scopuli' nominativus pluralis sit. [7.591] CAECUM CONSILIUM fremitui populi bonum nomen inposuit. [7.594] FRANGIMUR permansit in rupis translatione. [7.595] SACRILEGO SANGUINE quia bellum sumebant contra voluntatem deorum. [7.597] VOTISQUE DEOS VENERABERE SERIS quia religio rigida dicit semel male commissa nulla ratione revocari: Horatius “dira detestatio nulla expiatur victima” . [7.598] PARTA QUIES scilicet vicinae mortis beneficio. IN LIMINE PORTUS securitas omnis in promptu est. [7.599] FUNERE FELICI SPOLIOR exequiis tantum regalibus careo. [7.601] MOS ERAT Varro vult morem esse communem consensum omnium simul habitantium, qui inveteratus consuetudinem facit. HESPERIO IN LATIO hoc est in antiquo: nam, ut in primo diximus, duo Latia fuerunt, unde non frustra 'Hesperio' addidit. quod autem dicit hanc consuetudinem antiquam fuisse, falsum est; nam a Numa Pompilio primum instituta est. sed carmini suo, ut solet, miscet historiam. notandum sane inconexum esse hunc locum, si quis totius libri consideret textum; nam supra ait “longa placidas in pace regebat” , item dicturus est “ardet inexcita Ausonia atque inmobilis ante” , et nunc dicit 'mos erat Hesperio in Latio', supra etiam dixit “captivi pendent currus” , item “Tyrrhenas, i, sterne acies” . quae ne sint contraria, accipiamus Italiam primo caluisse bellis, medio tempore quievisse, et ad antiquum studium nunc reverti, sicut Romani bello flagravere sub Romulo, quievere sub Numa, sub Tullo Hostilio pristina studia repetiverunt. hinc est quod et ipse Vergilius ait 'longa placidas in pace regebat', non perpetua, item “desuetaque bello agmina in arma vocat subito ferrumque retractat” : nam retractare est repetere quod omiseras. tale aliquid dicit de genere Sullano Sallustius: nam volens ostendere antiquos maiores eius consulares fuisse, vicinos vero ignavissimos, Sullam autem florentissimum, ait “igitur Sulla patriciae gentis fuit, familia iam extincta maiorum ignavia” . QUEM PROTINUS iugiter, deinde: nam nunc temporis est adverbium, alibi loci, ut “cum protinus utraque tellus una foret” . [7.602] MAXIMA RERUM ROMA imperii potita. [7.603] MOVENT IN PROELIA MARTEM nam moris fuerat indicto bello in Martis sacrario ancilia commovere, unde est in octavo “utque inpulit arma” . [7.604] LACRIMABILE BELLUM poludakrun area. Getarum fera gens etiam apud maiores fuit: nam ipsi sunt Mysi, quos Sallustius a Lucullo dicit esse superatos. [7.605] HYRCANISVE gens est dicta a silva Hyrcania, ubi sunt tigres. ARABISVE PARANT venit ab eo quod est 'hic Arabus'— nam ab eo quod est 'hic Arabs, ab hoc Arabe', 'Arabibus' facit— sicut 'Hiberus', unde est in Lucano “occurrat Hiberis alter” (2.54), et 'Hiber', ut Horatius “discet Hiber Rhodanique potor” . item lectum est 'Aethiopus', sed tantum 'Aethiops' dicimus. [7.606] AURORAMQUE SEQUI ingenti ambitu dixit ipsum ortum diei pro populis. PARTHOSQUE REPOSCERE SIGNA hoc in honorem Augusti posuit, quo regnante a Parthis repetita sunt signa, quae Crassus triumvir perdiderat. qui cum aviditate sua contra auspicia bellum suscepisset, interdicentibus tribunis plebis, captus cum filio est et necatus infuso in os auro, cuius amore pugnaverat. [7.607] SUNT GEMINAE BELLI PORTAE sacrarium hoc, id est belli portas Numa Pompilius fecerat circa imum Argiletum iuxta theatrum Marcelli. quod fuit in duobus brevissimis templis: duobus autem propter Ianum bifrontem. postea captis Faleriis, civitate Tusciae, inventum est simulacrum Iani cum frontibus quattuor. unde quod Numa instituerat translatum est ad forum transitorium et quattuor portarum unum templum est institutum. Ianum sane apud aliquos bifrontem, apud aliquos quadrifrontem esse non mirum est: nam alii eum diei dominum volunt, in quo ortus est et occasus —Horatius “matutine pater, seu Iane libentius audis” —alii anni totius, quem in quattuor tempora constat esse divisum. anni autem esse deum illa res probat, quod ab eo prima pars anni nominatur: nam ab Iano Ianuarius dictus est. [7.608] RELIGIONE SACRAE tremendae, execrabiles: nam et paulo post dicturus est “tristesque recludere portas” . [7.609] FERRI ROBORA bene addidit 'ferri': nam omne quod forte est, robur vocamus. [7.610] IANUS quidam ianum Eanum dicunt ab eundo; eumque esse Martem; et quod apud Romanos plurimum potest, ideo primum in veneratione nominari. alii Ianum aerem credunt; et quia vocis genitor habeatur, idcirco mandari ei preces nostras ad deos perferendas. alii Ianum mundum accipiunt, cuius caulae ideo in pace clausae sunt, quod mundus undique clausus est, belli tempore aperiuntur, ad auxilium petendum ut pateant. nam quasi mundo ei duas facies dederunt, orientis et occidentis, quod iam supra dictum est: alii quattuor secundum quattuor partes mundi. alii Clusivium dicunt, alii Patulcium, quod patendarum portarum habeat potestatem. idem Iunonius; inde pulchre Iuno portas aperire inducitur. idem Quirinus, unde trabeatum consulem aperire portas dicunt, eo habitu quo Quirinus fuit. [7.612] IPSE QUIRINALI TRABEA Suetonius in libro de genere vestium dicit tria genera esse trabearum: unum dis sacratum, quod est tantum de purpura; aliud regum, quod est purpureum, habet tamen album aliquid; tertium augurale de purpura et cocco. 'Quirinali' ergo regali. CINCTUQUE GABINO 'Gabinus cinctus' est toga sic in tergum reiecta, ut una eius lacinia a tergo revocata hominem cingat. hoc autem vestimenti genere veteres Latini, cum necdum arma haberent, praecinctis togis bellabant: unde etiam milites in procinctu esse dicuntur. hoc rursus utebatur consul bella indicturus ideo quia, cum Gabii, Campaniae civitas, sacris operaretur, bellum subito evenit: tunc cives cincti togis suis ab aris ad bella profecti sunt et adepti victoriam: unde hic ortus est mos. [7.613] INSIGNIS RESERAT STRIDENTIA LIMINA CONSUL insignem accipe primo loco creatum, licet similem habeat potestatem. [7.614] IPSE VOCAT PUGNAS tria sunt, ut supra diximus, militiae genera: sacramentum, in quo iurat unusquisque miles se non recedere, nisi praecepto consulis post completa stipendia, id est militiae tempora; coniuratio, quae fit in tumultu, id est Italico bello et Gallico, quando vicinum urbis periculum singulos iurare non patitur, ut inter Fabios fuit; evocatio, quod genus nunc tangit. nam ad subitum bellum evocabantur, unde etiam consul solebat dicere 'qui rem publicam salvam esse vult me sequatur'. [7.615] CONSPIRANT CORNVA nam et tubae simul inflabantur. [7.619] FOEDA MINISTERIA cruenta, more suo. [7.620] MORANTES scilicet bella, differentes. [7.622] RUPIT SATURNIA POSTES acyrologiam fecit commutando Ennii versum: nam ille ait “belli ferratos postes portasque refregit” . [7.623] INMOBILIS ANTE non semper, sed antehac. potest tamen et 'inmobilis a furia': nam ante gessit bella, sed iure indicta per fetiales et per patrem patratum. [7.626] TERGENT ab eo quod est 'tergeo' venit, et 'tergunt' a 'tergo tergis', quod de usu penitus recessit. [7.627] ARVINA secundum Suetonium in libro de vitiis corporalibus arvina est durum pingue, quod est inter cutem et viscus. alii arvinam nomine lardum dicunt. [7.629] ADEO MAGNAE valde magnae, ut Terentius “adulescentem adeo nobilem” . [7.630] ATINA POTENS civitas haec est iuxta Pomptinas paludes, dicta Atina a morbis, qui Graece atai dicuntur, quos paludis vicinitas creat. TIBURQUE SUPERBUM aut nobile: aut per transitum tetigit illud quod aliquando cum a senatu auxilia poscerent Tiburtes sub commemoratione beneficiorum a se populo Romano praebitorum, hoc tantum a senatu responsum acceperunt 'superbi estis'. [7.631] CRUSTUMERIQUE mutavit: nam Crustumerium dicitur. Cassius Hemina tradidit, Siculum quendam nomine uxoris suae Clytemestrae condidisse Clytemestrum, mox corrupto nomine Crustumerium dictum. alii volunt a crustula panis, quam Troiani coacti fame exedisse dicuntur, appellatum. TURRIGERAE ANTEMNAE bene muratae. Antemnae autem dictae sunt, quod eas amnis praeterfluit, quasi ante amnem positae. [7.632] SALIGNAS UMBONUM CRATES ut dicit Sallustius de Lucanis “qui de vimine facta scuta coriis tegebant” . [7.633] THORACAS AENOS bene 'thoracas'; nam apud maiores loricae pectora tantum tegebant: Statius “triplici servantur pectora ferro: pectora, nam tergo nullus metus” . [7.634] LENTO DUCUNT ARGENTO flexili argento ducunt, id est extendunt. est autem spondiazon et reciprocus versus. [7.637] CLASSICA IAMQUE SONANT bene posuit amphiboliam: nam classicum dicimus et tubam ipsam et sonum. classicum autem est flexilis tuba. TESSERA SIGNUM symbolum bellicum, quod ad pugnam exeuntibus datur, scilicet propter confusionem, ut fuit in bello Marii †bardeus, in Sullae Apollo Delphicus, in Caesaris Venus Genetrix. [7.638] TREPIDUS festinus, more suo. [7.640] LORICAM INDVITUR dicimus et 'induor illa re' et 'illam rem'. [7.641] HELICONA DEAE Parnasus, mons Thessaliae, dividitur in Cithaeronem Liberi et Heliconem Apollinis, cuius sunt musae. est autem Homeri versus. MOVETE legitur et 'monete'. [7.644] QUIBUS ARSERIT ARMIS aut splenduerit: aut amore flagraverit. [7.647] PRIMUS INIT BELLUM non mirum si sacrilegus et contemptor deorum contra piam gentem prior arma corripuit. et scienda est poetae adfectatio—nam ablepsiam nefas est dicere—hic enim aliquos commemorat, quos in bello non invenis, item in sequentibus aliquos invenimus, quorum hic nullam fecit commemorationem. TYRRHENIS ASPER AB ORIS oriundo Tuscus, non qui nunc de Tuscia venit, quem antea pulsum a civibus constat. [7.648] AGMINAQUE ARMAT aut eorum, qui eum secuti fuerant, sicut eius filius: nec enim credibile est solum fugisse—nam et Statius dicit “vel quos movet exul et haesit tristibus aucta fides” —aut certe eorum, quos Turnus dederat, ut Adrastus Polynici in Statio, qui ait “ne parva movens inglorius arma iret” . [7.652] AGYLLINA EX URBE de Caere oppido. NEQUIQUAM quia in proelio periit nec patrium recepit imperium. [7.653] PATRIIS QUI LAETIOR ESSET IMPERIIS dignus qui haberet imperatorem potius, quam exulem patrem. [7.656] PULCHRO forti, ut diximus supra. [7.657] PULCHER AVENTINUS Aventinus mons urbis Romae est, quem constat ab avibus esse nominatum, quae de Tiberi ascendentes illic sedebant, ut in octavo legimus “dirarum nidis domus opportuna volucrum” . quidam etiam rex Aboriginum, Aventinus nomine, illic et occisus et sepultus est, sicut etiam Albanorum rex Aventinus, cui successit Procas. Varro tamen dicit in gente populi Romani, Sabinos a Romulo susceptos istum accepisse montem, quem ab Avente, fluvio provinciae suae, Aventinum appellaverunt. constat ergo varias has opiniones postea secutas, nam a principio Aventinus est dictus ab avibus vel a rege Aboriginum: unde hunc Herculis filium constat nomen a monte accepisse, non ei praestitisse. INSIGNE PATERNUM absolute dixit. [7.658] CENTUM ANGVES secundum Simonidem, ut diximus supra; nam alii dicunt novem fuisse. [7.659] COLLIS AVENTINI SILVA in silva collis Aventini. et dicendo 'Aventini' ostendit iam antea ita esse nominatum. RHEA SACERDOS adludit ad nomen matris Romuli, quae dicta est Ilia, Rhea Silvia. [7.660] FURTIVUM inlicite conceptum, quippe a sacerdote: sic ait “et dulcia furta” . [7.661] MIXTA DEO mikhtheisa, Graece dixit. MULIER compendiose mortalem dixit: consequens namque fuerat ut diceret 'mixta deo mortalis'. LAVRENTIA ARVA Laurentum civitas plurimum potuit, nam omnia vicina loca eius imperio subiacuerunt: unde nunc ait 'arva Laurentia', cum iuxta Tiberim armenta Hercules paverit. sed secundum antiquum situm, ante Albam et Romam, Tiberis Laurentini fuit territorii. [7.662] GERYONE Geryones rex fuit Hispaniae. qui ideo trimembris fingitur, quia tribus insulis praefuit, quae adiacent Hispaniae: Baliaricae minori et maiori et Ebuso. fingitur etiam bicipitem canem habuisse, quia et terrestri et navali certamine plurimum potuit. hunc Hercules vicit. qui ideo fingitur ad eum olla aerea transvectus, quod habuit navem fortem et aere munitam. hunc Geryonem alii Tartessiorum regem dicunt fuisse et habuisse armenta pulcherrima, quae Hercules occiso eo abduxit. de cuius sanguine dicitur arbor nata, quae Vergiliarum tempore poma in modum cerasi sine ossibus ferat. sane sciendum declinari 'hic Geryones, huius Geryonae'—unde est “tergemini nece Geryonae” —ut 'Anchises Anchisae': unde usurpavit Sallustius 'Geryonis' dicens. veniens autem Hercules de Hispania per Campaniam in quadam Campaniae civitate pompam triumphi sui exhibuit: unde Pompei dicitur civitas. postea iuxta Baias caulam bubus fecit et eam saepsit: qui locus Boaulia dictus est, nam hodie Bauli vocatur. TIRYNTHIUS a Tirynthe civitate Argis vicina, in qua nutritus est Hercules. [7.663] TYRRHENOQUE BOVES IN FLUMINE LAVIT HIBERAS admiratio locorum longinquitate. [7.664] PILA MANU pilum proprie est hasta Romana, ut gaesa Gallorum, sarissae Macedonum. DOLONES dolo est aut flagellum, intra cuius virgam latet pugio: aut secundum Varronem ingens contus cum ferro brevissimo. dolones autem a fallendo dicti sunt, quod decipiant ferro, cum speciem praeferant ligni. et multi volunt per teretes mucrones 'dolones' dici, per veru Sabellum 'pila' significari. [7.666] IPSE PEDES ad genus respicit: nam et Hercules pedes semper incessit, cum equos habuerit nobilissimos. TORQUENS sustinens, ut “axem humero torquet” . [7.669] HORRIDUS tremendus, non re vera horribilis. [7.670] TIBURTIA MOENIA LINQUUNT de Graecia tres fratres venerunt ad Italiam, Catillus, Coras, Tibur vel Tiburnus. hi simul omnes unam fecere civitatem et eam de fratris maioris nomine Tibur appellaverunt: licet et alias fecerint singuli. nunc ergo dicit duos ad bella venisse, dimisso in civitate ad custodiam Tiburte vel Tiburno. [7.672] CATILLUS unde mons Catilli, quem Catelli dicunt per corruptionem, iuxta Tibur. CORAS a cuius nomine est civitas in Italia. [7.675] DESCENDUNT CENTAVRI ex hac comparatione equites eos fuisse intellegimus, quod tamen dicturus est postea “nec non celeresque Latini et cum fratre Coras et virginis ala Camillae” . HOMOLEN OTHRYMQUE NIVALEM montes Thessaliae. [7.677] INGENS SILVA LOCUM ET MAGNO CEDUNT VIRGULTA FRAGORE defectus 'cedit silva, cedunt et virgulta fragore', cum utique a minore ad maius venire debuerit. [7.678] NEC PRAENESTINAE FUNDATOR DEFVIT URBIS de civitatibus totius orbis multi quidem ex parte scripserunt, ad plenum tamen Ptolomaeus Graece, latine Plinius. de Italicis etiam urbibus Hyginus plenissime scripsit, et Cato in originibus. apud omnes tamen si diligenter advertas, de auctoribus conditarum urbium dissensio invenitur, adeo ut ne urbis quidem Romae origo possit diligenter agnosci. nam Sallustius dicit “urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Troiani et cum his Aborigines” ; alii dicunt ab Euandro, secundum quos Vergilius “tunc rex Euandrus Romanae conditor arcis” ; alii a Romulo, ut “en huius nate auspiciis illa inclita Roma” . si igitur tantae civitatis certa ratio non apparet, non mirum si in aliarum opinione dubitatur. unde nec historicos nec commentatores varia dicentes imperitiae condemnare debemus: nam antiquitas ipsa creavit errorem, et plerique fundant, plerique augent et ad se transferunt nomina. quam rem etiam non parvum errorem adferre manifestum est, ut ecce Laurentum a Pico factum est, ut “Laurentis regia Pici” ; item a Lavino, Latini fratre, Lavinum dictum; item a Latino Laurentum; item a Lavinia Laurolavinium. NEC PRAENESTINAE FUNDATOR DEFVIT URBIS Praeneste locus est haud longe ab urbe, dictus apo ton prinon, id est ab ilicibus, quae illic abundant. ibi erant pontifices et dii indigetes, sicut etiam Romae. erant etiam illic duo fratres, qui divi appellabantur. horum soror dum ad focum sederet, resiliens scintilla eius uterum percussit, unde dicitur concepisse. postea enixa est puerum iuxta templum Iovis abiecitque. virgines aquatum euntes iuxta ignem inventum sustulerunt, qui a fonte haud longe erat: unde Vulcani dictus est filius. Caeculus autem ideo, quia oculis minoribus fuit: quam rem frequenter efficit fumus. hic postea collecta multitudine postquam diu latrocinatus est, Praenestinam civitatem in montibus condidit. et cum ludorum die vicinos populos invitasset, coepit eos hortari ut secum habitarent, et pro gloria iactare se filium esse Vulcani. quod cum illi non crederent, invocato Vulcano, ut eum filium comprobaret, omnis illius multitudinis coetus est flamma circumdatus. quo facto commoti omnes simul habitaverunt et Vulcani filium esse crediderunt. hinc est 'omnis quem credidit aetas', quasi post dubitationem, et quia sine dubio aetas varia in spectaculis fuit. dicimus autem et 'hoc Praeneste', ut 'quique altum Praeneste viri', et 'haec Praenestis', unde est “cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi” . [7.682] ALTUM PRAENESTE Cato dicit “quia is locus montibus praestet, Praeneste oppido nomen dedit” . ergo 'altum', quia in montibus locatum. QUIQUE ARVA GABINAE IVNONIS Gabii populi, diu in agris morati, tandem Gabios condiderunt: unde perite 'arva' dixit, non moenia. sane illic Iuno religiosissime colitur. est autem locus haud longe ab urbe. [7.683] GELIDUMQUE ANIENEM 'Anio' fluvius haud longe ab urbe est, sed hic euphoniam secutus est: nam Ennius “Anionem” dixit iuxta regulam. [7.684] HERNICA SAXA COLUNT Sabinorum lingua saxa hernae vocantur. quidam dux magnus Sabinos de suis locis elicuit et habitare secum fecit in saxosis montibus: unde dicta sunt Hernica loca et populi Hernici. DIVES ANAGNIA aut fertilis: aut adludit ad historiam. nam Antonius Augusti sorore contempta postquam Cleopatram duxit uxorem, monetam eius nomine in Anagnia civitate iussit feriri. [7.685] QUOS AMASENE PATER aut 'pascis', aut sit antiptosis 'quos pascit Amasenus'. est autem fluvius, qui Anagnienses agros inrigat. ARMA scuta. [7.686] NEC CLIPEI scuta maiora, dicta ab eo quod celent corpus, apo tou kleptein. [7.688] FULVOSQUE LUPI DE PELLE GALEROS galerus genus est pillei, quod Fronto genere neutro dicit 'hoc galerum'. [7.689] VESTIGIA NUDA SINISTRI INSTITVERE PEDIS atqui ipse est in pugnantibus primus; sed bene nudus est, quia tegitur scuto. dextrum autem tectum conveniebat esse, quasi ab armis remotum. [7.690] PERO autem est rusticum calciamentum. et traxit hoc a Graeciae more, unde isti, sicut dictum est, transierant, ubi hoc armorum fuerat genus. [7.691] AT MESSAPUS EQUUM DOMITOR NEPTUNIA PROLES hic Messapus per mare ad Italiam venit, unde Neptuni dictus est filius: quem invulnerabilem ideo dicit, quia nusquam periit, nec in bello. ignem autem ei nocere non posse propter Neptunum dicit, qui aquarum deus est. ab hoc Ennius dicit se originem ducere: unde nunc et cantantes inducit eius socios et eos comparat cycnis. 'domitor' autem 'equorum', quasi animalium a patre inventorum. [7.695] HI FESCENNINAS ACIES Fescenninum oppidum est ubi nuptialia inventa sunt carmina. hi autem populi ab Atheniensibus ducunt originem. AEQUOSQUE FALISCOS Faliscos Halesus condidit. hi autem, inmutato H in F, Falisci dicti sunt, sicut febris dicitur quae ante hebris dicebatur, Formiae quae Hormiae fuerunt, apo tes hormes: nam posteritas in multis nominibus F pro H posuit. iustos autem dicit Faliscos, quia populus Romanus missis decem viris ab ipsis iura fetialia et non nulla supplementa duodecim tabularum accepit, quas habuerat ab Atheniensibus. [7.696] HI SORACTIS HABENT ARCES mons apud Hirpos haud longe a Flaminia, de quo Horatius “vides ut alta stet nive candidum Soracte” . FLAVINIAQUE ARVA locus est in Italia Flavinium nomine. [7.697] ET CIMINI CUM MONTE LACUM et lacus et mons hoc nomine appellantur. sane hoc habet fabula. aliquando Hercules, cum de Hispania rediret, ad hos populos venit. qui cum a singulis provocaretur ad ostendendam virtutem, defixisse dicitur vectem ferreum, quo exercebatur. qui cum terrae esset adfixus et a nullo potuisset auferri, eum rogatus sustulit, unde inmensa vis aquae secuta est, quae Ciminum lacum fecit. LUCOSQUE CAPENOS hos dicit Cato Veientum condidisse auxilio regis Propertii, qui eos Capenam cum adolevissent, miserat. unde et porta Capena, quae iuxta Camenas est, nomen accepit. [7.698] AEQUATI NUMERO aequaliter ordinati, digesti in ordinem —hinc est 'saepenumero scripsi', hoc est ordine—congruenter, sicut decebat, rationabiliter. [7.699] LIQUIDA INTER NUBILA pura, sicca, serena: sed nil tam contrarium nubibus. ergo nubes pro aere posuit, ut diximus supra. [7.700] ET LONGA CANOROS DANT PER COLLA MODOS secundum Plinium, qui ait in naturali historia, cycnos ideo suavius canere, quia colla longa et inflexa habent, et necesse est eluctantem vocem per longum et flexuosum meatum varias reddere modulationes. [7.701] SONAT AMNIS Caystrum dicit, qui cohaeret Asiae paludi. quam cum significamus, 'A' longa est, cum sit brevis, si provinciam significare voluerimus: quod significatur in georgicis, ut “et quae Asia circum dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri” . [7.705] VOLUCRUM RAUCARUM 'raucarum' ton meson est, sicut 'grave olens': nam legimus “graviter spirantis copia thymbrae” . sciendum tamen Vergilium secundum morem provinciae suae locutum, in qua bene canentes cycni rauciores vocantur. [7.706] ECCE SABINORUM PRISCO DE SANGUINE usurpat hoc: nam Clausus, Sabinorum dux, post exactos reges, ut quidam dicunt, cum quinque milibus clientum et amicorum Romam venit, et susceptus habitandam partem urbis accepit: ex quo Claudia et tribus est et familia nominata. PRISCO DE SANGUINE de antiquis Sabinis. [7.707] MAGNUM AGMEN propter quinque milia clientum. [7.709] POSTQUAM IN PARTEM DATA ROMA SABINIS hoc de alia traxit historia. nam post Sabinarum raptum et factum inter Romulum et Titum Tatium foedus recepti in urbem Sabini sunt, sed hac lege, ut in omnibus essent cives Romani, excepta suffragii latione: nam magistratus non creabant. [7.710] AMITERNA COHORS de Amiterno oppido. PRISCIQUE QUIRITES id est Sabini. prisci autem ideo, quia post foedus Titi et Romuli placuit ut quasi unus de duobus fieret populus: unde et Romani Quirites dicti sunt, quod nomen Sabinorum fuerat a civitate Curibus, et Sabini a Romulo Romani dicti sunt. [7.711] ERETI MANUS OMNIS oppidum est dictum a Iunone, id est Hera, quae illic colitur. OLIVIFERAEQUE MUTUSCAE haec Trebia postea dicta est, quam modo Trebulam dicunt. apud quam Hannibal delevit populum Romanum: Lucanus “Cannarum fuimus Trebiaeque iuventus” (2.46). [7.712] QUI NOMENTUM URBEM hoc ex sua persona dicit poeta: nam adhuc civitas Nomentana non fuerat, ut in sexto ait “hi tibi Nomentum et Gabios” , item “haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae” . ROSEA RURA VELINI Velinus lacus est circa Reate iuxta agrum, qui Rosulanus vocatur. Varro tamen dicit lacum hunc a quodam consule in Narem vel Nartem fluvium derivatum—nam utrumque dicitur—esse diffusum. post quod tanta est loca secuta fertilitas, ut etiam perticae longitudinem altitudo superaret herbarum: quin etiam quantum per diem demptum esset, tantum per noctes crescebat: quod Vergilius ad suam provinciam transtulit, dicens “et quantum longis carpent armenta diebus, exigua tantum gelidus ros nocte reponet” . [7.713] TETRICAE HORRENTIS RUPES Tetricus mons in Sabinis asperrimus, unde tristes homines tetricos dicimus. MONTEMQUE SEVERUM proprium nomen montis est, sicut agri Roseus. [7.714] CASPERIAMQUE COLUNT Casperia et Foruli civitates sunt. FLUMEN HIMELLAE Himella fluvius est intra Forulos. et sic dixit 'Himellae flumen', ut “Buthroti urbem” . [7.715] QUI TIBERIM FABARIMQUE BIBUNT bene 'bibunt': namque Tiberis in Tuscia oritur, sed transit etiam per Sabinos, unde 'bibunt', non 'possident' dixit. et sciendum Turno dari auxilium a tractu Piceni, Samnii, Campaniae et pro parte Apuliae: omnis vero Tuscia superior et Venetia Aeneae praestat auxilium. Fabarim autem quem dicit etiam ipse per Sabinos transit et Farfarus dicitur: Plautus “dissipabo te tamquam folia Farfari” , Ovidius “et amoenae Farfarus umbrae” . FRIGIDA MISIT NURSIA Piceni civitas. 'frigida' autem aut re vera, aut certe venenosa, nocens: Gracchi namque ubique in contionibus suis Nursinos sceleratos appellaverunt, et scimus amare Vergilium historiarum rem per transitum tangere. [7.716] ORTINAE CLASSES Ortini equites classes dicuntur, unde et eorum tubas classica dicimus, et partes populi classes vocamus, quae quinque fuerunt. POPULIQUE LATINI qui intererant Albani montis viscerationi. [7.717] INFAVSTUM INTERLVIT ALLIA NOMEN Allia fluvius haud longe ab urbe est. iuxta quem Galli Brenno duce, XV. Kal. AVG. die deleto exercitu, post triduum deleverunt etiam urbem excepto Capitolio. sane 'Allia' additum unum 'l' propter metrum, ut 'relliquias'. Lucanus bene posuit “quas Aliae clades” (7.633). [7.718] MARMORE mari. [7.720] VEL CUM SOLE NOVO prima aestatis parte: nam proprie sol novus est VIII. Kal. IAN.; sed tunc non sunt aristae, quas ab ariditate dictas esse constat. [7.721] AUT HERMI CAMPO Hermus Lydiae fluvius, qui superfusus campis gignit fertilitatem, unde harenas aureas fingitur trahere. LYCIAE FLAVENTIBUS ARVIS provincia est fertilis frugum. [7.723] HINC AGAMEMNONIUS TROIANI NOMINIS HOSTIS hunc Agamemnonis plerique comitem, plerique nothum filium volunt. qui cum venisset ad Italiam, audito adventu Aeneae in bellum ruit, non amore Turni, sed odio hostilitatis antiquae; unde ait 'Troiani nominis hostis'. [7.725] RAPIT POPULOS raptim adducit. etiam Campaniae loca commemorat. FELICIA BACCHO MASSICA nam Massicus mons est vitibus plenus. 'Massica' autem dixit, ut “Maenala” . [7.727] AVRUNCI MISERE PATRES isti Graece Ausones nominantur. SIDICINAQUE IVXTA AEQUORA ab oppido quod Sidicinum dicitur. [7.728] CALES LINQUUNT civitas est Campaniae; nam in Flaminia quae est Cale dicitur. est et in Gallia hoc nomine, quam Sallustius captam a Perperna commemorat. AMNISQUE VADOSI ACCOLA VULTURNI fluvius est Campaniae, qui iuxta Cumas cadit in mare. [7.729] SATICULUS ASPER populus Campaniae, asper moribus. [7.730] OSCORUMQUE MANUS Capuenses dicit, qui ante Ophici appellati sunt, quod illic plurimi abundavere serpentes. ACLIDES ILLIS TELA aclides sunt tela quaedam antiqua, adeo ut nequaquam commemorentur in bello. legitur tamen quod sint clavae cubito semis factae, eminentibus hinc et hinc acuminibus: quae ita in hostem iaciuntur religatae loro vel lino, ut peractis vulneribus possint redire. putatur tamen esse teli genus, quod flagello in inmensum iaci potest. [7.732] LAEVAS CAETRA TEGIT caetra est scutum loreum, quo utuntur Afri et Hispani. FALCATI COMMINUS ENSES adfectavit varietatem: nam consequens fuerat ut diceret 'dextras armant gladii falcati'. falcatus autem ensis est harpe, qua usus est Perseus: Lucanus ait “harpen alterius monstri iam caede rubentem” (9.663). [7.734] OEBALE Oebalus filius est Telonis et nymphae Sebethidis. haec autem est iuxta Neapolim. sed Telo diu regnavit apud Capreas, insulam contra Neapolim sitam. filius vero eius, patriis non contentus imperiis, transiit ad Campaniam et multis populis subiugatis suum dilatavit imperium. [7.735] TELEBOUM CAPREAS CUM REGNA TENERET cum teneret Capreas, regna Teleboum: nam Teleboae Caprearum sunt populi, quos Telo suo regebat imperio. quidam dicunt Capreas a Capreo, qui in illis regionibus potens fuit, nominatas. [7.738] SARRASTIS POPULOS populi Campaniae sunt a Sarno fluvio. Conon in eo libro, quem de Italia scripsit, quosdam Pelasgos aliosque ex Peloponneso convenas ad eum locum Italiae venisse dicit, cui nullum antea nomen fuerit, et flumini quem incolerent, Sarro nomen inposuisse ex appellatione patrii fluminis, et se Sarrastras appellasse. hi inter multa oppida Nuceriam condiderunt. [7.739] RUFRAS BATULVMQUE TENENT castella Campaniae, a Samnitibus condita. ARVA CELEMNAE Iunonis. locus Campaniae est Celemnae, sacer Iunoni. [7.740] ET QUOS MALIFERAE DESPECTANT MOENIA BELLAE multi Nolam volunt intellegi et dicunt iratum Vergilium nomen eius mutasse propter sibi negatum hospitium, et id aperte noluisse dicere, sed ostendere per periphrasin; nam illic Punica mala nascuntur: ut nunc 'Bella' pro 'Nola' posuerit. alii ita volunt accipi, ut sit synalipha et legatur 'moenia Abellae'. quidam hanc civitatem a rege Murano conditam Moeram nomine vocatam ferunt, sed Graecos primum eam incoluisse. quae ab nucibus Abellanis Abella nomen accepit. alii quod inbelle vulgus et otiosum ibi fuerit, ideo Abellam appellatam. huius cives cum loca circa Capuam possiderent, †ortu tumultu interisse, aliosque fugientes Moeranum abisse et eius incolis se iunxisse: et quod inbelliores fuerint Abellanos dictos. [7.741] CATEIAS tela Gallica: unde et Teutonicum ritum dixit. cateiam quidam asserunt teli genus esse tale quale aclydes sunt, ex materia quam maxime lenta, cubitus longitudine, tota fere clavis ferreis illigata, quas in hostem iaculantes lineis, quibus eas adnexuerant, reciprocas faciebant. CATEIAS id est hastas. cateiae lingua Theotisca hastae dicuntur. [7.742] RAPTUS DE SUBERE CORTEX bene 'raptus', id est raptim sublatus, quia recens suberis cortex in quamvis formam tota flectitur facilitate. [7.744] MONTOSAE NERSAE civitas in montibus posita. [7.745] INSIGNEM FAMA bene 'fama', quia occidetur, ut “Vfentemque Gyas, cadit et Tolumnius augur” . [7.746] HORRIDA PRAECIPVE CUI GENS Aequiculam gentem dicit, et morum et vitae qualitate praeduram. sane aliud pendet ex alio: ideo erant horridi, quia venabantur; ideo venabantur, quia habebant duras glebas, id est infertiles: nam molles feraces sunt, ut in georgicis docet “et cui putre solum, namque hoc imitamur arando” . [7.750] QUIN ET MARRUBIA VENIT DE GENTE SACERDOS Medea quando relictis Colchis Iasonem secuta est, dicitur ad Italiam pervenisse, et populos quosdam circa Fucinum ingentem lacum habitantes, qui Marrubii appellabantur quasi circa mare habitantes, propter paludis magnitudinem, docuit remedia contra serpentes: quamquam alii Marrubios a rege dictos velint. hi ergo populi Medeam Angitiam nominaverunt ab eo quod eius carminibus serpentes angerent. ab his nunc Umbronem venisse dicit, non regem, sed ducem. sunt autem isti Marsorum populi. [7.751] FRONDE SUPER GALEAM ET FELICI COMPTUS OLIVA comptus frondibus festae olivae. [7.753] VIPEREO GENERI terrenis serpentibus. GRAVITER SPIRANTIBUS HYDRIS aquae serpentibus. 'graviter' autem 'spirantibus' solo nocentibus flatu: Lucanus “ante venena nocens” (9.725). SPARGERE conficere, ut “et spargere venena didicerunt” . [7.755] ARTE LEVABAT leviores esse faciebat, ut “nostrumque leves quaecumque laborem” . [7.756] MEDICARI CUSPIDIS ICTUM 'medicor illam rem' et 'illi rei', sicut modulor. [7.760] LIQUIDI FLEVERE LACUS etiam alii. [7.761] IBAT ET HIPPOLYTI PROLES PULCHERRIMA BELLO VIRBIUS Theseus mortua Hippolyte Phaedram, Minois et Pasiphaae filiam, superduxit Hippolyto. qui cum illam de stupro interpellantem contempsisset, falso delatus ad patrem est, quod ei vim voluisset inferre. ille Aegeum patrem rogavit ut se ulcisceretur. qui agitanti currus Hippolyto inmisit focam, qua equi territi eum traxerunt. tunc Diana eius castitate commota revocavit eum in vitam per Aesculapium, filium Apollinis et Coronidis, qui natus erat exsecto matris ventre, ideo quod, cum Apollo audisset a corvo, eius custode, eam adulterium committere, iratus Coronidem maturo iam partu confixit sagittis—corvum vero nigrum fecit ex albo—et exsecto ventre Coronidis produxit ita Aesculapium, qui factus est medicinae peritus. hunc postea Iuppiter propter revocatum Hippolytum interemit: unde Apollo iratus Cyclopas fabricatores fulminum confixit sagittis: ob quam rem a Iove iussus est Admeti regis novem annis apud Amphrysum armenta pascere divinitate deposita. sed Diana Hippolytum, revocatum ab inferis, in Aricia nymphae commendavit Egeriae et eum Virbium, quasi bis virum, iussit vocari. cuius nunc filium cognominem dicit in bellum venire: adeo omnia ista fabulosa sunt. nam cum castus ubique inductus sit et qui semper solus habitaverit, habuisse tamen fingitur filium. re vera autem, ut et supra diximus, Virbius est numen coniunctum Dianae, ut matri deum Attis, Minervae Erichthonius, Veneri Adonis. [7.762] QUEM MATER ARICIA MISIT civitas iuxta Albam. 'mater' autem propter Augustum dicit, qui fuerat ex Aricina matre progenitus: ac si diceret, quae tanti auctor est generis. [7.763] EGERIAE LUCIS nympha in Aricino nemore, quam amicam suam Numa esse fingebat ad firmandam legum suarum auctoritatem. [7.764] PINGVIS UBI ET PLACABILIS ARA DIANAE 'pinguis' frequenti sacrificio, 'placabilis' autem ac si diceret, non qualis ante fuit, vel illic vel apud Tauros, humano gaudens cruore: quam historiam plene in secundo diximus, cum Iphigeniae incidit commemoratio. [7.765] ARTE NOVERCAE OCCIDERIT bene vim sceleris expressit sola novercae commemoratione. [7.769] PAEONIIS REVOCATUM HERBIS aut medicinalibus, a Paeone medico deorum, qui Paean secundum Doricos dicitur, secundum rationem Paeon: aut re vera herbam Paeoniam dicit, cuius Creta ferax est. ET AMORE DIANAE 'amore', id est cura. [7.772] MEDICINAE TALIS ET ARTIS quae etiam fata dissolveret. [7.773] POENIGENAM matris poena genitum: alii 'Phoebigenam' legunt, ut Probus. [7.775] RELEGAT commendat ab aliis segregatum. [7.776] SOLUS in solis locis: nam 'solus' quomodo qui filium dicitur suscepisse? IGNOBILIS non vilis, sed ignotus: quamquam possit etiam ad illud referri quod dicunt quibusdam artibus posse hominum vitam ultra fata protendi, ita tamen, ut solam habeant vitae imaginationem; videntur enim omnia facere nec faciunt. AEVUM aevum est aetas perpetua, cuius neque initium neque extremum noscitur, sed hic modo 'aevum' aetatem Hippolyti posuit. veteres aevum etiam deorum vitam dicebant; nam et Virbius inter deos colitur. Virbium autem quidam Solem putant esse, cuius simulachrum non est fas attingere, propterea quia nec sol tangitur. [7.777] VERSOQUE UBI NOMINE de re facto, ut “oestrum Grai vertere vocantes” . [7.778] UNDE ETIAM TRIVIAE TEMPLO exponit to aition: nam Callimachus scripsit aitia, in quibus etiam hoc commemorat. [7.779] ARCENTUR EQUI quoniam apud quasdam gentes ad aram equo sedere permittebatur. [7.781] HAVD SETIUS non segnius pate. dicit autem tantae eum fuisse audaciae, ut nec paternae mortis terreretur exemplo. [7.784] VERTITUR id est agit. ET TOTO VERTICE SUPRA EST Statius “et toto despectat corpore bellum” . [7.786] AETNAEOS EFFLANTEM FAUCIBUS IGNES nimios, quantos habet Aetna. [7.787] TAM MAGIS ILLA FREMENS ET TRISTIBUS EFFERA FLAMMIS QUAM MAGIS EFFVSO CRVDESCUNT SANGUINE PUGNAE legitur in arte quod 'tam magis maxime minus minime' positivo tantum iungantur: quod tamen tunc observatur si ponantur ad augmentum istae particulae; tunc enim vitiosam faciunt elocutionem. ceterum si ad exaequationem positae sint, possunt vel comparativo vel superlativo vel pro his gradibus ipsae inter se iungi: hinc ergo est 'tam magis illa fremens et tristibus effera flammis, quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae': non enim ad praelationem positae sunt, sed ad exaequationem. maiores enim nostri vitia non in dicto, sed in significatione esse voluerunt. hinc est in Sallustio “ita quam quisque pessime fecit, tam maxime tutus est” : nam et hic exaequatio est, non comparatio. [7.790] IO AURO INSIGNIBAT haec Inachi filia Argivorum fluminis fuit. hanc amavit Iuppiter. et dum cum ea esset, Iuno supervenit. timens ille ne deprehenderetur, Ionem mutavit in vaccam et eam poscenti dedit Iunoni, ne paelicem confiteretur. cui Iuno Argum, oculatum omnibus membris, Arestoris sive Terrae filium, quem Graeci panopten appellant, custodem adposuit. quem cum Iuppiter per Mercurium, qui eum cantu fistulae in somnum conpulit, interemisset, Iuno eum in pavonem mutavit, Ioni vero inmisit oestrum, muscam animalibus infestam, quo diu exagitata ad Aegyptum venit et Iovis voluntate in Isin mutata colique coepta est. INSIGNIBAT signo suo clarum esse faciebat. [7.791] ARGUMENTUM INGENS aut fabula, ut Cicero “argumenta erant in valvis” : aut re vera argumentum, quo se Graecum probare cupiebat. hoc enim etiam Amata superius dixit “Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae” . CUSTOS ne reverti posset in formam priorem. [7.792] PATER INACHUS pater non tantum ipsius Ionis, sed auctor originis Turni. [7.794] TOTIS AGMINA DENSENTUR CAMPIS scilicet qui oculis poterant subiacere. DENSENTUR denseo denses dicimus, aliter non. ARGIVAQUE PUBES et hoc ad generis, ut supra diximus, pertinet probationem, quod eum sequebantur Argivi. [7.795] VETERESQUE SICANI bene 'veteres': nam ubi nunc Roma est, ibi fuerunt Sicani, quos postea pepulerunt Aborigines. [7.796] SACRANAE ACIES dicunt quendam Corybantem de Creta venisse ad Italiam et tenuisse loca, quae nunc urbi vicina sunt, et ex eo populos ducentes originem Sacranos appellatos; nam sacrati sunt matri deum Corybantes. alii Sacranas acies Ardeatum volunt, qui aliquando cum pestilentia laborarent, ver sacrum voverunt, unde Sacrani dicti sunt. PICTI SCUTA LABICI Glaucus, Minois filius, venit ad Italiam. et cum sibi imperium posceret nec acciperet, ideo quod nihil praestabat, sicut eius pater praestiterat zonam eis transmittendo, cum antehac discincti essent, ostendit scutum: a quo et ipse Labicus dictus est, et ex eo populi apo tes labes, quam latine amplam vocamus. 'picti' autem 'scuta' id est in bello frequenter probati: nam apud maiores virorum fortium picta erant scuta, e contra inertium et tironum pura erant, unde est “parmaque inglorius alba” , id est non picta. [7.797] QUI SALTUS TIBERINE TUOS non originem, ut diximus supra. SACRUMQUE NUMICI LITUS ARANT aut iam tunc sacrum, aut prolepsis est: nam consecratus est Numicus, postquam inventum est illic cadaver Aeneae. [7.798] LITUS ARANT litus fluminis, ut “viridique in litore conspicitur sus” . [7.799] CIRCAEVMQUE IVGUM circa hunc tractum Campaniae colebatur puer Iuppiter, qui Anxyrus dicebatur, quasi aneu xurou, id est sine novacula, quia barbam numquam rasisset, et Iuno virgo, quae Feronia dicebatur. est autem fons in Campania iuxta Terracinam, quae aliquando Anxur est dicta. [7.800] ET VIRIDI GAVDENS FERONIA LUCO non vacat quod addidit 'viridi': nam cum aliquando huius fontis lucus fortuito arsisset incendio et vellent incolae exinde transferre simulacra deorum, subito reviruit. [7.801] QUA SATURAE IACET ATRA PALUS secundum hanc lectionem re vera Saturam paludem intellegimus; sed alii 'Asturae' legunt. quod si est, paludem pro flumine posuit; nam haud longe a Terracina oppidum est Astura et cognominis fluvius. [7.802] QUAERIT ITER VALLES satis signatis verbis expressit flumen angustum, contra de Tiberino ait “in mare prorumpit” . [7.803] HOS SUPER ADVENIT VOLSCA DE GENTE CAMILLA prudenter post inpletam commemorationem virorum transit ad feminas; ita enim et de Troianis legitur, qui ultimum Amazonum auxilium postularunt: quae res ab Homero praetermissa est. sane iam praesagium est infelicitatis futurae quod inter ipsa principia armantur et feminae. VOLSCA DE GENTE de Priverno, Volscorum oppido, ut “Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe” . [7.804] FLORENTES AERE CATERVAS Ennius et Lucretius florere dicunt omne quod nitidum est: hoc est secutus Vergilius, aliter acyrologia est: Lucretius “florebat navibus pontus” . [7.805] CALATHISVE MINERVAE Minerva et armorum dea est et lanificii, sed Camilla animum ad arma sola contulit. [7.807] CURSUQUE PEDUM bene 'pedum' adiecit, ne per equum eius gloria minueretur, quod ei obicitur “quid tamen egregium, si femina forti fidis equo?” [7.809] ARISTAS primas spicae partes, dictas ab eo quod primae arescant. [7.811] TINGVERET mergeret, ut “tinguat equos” . [7.813] IVVENTUS TURBAQUE MIRATUR MATRUM ante ornatum eius, post arma dicturus est: unde hysteroproteron in respondendo esse voluerunt, ut ornatum matres, viri vero arma mirentur. sed melior sensus est, si, sicut dictum est, accipiamus: ea enim sexus uterque miratur quae sunt posita contra opinionem, ut mirentur feminae arma in muliere, viri ornatum in bellatrice. [7.814] INHIANS stupore quodam, ore patefacto. [7.816] LYCIAM PHARETRAM quasi Lyciam, ut legimus 'Cretenses sagittas'. [7.817] PASTORALEM PRAEFIXA CUSPIDE MYRTUM quia hac pugnare pastores solent. MYRTUM non hastam myrteam, sed ipsam myrtum: Statius “Lernaeam iacit ille trabem” . SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM OCTAVVM COMMENTARIVS. [8.1] UT BELLI SIGNUM LAVRENTI TURNUS AB ARCE EXTULIT apud maiores nostros tria erant militiae genera in bellis gerendis: nam aut legitima erat militia aut coniuratio aut evocatio. legitima erat militia eorum, qui singuli iurabant pro republica se esse facturos, nec discedebant nisi completis stipendiis, id est militiae temporibus: et sacramentum vocabatur, ut “fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura” . aut certe si esset tumultus, id est bellum Italicum vel Gallicum, in quibus ex periculi vicinitate erat timor multus, quia singulos interrogare non vacabat, qui fuerat ducturus exercitum ibat ad Capitolium et exinde proferens duo vexilla, unum russeum, quod pedites evocabat, et unum caeruleum, quod erat equitum—nam caeruleus color maris est, a cuius deo equum constat inventum—dicebat 'qui rem publicam salvam esse vult, me sequatur', et qui convenissent, simul iurabant: et dicebatur ista militia coniuratio. alii album et roseum vexilla tradunt, et roseum bellorum, album comitiorum signum fuisse. fiebat etiam evocatio: nam ad diversa loca diversi propter cogendos mittebantur exercitus. modo ergo duo sunt genera militiae, coniuratio et evocatio, quippe in tumultu. sane incongruum non est quod signum belli, id est vexilli elevationem Turno dat: aut quia de rege Latino dixerat supra “rerumque reliquit habenas” : aut quia Turnus furore succensus maluit ipse efficere quam iubere, ut omnes abrumperet moras: aut quia, sicut dictum est, Latinus, cui soli imperandi hoc ius erat, abstinuerat et nemo, illo abstinente, parebat. Turnus ergo ideo huius modi officium arripuit, quia, etsi ipse non imperabat, tamen prohiberi non poterat. 'belli' autem 'signum' generaliter dixit, nam multa sunt: sed vexillum significat, quod est tractum a veli diminutione, ut 'velum vexillum'. AB ARCE quoniam vexillum in arce poni solebat, quod esset specimen imperati exercitus. [8.2] STREPVERUNT CORNVA quae simul sonabant, ut “aereaque adsensu conspirant cornua rauco” . [8.3] UTQUE ACRIS CONCUSSIT EQUOS hoc ad equites pertinet. et utrum hoc epitheton equorum perpetuum est, an dum concutiuntur? UTQUE IMPULIT ARMA hoc ad pedites. est autem sacrorum: nam is qui belli susceperat curam, sacrarium Martis ingressus primo ancilia commovebat, post hastam simulacri ipsius, dicens 'Mars vigila'. quidam sane suos equos et sua arma de Turno tradunt, scilicet ut ceteris esset exemplum. [8.4] EXTEMPLO aut subito: aut re vera ex ipso templo, id est post divina arma commota. TUMULTU TREPIDO festino: more suo. non enim timere poterant qui pericula iungebant. [8.5] CONIVRAT nota de re bona coniurationem dici posse: nam coniuratio ton meson est. IVVENTUS EFFERA efferata per furiam, ut “arma velit poscatque simul” . [8.6] PRIMI utrum ordine, an dignitate? MESSAPUS ET VFENS bona electio personarum ad dilectum habendum: unus eques bonus, id est Messapus, mittitur, alter pedes egregius. [8.7] CONTEMPTORQUE DEUM MEZENTIUS quis enim iustius quam sacrilegus contra pios et praepararet bellum et gereret? [8.8] VASTANT CULTORIBUS abducendo cultores vastos et desertos efficiunt. Sallustius in Iugurtha “vastus ab natura et humano cultu” , idem alibi “quippe vasta Italia rapinis, fuga, caedibus” , hoc est hominibus deserta. [8.9] MITTITUR ET MAGNI VENULUS DIOMEDIS AD URBEM Diomedes revertens de Troia postquam repperit ira Veneris a se vulneratae uxorem apud Argos cum Cylaraba, ut Lucilius, vel Cometa, ut plerique tradunt, turpiter vivere, noluit reverti ad patriam: vel, ut dicitur, ab adulteris proturbatus: sed tenuit partes Apuliae, et edomita omni montis Gargani multitudine in eodem tractu civitates plurimas condidit. nam et Beneventum et Equumtuticum ipse condidit, et Arpos, quae et Argyrippa dicitur, ad quam nunc Venulus mittitur, non Arpinum, quam constat esse Campaniae, unde Cicero Arpinas. sane sciendum Apuliam uno dictam vocabulo, sed huius partem quam Diomedes tenuit, Messapiam et Peucetiam a duobus fratribus dictam, qui illic imperarunt: item Dauniam a Dauno rege Apuliae. hunc Diomedem quidam a Dauno rege Apulorum hospitio receptum dicunt. sane artificiose ad Diomedem mittitur: movenda est enim indignatio et metus Diomedi, ut subveniat Latinis contra Troianos. VENULUS hunc fuisse constat Argivum: nam Tiburs est, ut ille indicat locus “praedam Tiburtum ex agmine raptam portat ovans” . considerate ergo hic ad Diomedem mittitur, ut eum vel quasi civis adduceret, vel citius possit movere. hunc alii Lavini imperasse olim tradunt. [8.10] CONSISTERE iam esse conditos, id est fundasse civitatem: plus est enim 'consistere', quam 'venisse'. [8.12] INFERRE hic invidiam facit, ut “inferretque deos Latio” : proprie enim inferuntur penates. ET FATIS REGEM SE DICERE POSCI unde illud est “expectate solo Laurenti” . et dicendo 'posci' agit subtiliter: nam si non venit errore, sed fato, omnem sibi utique est vindicaturus Italiam, sine dubio et Diomedis imperium. VICTOSQUE PENATES ut maior sit indignatio. et amat poeta, quotiens adversum Troianos poscuntur auxilia, penatibus victorum crimen adscribere, ut apud Aeolum “Ilium in Italiam portans victosque penates” . [8.13] VIRO SE ADIVNGERE GENTES DARDANIO hic metum inicit. et bene non 'Aeneae' dixit, sed 'viro Dardanio', ut non sit mirum si sequebantur hominem sibi cognatione sociatum, ut “hinc Dardanus ortus, huc repetit” . [8.15] QUID STRVAT HIS COEPTIS cum haec iam coeperit. et participialiter dixit. ab eo quod est incipio 'coeptus' facit: hinc est 'coeptis'. QUEM SI FORTUNA SEQUATVR EVENTUM PUGNAE CUPIAT si eum fortuna comitetur, quem finem suae velit esse victoriae, ipsum melius nosse, qui iam antiquus est hostis. ergo 'quem' acute pronuntiandum, ut sit ordo: quem eventum pugnae cupiat, si fortuna sequatur. vult autem intellegi Aenean etiam contra Diomedem bella gesturum, non tantum propter praesens imperium, sed et causa hostilitatis antiquae. [8.18] TALIA PER LATIUM 'gerebantur' subaudis: et est formosa eclipsis. [8.19] CUNCTA VIDENS mente pertractans: nam non videbat. CURARUM FLUCTVAT AESTU his verbis futuram praeoccupat comparationem, quae est Apollonii verbum ad verbum. FLUCTVAT AESTU utrumque verbum de mari est. [8.20] ATQUE ANIMUM NUNC HUC CELEREM NUNC DIVIDIT ILLUC vel quod suis copiis bellum Itali adversus eum parabant, vel quod a Diomede vetere hoste suo auxilia postulabant. 'celerem' autem ad corporis comparationem, quod tardum est, ut “iterumque ad tarda reverti corpora” . [8.23] SOLE REPERCUSSUM aut vacat 're': aut bene 'repercussum', quia primo aquam ferit, inde postea tendit ad tecta. RADIANTIS IMAGINE LUNAE negant omnes physici lumen lunae aliud ex se reddere, et vituperatur hoc dicto Vergilius: quod tamen tolerabile est, quia non lunam, sed imaginem dixit lunae, quam a sole lumen accipere manifestum est. an ideo 'radiantis', ut, quoniam luna lumen de sole mutuatur, idem videatur etiam ipsa efficere, quae de sole procedit. [8.25] LAQUEARIA multi 'lacuaria' legunt, nam 'lacus' dicuntur: unde est in Horatio “nec mea renidet in domo lacunar” . non enim a laqueis dicitur, sed ab eo quod sunt lacus. [8.27] ALITVUM pro 'alitum', sed metri causa, ut diximus supra, addidit syllabam. [8.28] SUB AETHERIS AXE id est sub aere. [8.30] SERAMQUE DEDIT PER MEMBRA QUIETEM tardam, quippe in bellicis curis. 'seram' autem pro 'sero', adverbium temporis in nomen deflexum. 'dedit' autem mire dixit, hoc est indulsit quietem corpori suo. [8.31] HVIC DEUS IPSE LOCI cum ipse fluvius Tiberinus sit, quid ita intulit 'deus fluvio'? Tiberinus enim deus genius loci. TIBERINUS bene 'Tiberinus', quia supra dixerat 'deus': nam in sacris Tiberinus, in coenolexia Tiberis, in poemate Thybris vocatur. [8.33] TENVIS GLAUCO VELABAT AMICTU CARBASUS ET CRINES UMBROSA TEGEBAT HARVNDO fluvialem aquam purificationi aptam latenter ostendit in tantum, ut etiam harundinibus, quae fluminum germina esse non dubium est, purificatio rite celebretur. ideo inventa occasione poeta harundinibus tectum fluvium inducit, ut doceat hoc etiam harundinibus in purificatione, quod per aquam, impleri posse, sicut in sacris traditur. ideo et ubique fluminibus harundinem dat, ut “velatus harundine glauca Mincius, et ripis fluvialis harundo” . quod autem ait 'tenuis glauco volabat amictu carbasus' docet quaedam sacra pure a linteatis debere fieri. carbasus autem genus lini est: linum vero, ut ait Plinius, melius inrigatione fluminum, quam pluvia nascitur. ideo et vestis linea fluminibus tamquam propria datur. SENIOR atqui ubique eum flavum dixit; sed 'senior' aut propter spumas dictum est, aut ad reverentiam pertinet: sic Lucanus de urbe Roma adhuc florente “turrigero canos effundens vertice crines” (1.188). [8.35] TUM SIC ADFARI subaudis 'visus'. CURAS HIS DEMERE DICTIS habitum futurae orationis ostendit. [8.36] O SATE GENTE DEUM alibi “deum certissima proles” et “sate sanguine divum” . sane interdum haec epitheta non vacant, sed vim hortandi obtinent. [8.37] URBEM QUI REVEHIS NOBIS ut “Ilium in Italiam portans” : 'urbem' ergo pro civibus posuit. 'revehis' autem propter Dardanum. AETERNAQUE PERGAMA SERVAS pro 'servas et aeterna facis', id est efficis ut aeterna sint. [8.38] EXPECTATE SOLO LAVRENTI dat adfectum etiam locis, ut “ipsae te Tityre pinus, ipsi te fontes, ipsa haec arbusta vocabant” . [8.39] HIC TIBI CERTA DOMUS quod superius ab Apolline poposcerat, hoc nunc indicat Tiberis: “da propriam Thymbraee domum, da moenia fessis” . [8.40] TUMOR OMNIS ET IRAE CONCESSERE DEUM quidam 'concessere' pro 'discessere' accipiunt. alii ita tradunt: nondum concesserunt, sed utiliter dissimulat. sed aliqua hemistichia in Vergilio tam sunt sensu inminuta, quam verbis, ut ecce hoc loco: namque non possumus intellegere quievisse omnem tumorem et iram deorum, cum et adhuc inimica sit Iuno, et ad Troianorum perniciem addantur alia numina, ut furia, ut Iuturna: unde mire quidam conclusit hunc versum, dicens 'concessere deum profugis nova moenia Teucris'. 'concessere' ergo indulserunt vel cesserunt, id est permiserunt, ut “nec, si muneribus certes, concedat Iollas” , id est permittat, indulgeat, et “extremum hunc Arethusa mihi concede laborem” . quodsi ita acceperimus, ut dicat Teucros constituere civitatem, nec ea numina, quae irata sunt, vetant, nihil erit contrarium: nam et ipsa Iuno hoc dicit “non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis: atque inmota manet fatis Lavinia coniunx” . hic autem sensus, etiamsi detrahas subauditionem, potest accipi a superioribus, ut sit: tumor omnis et irae concessere deum, ut hic tibi sit certa domus certique penates. [8.43] LITOREIS INGENS licet possimus etiam de fluvio litus dicere, ponit tamen discretionem, ut hic 'sub ilicibus', paulo post “viridique in litore conspicitur sus” . hanc autem porcam, ut diximus supra, secum habuere Troiani, quam amissam in Campania invenerunt cum fetu circa Laurentem agrum. quam ideo Aeneas immolavit Iunoni, quia ipsa dicitur terra, ut “coniugis in gremium laetae descendit” . scimus autem hoc animal inimicum esse frugibus, ut caprum vitibus, qui Libero immolatur. alii de ea sue dicunt, habuisse eam Troianos et ubi primum generasset, ibi certam spem sedis concepisse: alii in litore Laurenti inventam. quam secutos Troianos in eum montem pervenisse, ubi postea Alba a colore porcae, longa a positione, sit condita. sane et 'litoreis' et 'litoralibus' dicitur. [8.44] ENIXA IACEBIT participio utens tangit historiam. [8.45] SOLO RECUBANS 'solo' videtur abundare. [8.47] EX QUO qua ratiocinatione. [8.49] QUOD INSTAT quod solum ex laboribus restat: cura enim Aeneae praesentis fuerat necessitatis. [8.51] ARCADES HIS ORIS GENUS A PALLANTE PROFECTUM Euander Arcas fuit, nepos Pallantis, regis Arcadiae. hic patrem suum occidit, suadente matre Nicostrata, quae etiam Carmentis dicta est, quia carminibus vaticinabatur. alii ipsam Nicostratam, matrem Euandri, cum esset centum decem annorum, a filio peremptam tradunt. constat autem Arcadas plurimum vixisse, in tantum, ut quidam usque ad trecentos annos vivendo pervenerint. ipse autem Euander, dimissa provincia sua exilio, non sponte, conpulsus venit ad Italiam et pulsis Aboriginibus tenuit loca, in quibus nunc Roma est, et modicum oppidum fundavit in monte Palatino, sicut ait Varro “nonne Arcades exules confugerunt in Palatium, duce Euandro?” . hic autem mons Palatinus secundum Vergilium a Pallante, avo Euandri, est dictus, secundum Varronem et alios a filia Euandri Pallantia, ab Hercule vitiata et postea illic sepulta, vel certe a Pallante eius filio illic sepulto inmaturae aetatis: alii a filio Euandri, qui post mortem patris seditione occisus est: alii a balatu ovium Balanteum volunt dictum, et exinde per antistichon Pallanteum dictum. sed si a balatu hoc nomen venerit, 'pa' longa est, sicut eam Martialis ponit plerumque; si autem a Pallante, 'pa' brevis est, ut eam ponit ubique Vergilius secundum suam opinionem. GENUS A PALLANTE PROFECTUM profectum ad has oras genus a Pallante, non a Pallante profectum. [8.52] QUI REGEM EVANDRUM QUI SIGNA id est qui regis Euandri signa sunt secuti, ut “sanguine placastis ventos et virgine caesa” pro 'sanguine virginis caesae'. [8.53] IN MONTIBUS ut diximus supra, in minoribus illis colliculis. an 'pro monte', an 'inter montes'? [8.54] PALLANTIS PROAVI confundit nomina, ut plerumque solet; nam avus fuit. sic et illud dixit “luco tunc forte parentis Pilumni Turnus” et alibi “Pilumnusque illi quartus pater” . a quibusdam tamen hic Pallas, auctor Euandrii generis, Aegei filius fuisse dicitur, qui a fratre Theseo Athenis regno pulsus ad Arcadiam venit et ibi regnum tenuit. et hoc poeta quasi Romanis dicit: nam ad Aenean non pertinet. [8.55] HI BELLUM ADSIDVE DUCUNT CUM GENTE LATINA 'ducunt' aut gerunt, aut in longum trahunt. et bene praestandorum auxiliorum exprimit causam, ne magis Turno, quasi Graeco, favere credantur. [8.56] FOEDERA IVNGE legitur et 'foedere iunge'. [8.57] RECTO FLUMINE DUCAM non ad naturam alvei referendum est, nam ait “et longos superant flexus” : sed recto fluminis itinere, quia non sunt erraturi. et sic dixit, ut “tunc se ad Caietae recto fert litore portum” , hoc est a litore non recedens. sic ergo et nunc a litore fluvii non recedentem significat. est et alia expositio, ut 'recto flumine' edomito, frenato et in tranquillitatem redacto intellegamus: quod etiam fecit, ut “mitis ut in morem stagni placidaeque paludis” : ut sit 'recto' praeteriti temporis participium ab eo quod est 'rego'. [8.59] PRIMIS pro 'primum cadentibus astris', cum primum nox occiderit. et dictum iuxta vulgarem opinionem, tamquam oriente die occidant astra. [8.60] IVNONI FER RITE PRECES sicut etiam Helenus monuit. et sic 'fer preces', quemadmodum sacra ferri dicimus. [8.61] MIHI VICTOR HONOREM PERSOLVES bene ei adimit bellicam curam promittendo voti fore compotem. [8.63] STRINGENTEM RIPAS radentem, inminuentem: nam hoc est Tiberini fluminis proprium, adeo ut ab antiquis Rumon dictus sit, quasi ripas ruminans et exedens. in sacris etiam Serra dicebatur, unde ait nunc 'et pinguia culta secantem'. in aliqua etiam urbis parte Tarentum dicitur eo quod ripas terat. alii 'stringentem' iuxta veterem morem dictum intellegunt: 'stringere' enim significare dicunt tactu modico praeterire, ut ipse ait “magno strinxit de corpore Turni” . [8.64] CAERULEUS THYBRIS altus, profundus. CAELO GRATISSIMUS pro his qui in caelo sunt. [8.65] HIC MIHI MAGNA DOMUS scilicet circa exitum suum: quamvis enim alibi ortus, hunc tamen locum incolo. alii Romam dicunt Tiberini esse domicilium, hanc dixisse magnam domum. alii ostia dicunt ab hoc quod nos, cum per diversa discurrerimus officia, in domum nostram nos recipimus ibique requiescimus, ut idem hic, cum per reliqua spatia discurrerit, recipiat se per ostia in mare. alii domum non Romam significare, quae adhuc non erat, sed regionem illam, ut ostendat sibi eam domum electam, quae ad tantam gloriam perventura sit. CELSIS CAPUT URBIBUS EXIT de Tuscia, quam illis multum constat floruisse temporibus: nam et lucumones reges habebat, et maximam Italiae superaverat partem. [8.66] LACU FLUVIUS abutitur lacus nomine, ut mox “quo te cumque lacus” . 'fluvius' autem hic ipse scilicet deus alvei. [8.67] NOX AENEAN SOMNUSQUE RELIQUIT ut “fessos ventus cum sole reliquit” . †et cito. [8.68] ORIENTIA SOLIS LUMINA pro 'orientis solis lumina'. [8.69] UNDAM DE FLUMINE PALMIS SUSTULIT quia dicitur nox etiam solo somno polluere, unde est et “noctem flumine purgat” . [8.71] NYMPHAE hic distinguendum, ut generalitatem sequatur specialitas, ut in georgicis “mater, Cyrene mater” : nam vitiosum est post speciem genus inferre. GENUS AMNIBUS UNDE EST quidam hic hypallagen putant, ut sit: nymphae, quae de amnibus genus habetis. sane cum 'unde' hodie ad locum referamus, veteres etiam personis adplicabant, ita ut ad omne genus et ad omnem numerum referrent, ut hoc loco genus femininum et pluralem numerum posuit, cum alibi masculinum et singularem posuerit “genus unde Latinum” : quod plenius in initio primi libri Aeneidos dictum est. [8.72] TUO GENITOR CUM FLUMINE sic enim invocatur in precibus 'adesto, Tiberine, cum tuis undis'. Thybrin vero alii a rege Aboriginum dictum volunt, qui iuxta dimicans interemptus est; alii ab eo rege, quem Glaucus, Minois filius, in Italia interemit; alii, inter quos et Livius, ab Albano rege, qui in eum cecidit. [8.73] ARCETE PERICLIS hypallage est pro 'a me prohibete pericula'. [8.74] QUO TE CUMQUE LACUS TENET lacus est quoddam latentis adhuc aquae receptaculum, dictus quasi lacuna. ex quo erumpens aqua efficit fontem, qui cum fluere coeperit, alveum facit: unde tria ista dixit, lacum fontem alveum; hoc enim est 'quocumque solo pulcherrimus exis': quamquam multi hoc versu superfusionem eius velint significari. ideo autem haec dixit Aeneas, quia audierat 'hic mihi magna domus celsis caput urbibus exit'. [8.76] SEMPER HONORE MEO amphiboliam facit. satis autem Aeneas pie pollicetur, cum Tiberis verecunde poposcerit: ait namque 'mihi victor honorem persolves'. [8.77] CORNIGER flumina ideo cum cornibus pinguntur, sive quod mugitum boum imitatur murmur undarum, sive quod plerumque in cornuum similitudinem curvatas cernimus ripas. HESPERIDUM REGNATOR AQUARUM bene addidit 'Hesperidum', id est Italicarum: nam Eridanus rex est fluminum Hesperiae, ut “fluviorum rex Eridanus” . FLUVIUS vero vocativus antiquus est: qui apud maiores in omni forma similis erat nominativo, sed modo aliter est in secunda tantum forma. namque si proprium fuerit nomen et 'i' ante 'us' habuerit, 'us' perdita facit vocativum, ut 'Terentius Terenti', nullo excepto; si autem appellativum sit, in 'e' mittit vocativum, ut 'pius pie', 'fluvius fluvie', excepto 'filius', nam 'fili' facit. plerumque tamen poetae euphoniae causa antiquitatem sequuntur. [8.78] ET PROPIUS legitur et 'proprius'. sed si 'proprius', certius familiarius stabilius [8.significat, ut “et proprius res aspice nostras” ]; sin 'propius', citius significat: Cicero in Verrem “nec quicquam est propius factum, quam ut illud exemplum de Adriano Syracusas referretur” . et hoc est melius: nam statim est porca conspecta, et Aeneas non dubitat de fide oraculi, sed exposcit celeritatem. TUA NUMINA tua oracula et promissa. [8.79] GEMINAS pro 'duas'. [8.80] REMIGIOQUE APTAT id est ad remigium, officium remigantium. alibi pro turba remigantium, ut “remigium supplet” . [8.81] MONSTRUM quia et subito, et cum triginta porcellis est visa. [8.82] FETU CONCOLOR ALBO expedita elocutio. [8.83] VIRIDIQUE IN LITORE fluviali scilicet. CONSPICITUR SUS Horatius “et amica luto sus” . sciendum tamen hoc esse vitiosum, monosyllabo finiri versum, nisi forte ipso monosyllabo minora explicentur animalia, ut “parturient montes, nascetur ridiculus mus” : gratiores enim versus isti sunt secundum Lucilium. [8.84] PIUS AENEAS oportunum epitheton, quoniam rem divinam facit. TIBI ENIM vacat 'enim' et tantum ad ornatum pertinet; integrum est ergo 'tibi', ut ex iteratione crescat augmentum: Terentius “o Mysis Mysis” . MAXIMA IVNO quaesitum est quae sit 'Iuno maxima': nam, ut diximus, variae sunt eius potestates, ut Curitis, Lucina, Matrona, Regina. et dicunt theologi ipsam esse matrem deum, quae terra dicitur; unde etiam et porca ei sacrificatur. ergo perite elegit epitheton, ut maximam diceret. [8.85] MACTAT mactatio post immolationem est; unde bono usus est conpendio. sane hysteroproteron est in hoc versu: primum enim est 'cum grege sistit ad aram' et sic 'mactat', id est auget, perficit. SACRA] sciendum 'sacrum' proprie esse quod ad deos pertinet. et hic breviter factum sacrificium dixit. CUM GREGE ambitiose poeta triginta filios gregem dixit. [8.86] FLUVIUM hic 'fluvium' ipsum aquae cursum lenitum accipiendum est. QUAM LONGA EST NOCTE in quantum longa est, ut “nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere” . [8.87] REFLVENS velut in alveum suum recurrens, ut Aeneas contra undas pergens descendentis celeritate propemodum uteretur. [8.88] MITIS vel ad Tiberim, vel ad stagnum referes. [8.89] AEQUOR AQUIS aquae ipsius aequalitatem; nam et post ait “placido aequore” . [8.90] RUMORE SECUNDO hoc est bona fama, cum neminem laederent: aut certe dicit eos ante venisse, quam fama nuntiaret venturos. aut 'rumore' pro 'Rumone' posuit; nam, ut supra diximus, Rumon dictus est: unde et ficus ruminalis, ad quam eiecti sunt Remus et Romulus. quae fuit ubi nunc est lupercal in circo: hac enim labebatur Tiberis, antequam Vertumno factis sacrificiis averteretur. quamvis ficum ruminalem alii a Romulo velint dictam, quasi Romularem, alii a lacte infantibus dato: nam pars gutturis ruma dicitur. ergo si fuerit 'Rumone secundo', favente fluvio intellegimus. [8.91] LABITUR UNCTA VADIS ABIES descendentis celeritate prope conscendit: Statius de disco “similisque cadenti crescit in adversum” . MIRANTUR ET UNDAE laus Troianorum per phantasiam quandam ex undarum vel nemoris admiratione venientem. [8.94] NOCTEMQUE DIEMQUE FATIGANT ut “silvasque fatigant” : pro 'ipsi fatigantur'. an deest 'se', ut sit fatigant se: an 'diem fatigant' pro 'occupant et consummant'? [8.95] SUPERANT FLEXUS 'superant' transeunt, ut “fontem superare Timavi” . et hic ostendit non esse alveum fluminis rectum: quia Tiberim libri augurum colubrum loquuntur, tamquam flexuosum. VARIISQUE TEGUNTUR ARBORIBUS hoc est “hunc inter fluvio Tiberinus amoeno” . [8.96] SECANT PLACIDO AEQUORE SILVAS ostendit adeo perspicuam fuisse naturam fluminis, ut in eo apparerent imagines nemorum, quas Troianae naves secabant. Terentianus “natura sic est fluminis, ut obvias imagines” [8.nemorum] “receptet in lucem suam” . [8.97] SOL MEDIUM CAELI CONSCENDERAT IGNEUS ORBEM alterius scilicet diei. [8.98] CUM MUROS ARCEMQUE PROCUL Palatinum vidit. nec situm praesentem considerare debemus: tunc enim nullis obstantibus aedificiis et Tiberi per lupercal, ut diximus, fluente, facile mons poterat videri Palatinus. [8.100] CAELO AEQUAVIT pro 'ad caelum extulit'. [8.102] FORTE DIE SOLLEMNEM ILLO eusumbolos, id est bono omine victori deo Troianis venientibus sacra celebrantur. bona etiam usus est oeconomia. [8.103] AMPHITRYONIADAE MAGNO DIVISQUE FEREBAT Amphitryo rex Thebanorum fuit. cuius uxorem Alcmenam Iuppiter adamavit, et dum vir eius Oechaliam civitatem oppugnat, de trinoctio facta una nocte, cum ea concubuit. quae post duos edidit filios, unum de Iove, id est Herculem, alterum de marito, qui Iphiclus appellatus est. ergo adsumpsit epitheton. et satis perite ait 'divisque ferebat': nam cuivis deo sacrificaretur, necesse erat post ipsum etiam reliquos invocari. quidam 'divisque ferebat' sic intellegunt, ergo et Hercules de divis est: ut est illud schema “Coeumque Iapetumque creat saevumque Typhoea et coniuratos caelum rescindere fratres” , ergo et superiores tres coniurati; et “niveamque Paron sparsasque per aequor Cycladas” , ergo et illa e Cycladibus. [8.104] ANTE URBEM secundum antiquum situm: tunc enim brevis civitas fuerat. PALLAS HVIC FILIUS pro 'cum hoc'. [8.105] IVVENUM PRIMI PAVPERQUE SENATUS totam ostendit aetatem, et praemisit iuvenes: nam per senatum seniores significantur. 'pauper' autem aut ad numerum retulit, centum enim sub Romulo fuerunt: aut re vera 'pauper', per quod Romani imperii ostenditur parsimonia, pro laude tunc habita. et libri veterum tradunt a maioribus sacrificando parsimoniam observatam esse. [8.106] TEPIDUSQUE CRVOR frustra quidam cruorem pecorum, sanguinem hominum volunt: nam Iuvenalis ait “sanguis iret et a magno cervix ferienda magistro” , Vergilius “atque atros siccabat veste cruores” . TURA DABANT 'dabant' verbo sacrorum usus est: nam dici solebat in sacris 'da quod debes de manu dextra aris'. [8.107] CELSAS VIDERE RATES quia dixit “geminasque legit de classe biremes” . INTER OPACUM ADLABI NEMUS hoc est per nemus, ut “hunc inter fluvio Tiberinus amoeno” . et est honesta elocutio, ut si dicas 'inter cenam locutus sum', id est per cenam. [8.108] TACITIS INCUMBERE REMIS pro 'ipsi taciti', hoc est sine celeumate. [8.110] CONSURGUNT MENSIS quidam mensas proprie deorum tradunt: nam et ideo subiunctum 'quos rumpere Pallas sacra vetat'. AVDAX QUOS RVMPERE PALLAS SACRA VETAT ne interruptione sacrificii— 'rumpere' enim pro 'interrumpere' posuit—piaculum committeretur: unde etiam Helenus “nequa inter sanctos ignes in honore deorum hostilis facies occurrat et omina turbet” . denique cum ludi circenses Apollini celebrarentur et Hannibal nuntiatus esset circa portam Collinam urbi ingruere, omnes raptis armis concurrerunt. reversi postea cum piaculum formidarent, invenerunt saltantem in circo senem quendam. qui cum interrogatus dixisset se non interrupisse saltationem, dictum est hoc proverbium 'salva res est, saltat senex'. 'audacem' autem dicit ubique Vergilius, quotiens vult ostendere virtutem sine fortuna: unde etiam Turnum audacem vocat. [8.112] IVVENES QUAE CAVSA SUBEGIT succincta et plena interrogatio, cui per singula respondet Aeneas. [8.113] IGNOTAS TEMPTARE VIAS ideo 'ignotas', quia videt eos esse peregrinos. et bene breviter, sed frequentius interrogationibus eos urget, ut “state viri. quae causa viae? quive estis in armis? quove tenetis iter?” [8.114] QUI GENUS quo genere. et bona est elocutio. UNDE DOMO de qua civitate? AN ARMA tropum fecit metri causa: nam consequens erat ut diceret 'an bellum'. [8.115] PUPPI SIC FATUR AB ALTA sic intellegendum, ut simul dicat et faciat. [8.116] PACIFERAEQUE MANU RAMUM PRAETENDIT OLIVAE ne moram faceret in responsione. PACIFERAEQUE M. R. P. O.] quoniam Pallas prius de pace quaesierat. et ideo mox signum pacis ostendit, ut cetera Pallas securus audiret. [8.117] TROIVGENAS AC TELA breviter singulis quaesitis respondit. et 'Troiugenas' ad 'qui genus' referendum. TELA VIDES INIMICA LATINIS bona conciliatio: nam audierat “hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina” . ergo 'tela inimica' ad illud pertinet 'pacemne huc fertis an arma'? [8.118] QUOS ILLI BELLO PROFUGOS sicut et vos. et movet conciliationem etiam ex similitudine fortunae. SUPERBO iniusto. [8.119] EVANDRUM PETIMUS hoc ad 'quo tenditis' pertinet. FERTE HAEC hoc ad ramum pertinet, 'dicite' ad verba. vel 'ferte' vobiscum et 'dicite', kata tou autou. [8.120] SOCIA ARMA ROGANTIS hoc ad illud pertinet 'quae causa subegit'. 'rogantes' autem ad id pertinet quod a sibylla dictum fuerat “quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes?” [8.121] TANTO PERCUSSUS NOMINE Dardani scilicet commemoratione. 'tanto' autem, id est magnitudine nominis. [8.122] QUICUMQUE ES hoc ad nomen Aeneae pertinet: nam esse Troianos audierat. [8.123] NOSTRIS SUCCEDE PENATIBUS HOSPES mire sine patris auctoritate nihil confirmat, et tamen hospitem appellat. [8.124] DEXTRAMQUE AMPLEXUS INHAESIT ostendit virum et virtutis et hospitalitatis amatorem. [8.125] SUBEUNT LUCO FLUVIVMQUE RELINQUUNT hypallage in sensu. et hic 'subeunt' iuxta veteres dativo iunxit, cum alibi iuxta usum praesentem accusativo iunxerit, ut “Aeneae subiit mucronem” , sicut et 'succede' [8.veteres] dativo iunxerat: quod significat 'penitus ingredere', ut hoc loco 'ac nostris succede penatibus hospes'. Sallustius tamen, ut dictum est, accusativo iunxit. [8.127] OPTIME GRAIVGENUM quantum ad Aeneam pertinet Graeci neque boni neque meliores sunt. ergo 'optime Graiugenum' superlativus est pro positivo: nam 'optimus malorum' non possumus dicere; superlativus enim suo tantum iungitur generi. sic ergo dixit ut Homerus dikaiotatos Kentauron pro dikaios, id est 'iustissimus Centaurorum' pro 'iustus'. et est rhetorica persuasio: nam principium ex utriusque persona sumpsit. 'optime Graiugenum' ad Euandrum pertinet, 'cui me fortuna precari' ad Aenean, qui se fatetur supplicem venire. sed quia ignotus est et ostendere vult quid impetrare debet, ait 'Dardanus Iliacae primus pater urbis et auctor'. contra quos auxilium petat 'gens eadem quae te'. quid ipsi etiam sit utile, a quo beneficium postulatur, 'nos si pellant nihil afore credunt': dicit enim, nos pellimur, sed vos servietis. post rem ipsam proposuit 'accipe daque fidem'. ad ultimum possumus reddere beneficium 'sunt nobis fortia bello pectora': nam utrum posset is a quo petebatur, omisit, quia manifestum erat posse, et ignotus a demonstratione personae suae incipere debebat. CUI ME FORTUNA PRECARI servavit to prepon dicendo 'fortuna'. et 'cui me precari' antiquum est; nam modo 'quem precari' dicimus: Terentius “credo qui mihi sic oret” , item “facite ut vobis decet” , Sallustius “locum editiorem quam victoribus decebat” . et est Graecum, ut eukheo Apolloni. sane veteres et 'precor illi' pro 'precor pro illo' dicebant: Plautus in Amphitryone “noli pessimo precario” (fr. 13), hoc est 'pro pessimo noli precari'. aut hyperbaton est hoc modo: tibi me fortuna vitta comptos voluit praetendere ramos et precari. [8.128] VITTA COMPTOS RAMOS ut in pacis petitione ramus olivae cum vittis offeratur, partim fabulae, partim naturae efficit ratio. nam cum de nomine Athenarum Neptunus et Minerva contenderent et iussisset Iuppiter ut illius nomine diceretur civitas, qui munus melius obtulisset hominibus, equum Neptunus, Minerva olivam protulit, et statim vicit. unde cum eius ramus alicui offertur, indicat eum esse meliorem. hinc est illud proverbium “herbam do” , id est cedo victoriam, quod Varro in aetiis ponit, cum in agonibus herbam in modum palmae dat aliquis ei, cum quo contendere non conatur, et fatetur esse meliorem. vittas autem habet ramus olivae ideo, ut inertiam et inbecillitatem offerentis ostendat: scimus enim oves, unde lana, e qua vittae, egere alieno semper auxilio. aut quia et lana in tutela Minervae sit, quae pacis bellique sit cultrix. aut quia mite et quietum animal est ovis, cuius quietem habere debent qui in foedus et amicitiam coeunt. quaeritur autem quid dixerit 'comptos'. sed ut crines comi dicimus cum nectuntur, ita et hic etiam ramos comptos nexos illigatos intellege, ut ipse “tum ramum innectit olivae” : ergo quod illic 'innectit', hic 'comptos' dixit. VOLVIT hinc eum laudat, quod tantus eum vir rogare conpellitur. [8.129] DANAUM QUOD DUCTOR ET ARCAS nec quod multitudinem haberes extimui, nec quod esses Arcas †ut illuc hoc tendat id est Agamemnoni et Menelao cognatione coniunctus. et hoc ad laudem Euandri pertinet, qui qualitate morum meruit non timeri. [8.130] FORES pro 'fuisses'. et notandum 'fores' de praeterito. GEMINIS CONIVNCTUS ATRIDIS geminos hic duos, aliter 'gemini' uno partu editi. quaeritur sane unde Euander Atridis genere fuerit coniunctus. et quamvis Hesiodus dicat qualiter coniunctus sit Euander, tamen quidam aiunt Thestii filias Ledam et Hypermestram fuisse, Ledae et Tyndarei filias Clytemestram Helenam et Timandram fuisse, quam duxit uxorem Echemus Arcas, cuius filius Euander: Clytemestram et Helenam notum est Agamemnoni et Menelao iunctas fuisse. alii ita tradunt: Steropes et Atlantis filios Oenomaum et Maiam fuisse, Oenomai Hippodamiam filiam, unde Atreus natus; at Maiae filius Mercurius, ex quo Arcades, de quibus Euander: quod Accius in Atreo plenius refert. alii ita narrant: Atlas complures habuit filias, et de Dione Pelopem genuit, is Atreum, Atreus Agamemnonem et Menelaum; Mercurius deinde est Nicostratae pater, quae fuit mater Euandri; Mercurium Maia filia Atlantis genuit. sic Euander Atridis coniunctus est. Troianis autem sic iungitur: ex Electra, Atlantis filia, et Iove Dardanus nascitur, eius filius Erichthonius, ex eo Assaracus, ex illo Capys, ex illo Anchises, ex illo Aeneas. [8.131] MEA ME VIRTUS haec adrogatio ad honorem Euandri pertinet. et sane paulo adrogantius videretur virtutem suam laudasse, nisi deorum oracula et fata coniungeret. deinde ut Euandro blandiretur, 'tua' inquit 'terris dedita fama'. et ut in audientis mente remaneret, in ultimo addidit 'et fatis egere volentem'. sed hic singula distinguenda, ut maior sit enumeratio. SANCTA ORACULA DIVUM Tiberini scilicet, vel Apollinis, ut “via prima salutis, quod minime reris, Graia pandetur ab urbe” . [8.132] DIDITA FAMA divulgata, ut “diditur hic subito Troiana per agmina rumor” . [8.133] FATIS EGERE VOLENTEM id est, quod voluntatis fuerat egit necessitas fati. [8.134] DARDANUS ILIACAE PRIMUS PATER URBIS ET AUCTOR Dardanus ex Iove et Electra, Atlantis filia, genitus de Italia sorte abire conpulsus, agros Troicos petit ibique Dardanum oppidum in regione Dardania conlocavit. sane hic reddit quod ait supra 'cognatique patres'. sane sciendum Atlantes tres fuisse; unum Maurum, qui est maximus; alterum Italicum, patrem Electrae, unde natus est Dardanus; tertium Arcadicum, patrem Maiae, unde natus est Mercurius. sed nunc ex nominum similitudine facit errorem et dicit Electram et Maiam filias fuisse Atlantis maximi. nec praeter rationem ait et 'maximus' et 'Atlas idem Atlas generat': nam et ipse habuit etiam horum nominum filias, id est Electram et Maiam. [8.135] UT GRAI PERHIBENT id est, ut vestrae continent litterae: firmius enim est quod ipsorum testimonio infertur. [8.136] ADVEHITUR TEUCROS et homines et regionem significat. sane prolepsis est: nam post Dardanum Teucri appellati sunt. [8.138] MERCURIUS PATER EST Mercurius Iovis et Maiae, quae est una de pleiadibus, filius, auctor eloquentiae et lyrae, internuntius deorum. iste etiam palaestrae inventor hoc modo esse narratur. Choricus, quidam rex Arcadiae, filios habuit Plexippum et Enetum et Palaestram filiam. sed iuvenes cum casu inter se haberent certamen, inpressione et nisu corporum invenere luctamina. qui cum hoc patre praesente facerent et ille re nova delectaretur, ex ea re ludus factus est, quam rem Palaestra, soror iuvenum, Mercurio amanti se prodidit. qui cum rem novam vidisset, pleniorem de industria artem homines docuit. hoc seni iuvenes a sorore proditum nuntiant. ille iratus est potius filiis, quod non tamquam furem Mercurium insequerentur. quem cum illi in monte dormientem invenissent, manus ei amputaverunt: unde et ipse Cyllenius et mons dicuntur; namque Graece kullous aliqua mutilatos parte corporis dicunt: unde etiam hermas vocamus quosdam stimulos in modum signorum sine manibus. Mercurius vero Iovi conquestus, Choricum evisceratum in folliculum redigi fecit, amatam vero suam Palaestram remuneratus omne luctamen, quod corpore conficitur, palaestram vocari fecit. alii Mercurium quasi Medicurrium a Latinis dictum volunt, quod inter caelum et inferos semper intercurrat. hic etiam mercimonii deus est. quidam hunc in petaso et in pedibus pinnas habere volunt propter orationis, cuius auctor est, velocitatem. caduceum illi ideo adsignatur, quod fide media hostes in amicitiam conducat: quae virga ideo serpentibus inligata est, ut sicut illi obliti veneni sui in se coeunt, ita hostes contemptis et depositis inimicitiis in amicitiam revertantur. CANDIDA MAIA splendidior enim est Maia inter pliadas, quae est una de Atlantidibus, hoc est pliadibus. non ergo 'candida' pulchra, ut “candida Dido” . meminit autem Maiam Atlantidem esse, ut “ante tibi Eoae Atlantides abscondantur” et “multi ante occasum Maiae coepere” , cum vellet per Maiam etiam ceteras Atlantis filias intellegi. [8.139] CYLLENAE mons est Arcadiae, ubi Maia Mercurium est enixa. FUDIT autem non iniuriose dictum est, ut in Pisonem “quae te beluam ex utero, non hominem fudit” , sed celeritatem parientis ostendit, quod infantibus dicitur omen felicitatis adferre. spectat etiam ad rationem physicam: nam celer est ubique Mercurius, ut diximus supra, et ideo dicit eum etiam in ortu fuisse velocem. [8.142] GENUS AMBORUM aut meum et tuum, aut Troianorum et Arcadum. ergo 'amborum' potest 'utrorumque' accipi. [8.144] TEMPTAMENTA TUI PEPIGI cum nullo ante pactus sum, ut te aut per artem aliquam, aut per legatos probarem, sed intrepidum me tibi commisi. 'temptamenta pepigi' experimenta pactus sum: nam geminus est † hic praeteritus ab eo quod est paciscor: facit enim et 'pepigi' et 'pactus sum', sicut 'placeo' et placui et placitus sum. 'pago' enim, unde multi volunt venire 'pepigi', nusquam est lectum. et altera est expositio: non temptavi te quibusdam pactionibus, quibus crederem tuto ad te venturum: ut haec fuerit ars temptantis. aut 'non legatos' tale est, quemadmodum in oratione ab alio in aliud initium transitur, ut “me me adsum qui feci” , et non respondetur propositis. ergo illud refertur 'non legatos misi', aut tale aliquid, quod sententiam compleat. [8.146] GENS EADEM QUAE TE sic agit, ut et ipse praestare videatur; nam et supra ait 'socia arma rogantes'. et argute inseruit 'eadem', nec addidit 'nos'. DAVNIA Rutula, a Dauno. CRUDELI BELLO supra 'bello profugos egere superbo'. [8.147] NIHIL AFORE sibi offuturum nihil arbitrantur. [8.148] QUIN OMNEM ut non omnem. et bene 'omnem', ne solum Euandrum contemnere viderentur. PENITUS SVA SUB IVGA utrum 'penitus sub iuga mittant', an 'omnem penitus Hesperiam'? [8.149] QUOD SUPRA TENEANT Adriaticum dicit. QUODQUE ADLVIT INFRA Tyrrhenum dicit: omne enim mare, quod a Sicilia usque ad Hispaniam tendit, inferum appellatur ideo quod sol ibi ad inferiores caeli partes delapsus occidat. [8.150] ACCIPE DAQUE FIDEM ab utili agit. et hoc est quod ait in decimo “humanis quae sit fiducia rebus” . SUNT NOBIS FORTIA BELLO PECTORA iterum sic laudat iuventutem suam, quasi praestet auxilium. [8.151] REBUS SPECTATA IVVENTUS experimentis probata, decennali scilicet proelio. et bene promissionem rebus confirmat et testimoniis, quae est verbis invalida. [8.152] ILLE OS OCULOSQUE LOQUENTIS suffecerat ad recordationem Anchisae vultum agnovisse. addidit 'et totum lustrabat lumine corpus': quod sine dubio non vacat. nam quia Aeneas de virtute sua multa praedixerat, orationem eius voluit aestimare de corpore: et postquam fides facta est, inde coepit 'ut te fortissime Teucrum accipio'. [8.153] TOTUM LUSTRABAT LUMINE CORPUS paterna in eo lineamenta cognoscens. 'lumine' autem pro luminibus, id est oculis. [8.154] PAUCA REFERT non pauca, sed paucis, id est breviter. hoc vult dicere: multa eum dixisse, sed paucis. UT TE quemadmodum. UT TE FORTISSIME TEUCRUM ad 'optime Graiugenum' reddidit 'fortissime Teucrum'. [8.155] AGNOSCOQUE LIBENS postquam probavit ex habitu corporis vera esse quae dicebat Aeneas, per Anchisen eum laudat adulatione deposita. sane inter agnosco et cognosco superfluo quidam volunt facere discretionem, ut cognoscamus novos, agnoscamus antiquos. sed haec a poetis metri necessitate variantur; nam 'agnosco' propter synalipham dixit. [8.156] VOCEM ANCHISAE MAGNI mire quod non fecit Aenean dicentem qui sit, Euandrum cognoscentem. [8.157] HESIONAE VISENTEM REGNA SORORIS commemorationi necessitudinis reddit commemorationem hospitii. sane fabula de Hesione et nota est et aliquot locis exposita. quis enim nescit a Laomedonte mercedem Neptuno et Apollini ob muros Troiae fabricatos negatam; cumque incursu maris civitas vexaretur, coactum Laomedontem filiam Hesionam ceto obicere; eamque ab Hercule liberatam, eversa Troia et occiso Laomedonte propter negatum praemium, Telamoni suo comiti in matrimonium datam. quae causa fecit ut Priamus ad visenda sororis regna proficiscens, cum Salaminam tenderet, iter per Arcadiam faceret et tunc ab Euandro esset susceptus Anchises. HESIONAE VISENTEM REGNA SORORIS ut diximus supra Hercules eversa Troia Hesionam, Laomedontis filiam, Telamoni suo comiti dedit, ex qua natus est Teucer. Priamus postea cum Salamina tenderet ad visendum regnum sororis, per Arcadiam iter fecit, et tunc ab Euandro est susceptus Anchises. VISENTEM REGNA videre cupientem. [8.159] PROTINUS uno eodemque tempore, hoc est dum pergit, vidit Arcadiam; nam non possumus 'simul' intellegere, cum Salamina insula sit, Arcadia in continenti. [8.161] MIRABARQUE DUCES TEUCROS hos laudat, quo melior sit ille quem praefert. [8.162] CUNCTIS ALTIOR non solum ad staturam, sed ad omnia. [8.163] IVVENALI ARDEBAT AMORE inest enim strenuis iuvenibus studium adquirendarum amicitiarum: Horatius “animusque virilis quaerit opes et amicitias” . [8.165] CUPIDUS epithumon. PHENEI oppidi Arcadiae: Homerus hoi Pheneon t' enemonto. nec nos debet movere quod, cum Euander de Pallanteo sit, dicit 'Phenei sub moenia', cum sciamus poetas vicinas omnes pro uno habere civitates, sicut de Didone facit, quam nonnumquam Tyriam, aliquotiens Sidoniam vocat. [8.166] ILLE MIHI INSIGNEM PHARETRAM ius hospitii habet inter se remunerationem, sed verecunde tacet Euander de suis muneribus. LYCIASQUE SAGITTAS enumerando singula efficit ne communia et ficta videantur. [8.167] AURO DEDIT INTERTEXTAM legitur et 'intertexto'. et figurate dictum est, intertextum aurum habentem. [8.168] FRENAQUE BINA poetice, nam 'duo' debuit dicere: 'bina' enim secundum Ciceronem non dicuntur nisi de his quae sunt numeri tantum pluralis. nam Cicero per epistolam culpat filium, dicens male eum dixisse 'direxi litteras duas', cum 'litterae', quotiens epistolam significant, numeri tantum pluralis sint. contra 'epistolas binas' non dicimus, sed 'duas'. [8.169] IVNCTA EST MIHI FOEDERE DEXTRA antiquis amicitiis per Anchisae hospitium. [8.171] AVXILIO LAETOS DIMITTAM haec sunt pauca quibus auxilium pollicetur. OPIBUS id est militibus. 'opes' antiqui vocabant milites. [8.172] QUANDO HUC VENISTIS AMICI siquidem amici iam venistis: extraneos enim ad sacra non licebat adhibere. hos autem adhibet ad sacra quasi antiquis iunctos amicitiis: unde infert 'et iam nunc sociorum adsuescite mensis'. [8.173] ANNVA QUAE DIFFERRE NEFAS anniversaria sacrificia, id est sollemnia, ideo non differuntur, quia nec iterari possunt. sollemne autem hoc esse ipse ait “forte die sollemnem illo rex Arcas honorem” . nam kalendaria si qua fuerint ratione dilata, possunt repeti, nec piaculum eorum intermissione committitur. sane hoc sacrum pollutum vocatur, quod populo annis singulis luitur. FAVENTES ut in sacris 'favete linguis', 'favete vocibus'. [8.174] ET IAM NUNC ordo est 'et iam sociorum'. [8.175] DAPES epulae deorum propriae, ut Iovis cena. SUBLATA REPONI POCULA quoniam metu reliquerant mensas, ideo ait 'reponi'. [8.176] GRAMINEO hic 'de gramine facto', alibi 'gramineo' pro graminoso, ut “gramineo ripae religavit ab aggere classem” . SEDILI bene 'sedili': nam in templo Herculis lectisternium esse non licebat. quamvis apud veteres omnes sedentes vescerentur. [8.177] PRAECIPVUM potest et 'praecipue' accipi. [8.178] ACCIPIT aut suscipit ad sedendum: aut pascit, ut “illos porticibus rex accipiebat in amplis” . torum autem herbarum super solium fuisse intellegamus, ne sit sedili contrarium. congrue autem de leonis pelle dicit coopertum, quasi in Herculis sacris. INVITAT et ACCIPIT verba hospitalia. [8.179] TUM LECTI IVVENES non vacat 'lecti': in sacris enim Herculis nec servi intererant nec liberti, adeo ut Appius, qui sacra haec transtulit in libertos vel, ut quidam volunt, in servos publicos, et caruerit oculis et intra annum omnem familiam perdiderit Pinariorum. CERTATIM id est studiose. ARAEQUE SACERDOS maximae scilicet: nondum enim templum Herculis fuerat, sed ara tantummodo, quam maximam dicit ex magnitudine fabricae. [8.181] LABORATAE CERERIS quae eget laboris, ut “mox et frumentis labor additus, ut mala culmos esset robigo” : glandes enim sine ullo labore nascuntur. [8.183] PERPETVI TERGO BOVIS [8.aut] secundum Homerum intellegendum, qui dicit carnes dorsi apponi solitas honorabilioribus, ut sit sensus talis: posuit ante eos magni bovis carnes eas quae apud maiores in honore fuerunt. et re vera 'perpetui': nam de hoc bove immolato Herculi carnes carius vendebantur causa religionis, et inde alter redimebatur, qui ex illius pretio comparatus quasi perpetuus esse videbatur. 'tergo' autem potest a parte totum intellegi: quamvis alii dicant ideo 'tergo bovis', quod ad aram maximam aliquid servari de tauro nefas est; nam et corium illius mandunt. LUSTRALIBUS aut pinguibus: moris enim fuerat completo lustro pingues victimas offerre censores: aut certe de quinquennali bove, id est perfectae aetatis: nam Homerus dicit piona pentaeteron. aut quia per quinquennium ipsis victimis urbs lustrari solebat. alii proprie 'lustralia' dicunt quae duabus manibus accepta in aram pontifex vel censor inponit: quae non prosecantur. [8.184] POSTQUAM EXEMPTA FAMES ET AMOR COMPRESSUS EDENDI postquam et necessitati satis factum est et voluptati. [8.185] REX EVANDRUS aut non servavit nominis declinationem: nam 'Euander' facit, sicut ipse alibi “Pallas Euander in ipsis” : aut Graece declinavit ho Euandros. NON HAEC variat in uno pronomine 'non haec sollemnia nobis, has ex more dapes, hanc tanti numinis aram'. [8.187] VANA SUPERSTITIO superstitio est timor superfluus et delirus. aut ab aniculis dicta superstitio, quia multae superstites per aetatem delirant et stultae sunt: aut secundum Lucretium superstitio est superstantium rerum, id est caelestium et divinarum, quae super nos stant, inanis et superfluus timor. VETERVMQUE IGNARA DEORUM duo dicit: non ideo Herculem colimus, aut quia omnem religionem veram putamus, aut quia deos ignoramus antiquos. cautum enim fuerat et apud Athenienses et apud Romanos, ne quis novas introduceret religiones: unde et Socrates damnatus est et Chaldaei vel Iudaei sunt urbe depulsi. sane quidam veteres deos novensiles dicunt, quibus merita virtutis dederint numinis dignitatem. ergo ideo 'vana', quia superstitio ignara deorum. [8.189] NOVAMUS HONORES detraxit 're', nam 'renovamus' debuit dicere: quam particulam alibi addidit, ut “fata renarrabat divum” . aliter in quarto “tecta novantem” dixit. quidam intellegunt proprie esse 'novare' replicando vetera quandam facere novitatem ac per hoc excludere vetustatis iniuriam. [8.190] SUSPENSAM HANC ASPICE RUPEM Cacus secundum fabulam Vulcani filius fuit, ore ignem ac fumum vomens, qui vicina omnia populabatur. veritas tamen secundum philologos et historicos hoc habet, hunc fuisse Euandri nequissimum servum ac furem. novimus autem malum a Graecis kakon dici: quem ita illo tempore Arcades appellabant. postea translato accentu Cacus dictus est, ut Helene Helena. ignem autem dictus est vomere, quod agros igne populabatur. hunc soror sua eiusdem nominis prodidit: unde etiam sacellum meruit, in quo ei per virgines Vestae sacrificabatur. SVSPENSAM RVPEM quasi iam iamque lapsuram. [8.193] RECESSU a vestigiis scilicet hominum. [8.194] SEMIHOMINIS hoc est feritate corrupti. FACIES pro 'universus visus'. [8.195] INACCESSAM participium sine verbi origine, 'accedor' enim non dicimus; sed tale est, ut placita nupta triumphata regnata. et quaeritur quis hoc ante Vergilium dixerit? ORA VIRUM hoc est capita. [8.198] HVIC MONSTRO bene vitavit casum, in quo inerat turpis significatio verbi, ne diceret 'huic Caco'. [8.200] ET NOBIS sicut multis, quibus Hercules profuit monstra purgando. AETAS beneficium temporis, ut “volvenda dies en attulit ultro” . [8.201] AVXILIUM ADVENTUMQUE DEI hysteroproteron; ante enim adventum, sic auxilium debuit dicere. MAXIMUS VLTOR non tantum noster, sed omnium terrarum. [8.202] TERGEMINI NECE GERYONAE hanc fabulam diximus illo loco “postquam Laurentia victor Geryone extincto Tirynthius attigit arva” . SPOLIISQUE SUPERBUS atqui boves abduxerat: sed spolium est quicquid de hostibus tollitur, ut “addit equos et tela quibus spoliaverat hostem” item “postquam illum vita victor spoliavit Achilles” . sane aliter supra “foribusque superbis” . [8.203] VICTOR perpetuo epitheto Herculis usus est, quia omnia animalia vicit: quod in sequentibus plenius dicetur. sane de Caco interempto ab Hercule tam Graeci quam Romani consentiunt, solus Verrius Flaccus dicit Garanum fuisse pastorem magnarum virium, qui Cacum adflixit, omnes autem magnarum virium apud veteres Hercules dictos. [8.205] AT FURIS CACI MENS pro ingenti scelere furis nomen posuit: capitale enim crimen apud maiores fuit ante poenam quadrupli. sed hic quidam ab Euandro tamquam in degeneri fraude furem appellatum volunt. [8.208] AVERTIT erat proprium 'abegit'; sed respexit ad praedam, quae averti dicitur, ut “raptas ad litora vertere praedas” . [8.209] ATQUE HOS quotiens masculinum et femininum iunguntur. haec disciplina est, ut etiam si posterius est femininum, masculino respondeamus. PEDIBUS RECTIS pro 'pedum rectorum', dativus pro genitivo. [8.210] VERSISQUE VIARUM INDICIIS] hoc est vestigiis, quod aversi trahebantur. VERSISQUE VIARUM INDICIIS id est contra naturam inicientibus errorem indiciis. ipsa, inquit, decipiebant indicia, quae indicare consuerunt; nam 'indicium' ab indicando nomen accepit. [8.212] SIGNA et hic 'signa' pro vestigiis. [8.215] QUERELLIS IMPLERI NEMUS non, ut multi dicunt, quia consortes perdiderant, sed quia avellebantur a pascuis: insita enim est bubus aviditas edendi, unde est “ite domum pasti, si quis pudor, ite iuvenci” : vel certe propter stabulorum mutationem. 'impleri nemus' pro 'impletur et relincuntur', infinitum pro indicativo. [8.216] ET COLLES CLAMORE RELINQUI cum clamore, ut “et templum clamore petebant” et “atque Ixionii vento rota constitit orbis” , id est cum vento. et hoc est melius. nam multi dicunt: relinquebantur colles etiam a clamore, hoc est tantum recesserant a collibus boves, ut nec echo resultaret, scilicet ad colles iam clamore non perveniente. quod non procedit, quia hoc sensu illud excluditur 'reddidit una boum vocem': si enim tam longe fuerunt, ut nulla ratione recedentium boum mugitus colles derelictos feriret, quemadmodum inclusi bovis est clamor auditus ab Hercule? alii ita: linquit imago vocis evanescens, tamquam relictis collibus inaudita. [8.217] REDDIDIT quasi inclamata. UNA BOUM figura Graeca, mia ton boon. [8.218] MUGIIT more suo pro 'mugivit', ut “audiit et Triviae longe lacus” . CUSTODITA FEFELLIT id est dum custodiretur fefellit. [8.219] EXARSERAT pro 'exarsit'. ATRO FELLE DOLOR quo irascimur secundum physicos, ut splene ridemus: Persius “sed sum petulanti splene cachinno” . [8.220] RAPIT ARMA MANU NODISQUE GRAVATUM ROBUR duo dixit, sagittas et clavam. et non vacat 'que': nam si armorum epexegesis est 'nodis robur gravatum', vacat 'que'. 'gravatum' autem pro 'grave' posuit: nam grave est per naturam ponderosum, gravatum quod oneratur extrinsecus. sed quidam melius 'gravatum', quam 'grave' dictum volunt, quasi extrinsecus nodi sint additi. [8.222] TUM PRIMUM id est primo Herculis beneficio. [8.223] TURBATUMQUE OCULIS ea parte turbatum, quae proditrix mentis est. alii 'oculi' legunt et accipiunt a superioribus 'videre turbatum oculi'. ILICET potest 'ilicet' accipi pro 'igitur' aut 'continuo'. [8.226] ARTE PATERNA perseverat in fabula. sane aliter ferro, aliter arte. [8.227] FULTOSQUE EMUNIIT hysteroproteron: fulsit ut muniti essent. et 'emuniit' sicut 'mugiit' et 'emuniit' pro emunivit. OBICE POSTES hanc obicem dicimus, ut “ecce maris magna claudit nos obice pontus” . dubitant enim multi, utrum masculinum sit. [8.228] TIRYNTHIUS a Tiryntha, in qua nutritus est civitate, ut diximus supra. et est versus hypermetrus. [8.230] DENTIBUS INFRENDENS proprie 'infrendens' est inter se conprimens dentes: nam et frendere significat dentibus frangere, unde nefrendes infantes, quia nondum habent dentes. et Varro frenos hinc putat dictos. frendere ergo quoquo modo frangere, ut 'fresa faba' fracta. [8.231] AVENTINI MONTEM ut “fontem Timavi” , “Buthroti urbem” . [8.232] TER FESSUS VALLE RESEDIT egens consilii: Sallustius “fessus in Pamphyliam se receperat” . nam corpore 'fatigatum' dicimus, animo vero 'fessum', quamvis hoc saepe confundat auctoritas. sane quidam sic distinguunt 'ter saxea temptat limina', subiungunt 'nequiquam ter', ac post 'fessus valle resedit', ut semel sederit. [8.233] STABAT ACUTA SILEX paene omnes hunc silicem dixerunt: nam et Varro et Lucretius ita dicunt. tanta tamen est Vergilii auctoritas, ut persuadeat nobis etiam hanc silicem dici. DIRARUM VOLUCRUM modo 'dirarum' non mali ominis dicit, ut sunt bubones, sed quae humanis cadaveribus vescebantur: dixit enim “foribusque adfixa superbis ora virum tristi pendebant pallida tabo” . [8.237] DEXTER hoc est a dextra parte consistens. CONCUSSIT solvit, inpulit. satis signatis usus est verbis. [8.240] REFLVITQUE EXTERRITUS AMNIS rem naturae vertit in fabulam, cum ruina rupis in se recurrere necesse sit impetum fluminis. [8.242] INGENS REGIA regia, sicut Cacus putabat. sic est et illud dictum “illa se iactet in aula Aeolus” . PENITUS PATVERE admissum lumen est usque ad secreta speluncae. cavernas autem speluncae per tapinosin dixit. sane veteres loca concava, vel si quid incurvum fuisset, cavernas appellabant. [8.243] SI QUA VI terrae hiatus non nisi ex terrae motu fit. qui quoniam aut motu aquae inferioris nascitur, aut crebris tonitribus, aut de concavis terris erumpentibus ventis, ideo ait 'si qua vi'. quod autem dicit 'infernas reseret sedes', notandum est etiam de inpossibilibus fieri posse comparationem. [8.245] DIS INVISA superis scilicet. [8.246] TREPIDENT INMISSO LUMINE MANES Lucanus “et subito feriere die” (6.744). [8.248] INSVETA RUDENTEM clamantem. et abusive dictum est, sicut supra de leonibus “et sera sub nocte rudentum” , nam rudere proprie asinorum est: Persius “findor ut Arcadiae pecuaria rudere dicas” . aut ideo 'rudentem', quia supra ait “semihominis Caci” . [8.249] TELIS PREMIT omne quod iaci potest telum vocatur apo tou telothen, unde addidit 'omniaque arma advocat'. [8.250] MOLARIBUS asperrimis saxis, non unde molae fiunt. et secundum Homerum dixit, muloeidei petro. aut certe magnis et molis convenientibus. [8.252] FAUCIBUS INGENTEM FUMUM MIRABILE DICTU consuetudine sua usus est, ut cum aliquid contra naturam factum infert, praedicat unde incredibile videatur, ut “cui tres animas Feronia mater, horrendum dictu, dederat” . et 'mirabile dictu' parenthesis est. [8.255] FUMIFERAM NOCTEM non est noctis epitheton, sed quam Cacus fumum evomens faciebat. COMMIXTIS IGNE TENEBRIS utrumque enim evomebat. [8.256] NON TULIT non sustinuit. ANIMIS pro ira: unde iracundos dicimus animosos. PER IGNEM per eam rem, unde ille sperabat auxilium. [8.259] INCENDIA VANA 'vana' quantum ad Herculem pertinet. [8.260] ANGIT INHAERENS ELISOS OCULOS ET SICCUM SANGUINE GUTTVR 'angit guttur' bene dicimus, 'angit oculos' non procedit. ergo 'angit' ad unam rem pertinet, ut “disce, puer, virtutem ex me verumque laborem, fortunam ex aliis” : nam fortuna non discitur. unde multi 'elidens' legunt, et integer sensus est: nam 'elisos' soloecophanes est, ut sit ita 'angit guttur et elisos oculos facit'. [8.261] SICCUM SANGUINE per hoc iam exanime cadaver ostendit. [8.263] ABIVRATAEQUE RAPINAE abiurare est rem creditam negare periurio. sed hoc isti loco non congruit: unde modo 'abiuratas rapinas' contra ius retentas intellegamus. alii 'abiuratas' abductas atque alieni iuris factas, alii fraude et furto abductas tradunt. [8.264] INFORME CADAVER 'informe' magnum, cuius formam non sit facile conplecti. et cadaver est corpus nondum sepultum, dictum cadaver quod careat honore sepulturae. [8.265] NEQUEUNT EXPLERI CORDA TUENDO non poterant homines videndo cadaver sua corda satiare. 'tuendo' autem pro 'intuendo'. [8.267] SEMIFERI bene 'semiferi', cum supra 'semihominis'. [8.268] LAETIQUE MINORES nove et satis licenter 'minores' dixit, cum ab ipso Euandro Herculem constet esse susceptum, et minores non dicamus, nisi quotiens graduum deficit nomen, ut puta 'filius nepos pronepos abnepos adnepos'. ubi isti gradus defecerint, merito iam dicimus minores, sicut etiam maiores dicimus post patris avi proavi abavi atavique vocabulum. ergo 'minores' accipimus pro deinceps. vel certe 'minores' cum quibus vivit, quia ipsum constat esse longaevum: nam post ait “o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos” . [8.269] PRIMVSQUE POTITIUS AUCTOR ET DOMUS HERCVLEI CUSTOS PINARIA SACRI apud maiores nostros raro advenae suscipiebantur, nisi haberent ius hospitii; incertum enim erat quo animo venirent. unde etiam Hercules primo non est ab Euandro susceptus; postea vero cum se et Iovis filium dixisset et morte Caci virtutem suam probasset, et susceptus et pro numine habitus est. denique ara est ei maxima constituta, quod Herculi Delphicus Apollo in Italia fore praedixerat. cum ergo de suo armento ad sua sacrificia boves dedisset, inventi sunt duo senes, vel ut quidam tradunt ab Euandro dati, Pinarius et Potitius, quibus qualiter se coli vellet ostendit, scilicet ut mane et vespere ei sacrificaretur. perfecto itaque matutino sacrificio cum circa solis occasum essent sacra repetenda, Potitius prior advenit, Pinarius postea, extis iam redditis. unde iratus Hercules statuit ut Pinariorum familia tantum ministra esset epulantibus Potitiis et conplentibus sacra: unde et Pinarii dicti sunt apo tes peinas, id est a fame; nam senem illum Pinarium constat alio nomine nuncupatum. hinc est quod paulo post Potitii tantum facit commemorationem, ut 'primusque Potitius ibat'. quod autem dicit 'domus Herculei custos Pinaria sacri' non est contrarium; nam 'custos' est ministra, ut in undecimo “at Triviae custos iamdudum in montibus Opis alta sedet” , id est ministra. alii 'custos Pinaria sacri' dicunt, quod cum ara maxima vicino incendio conflagraret, a Pinariis liberata sit. et ideo 'custos sacri'. 'auctor' vero 'Potitius' quare? num quod sine familia Potitiorum sacra ista non fiebant, donec illos Appius Claudius corrupit pecunia, ut servos publicos hoc sacrum docerent, propter quod dicitur et ipse mox caecus factus et Potitiorum familia intra breve tempus extincta. [8.270] CUSTOS PINARIA SACRI quidam tradunt ideo 'custos', quod Potitii sacra publica servis publicis prodiderint. et quamvis tradatur eos ideo ad sacra Herculis non admitti, quod serius venerint, et ideo 'custos', quoniam nec prandendi habuerint facultatem, et id quasi irreligioso datum sit quod ignorantiae eventus attulerat, tamen habent Ciceronem auctorem, qui in de domo sua Pinarium Nattam appellans sic dicit “quem ego tamen credo, si est ortus ab illis, quos memoriae proditum est ab ipso Hercule, perfuncto iam laboribus, sacra didicisse” . quidam tradunt ideo Potitiis ab Hercule sacra commissa, quod cum ipse Hercules, rem divinam faciens, preces praecaneret, quas Potitius diceret, et pro eo deo, cui Hercules rem divinam faciebat, ipsum Herculem fortuitu invocasset Potitius, fertur tunc Herculem accepto omine divinitatis, reiecto Pinario, perpetuae epulationis sacrum Potitio tradidisse, a quo videbatur consecratus, et Potitios dici, quod eorum auctor epulis sacris potitus sit, Pinarios, quod eis, sicut dictum est, fames epularum sacrarum indicta sit: hoc enim eis Hercules dixisse dicitur humeis de peinasete. [8.271] LUCO templum enim nondum habuerat Hercules, sed aram tantummodo, ut diximus supra. MAXIMA ingens enim est ara Herculis, sicut videmus hodieque post ianuas circi maximi. alii maximam ideo dicunt, quia illo tempore omnibus erat honore potior quam sibi Hercules, postquam se a matre Euandri Iovis filium esse et immortalem futurum cognovit, statuit. [8.272] ERIT QUAE MAXIMA repetitio verbi ad honorem et potestatem pertinet. [8.273] IN MUNERE non tam 'in officio', quam 'in honore' hic accipiendum. [8.274] PORGITE DEXTRIS praebete invicem pocula. et est Homeri. PORGITE DEXTRIS] id est 'propinate mutuo'. an divisae sunt personae, ut 'cingite fronde comas' ad convivas referatur, 'pocula porgite' ad ministros. [8.275] COMMUNEMQUE VOCATE DEUM aut quia Argivus est Hercules et supra dixit Aeneas tam Graecos quam Troianos de uno sanguinis fonte descendere: aut communem deum dixit inter deos atque homines: unde medius fidius dictus: aut utriusque naturae medium, id est inter mortalitatem et divinitatem. sunt enim numina aliqua tantum caelestia, aliqua tantum terrestria, aliqua media: quos deos Apuleius medioximos vocat, hoc est qui ex hominibus dii fiunt. alii communem deum ideo dictum volunt, quia secundum pontificalem ritum idem est Hercules, qui et Mars: nam et stellam Chaldaeis dicentibus unam habere dicuntur, et novimus Martem communem dici: Cicero “Martemque communem” , Vergilius “et dis communibus aras” . item paulo post dat salios Herculi, quos Martis esse non dubium est. alii 'communem' humanum, beneficum, philanthropon: unde et communes homines dicimus. Varro dicit deos alios esse qui ab initio certi et sempiterni sunt, alios qui inmortales ex hominibus facti sunt: et de his ipsis alios esse privatos, alios communes. privatos quos unaquaeque gens colit, ut nos Faunum, Thebani Amphiaraum, Lacedaemonii Tyndareum: communes quos universi, ut Castorem Pollucem Liberum Herculem. DATE VINA quia tantum diis superis vino libari decebat. [8.276] HERCULEA POPULUS Herculi consecrata. qui cum ad inferos descendens fatigaretur labore, dicitur de hac arbore corona facta caput velasse: unde foliorum pars temporibus cohaerens et capiti albuit sudore, pars vero exterior propter inferorum colorem nigra permansit. et honeste ait 'pependit populus', id est corona de populo. atqui lauro coronari solebant qui apud aram maximam sacra faciebant. sed hoc post urbem conditam coepit fieri, neque alia fronde circumdat caput praetor urbanus, qui Graeco ritu sacrificat. sed poeta ad illud tempus retulit, quo Euander apud aram maximam sacra celebravit. Varro enim rerum humanarum docet in Aventino institutum lauretum, de quo proximo monte decerpta laurus sumebatur ad sacra: quamvis ipse dixerit “populus Alcidae gratissima” . [8.278] SACER IMPLEVIT DEXTRAM SCYPHUS legitur in libris antiquis Herculem ad Italiam ingens ligneum poculum adtulisse, quo utebantur in sacris. quod ne carie consumeretur pice oblitum servabatur, cuius magnitudinem et religionem simul significat dicendo 'implevit dextram sacer scyphus'. scypho praetor in anno semel vino libabat, neque hoc sine sacra fiebant. possumus et illud accipere, quod inter munera deorum etiam pocula sunt: Sallustius historiarum secundo “pocula et alias res aureas, diis sacrata instrumenta, †convivo mereantur” . [8.279] IN MENSAM LAETI LIBANT hoc est 'date vina volentes'. quaeritur sane, cur in mensam et non in aram libaverint? sed apud antiquos inter vasorum supellectilem etiam mensam cum aris mos erat consecrari quo die templum consecrabatur: unde bene ait 'in mensam laeti libant', quam constabat cum ara maxima dedicatam, ut alibi “mensaeque deorum” . [8.280] DEVEXO OLYMPO inclinato in noctem caelo. [8.282] PELLIBUS IN MOREM CINCTI aut in morem Herculis: aut certe sacerdotum: aut 'ex more', quia Pan, deus Arcadiae, pellitus sit, unde Euander. [8.283] ET MENSAE GRATA SECUNDAE DONA FERUNT quia, ut diximus una carnis fuerat, altera pomorum. mensae autem secundae †quae sunt alioquin gratae. [8.284] CUMULANTQUE ONERATIS LANCIBUS ARAS id est reddunt exta. [8.285] SALII salii sunt, qui tripudiantes aras circumibant. saltabant autem ritu veteri armati post victoriam Tiburtinorum de Volscis. sunt autem salii Martis et Herculis, quoniam Chaldaei stellam Martis Herculeam dicunt: quos Varro sequitur. et Tiburtes salios etiam dicaverant. quidam hos a saltu appellatos tradunt. quos alii a Numa institutos dicunt, ut arma ancilia portantes saltarent: ergo bene a saltu appellati. horum numerum Hostilius addidit; nam duo sunt genera saliorum, sicut in saliaribus carminibus invenitur: Collini et Quirinales, a Numa instituti, ab Hostilio vero pavorii et pallorii instituti. habuerunt sane et Tusculani salios ante Romanos. alii dicunt Salium quendam Arcadem fuisse, qui Troianis iunctus hunc ludum in sacris instituerit. non nulli tamen hos a Dardano institutos volunt, qui Samothracibus diis sacra persolverent. quidam etiam dicunt salios a Morrio, rege Veientanorum, institutos, ut Halesus, Neptuni filius, eorum carmine laudaretur, qui eiusdem regis familiae auctor ultimus fuit. [8.288] LAVDES HERCULEAS ET FACTA FERUNT senes tantum voce laudes Herculis exsequebantur, iuvenes et gestu corporis eius facta monstrabant. unde ibi inmorandum est 'hic iuvenum chorus', ut 'salii' iuvenibus conveniant, carmina ad senes pertineant. et bene senes facta Herculis canunt, quorum aetas scire et interesse gestis Herculis potuit, antequam is ab hominibus transiret ad deos. sane quaeritur cur huic deo aperto capite sacrum fiat. legitur enim in libris antiquioribus ipsius admonitio his verbis 'mihi detecto vertice cuncti sacrificanto'. et fuit observatio ne quis in aede Herculis eius habitum imitaretur: signum enim eius operto capite est. constat tamen ante adventum in Italia Aeneae aram Herculi consecratam, ab Aenea vero morem operiendorum capitum inductum, sicut ait “purpureo adopertus amictu” . PRIMA NOVERCAE MONSTRA bene 'prima'; nam et alia omnia Iunonis insidiis pertulit. fabula autem hoc habet. Hercules natus est cum Iphiclo, Amphitryonis filio. sed cum Iuno duos serpentes inmisisset Herculi, Iphiclus de cunis terrore lapsus suo vagitu excitavit parentes. qui cum surrexissent, viderunt Herculem angentem manibus angues inmissos ei novercalibus odiis. [8.289] ELISERIT praefocaverit. et hunc versum iunge: unum est enim 'monstra' et 'angues'. [8.291] TROIAMQUE ut supra diximus, Troiam Hercules evertit propter negatos sibi a Laomedonte equos divino semine procreatos et Hesionae nuptias, quam a ceto liberaverat, necato patre eius Laomedonte. sane critici frustra culpant Vergilium, quod praesentibus Troianis Troiae laudari introduxit excidium, non respicientes quia hoc ratio fecit hymnorum, quibus aliquid subtrahere sacrilegium est. alii magis hoc in solacium Aeneae cantatum posse accipi tradunt: nam quod Herculi datur, Graecis aufertur. et potest oblitteratus dolor videri [8.praeteritus], quando ad fatalem terram perventum est, sicut alibi ait Aeneas “illic fas regna resurgere Troiae” , ut ibi iam dixerat “salve fatis mihi debita tellus” , quia expectatus venerat solo Laurenti arvisque Latinis. OECHALIAMQUE Oechalia civitas in Euboea insula fuit, cuius Eurytus rex Iolen filiam denegavit Herculi, victori certamine sagittarum ante promissam, ideo quod eum fuerat filius dehortatus, dicens ab Hercule et Megaram uxorem et ex ea filios interemptos, quod factum fuerat Iunonis instinctu. unde iratus Hercules propter nuptias sibi denegatas, eversa civitate, interemit Eurytum et Iolen sustulit. MILLE pro multis. [8.292] MILLE LABORES REGE SUB EVRYSTHEO cuius asperrima imperia sustinuerat Hercules voluntate Iunonis: nam hoc est quod dicit 'fatis Iunonis', id est voluntate: vel certe responsis, quae Eurystheo in Herculem dederat. et quidam bono auspicio 'fatis Iunonis' positum volunt, hoc est quam etiam Troiani gravem sustinent, ut dei iuventur exemplo, qui tametsi multis eius instinctu subiacuerit aerumnis, virtute tamen ad divinitatem pervenerit. [8.293] NUBIGENAS de Ixione et Nube procreatos Centauros, ut superius diximus. Pindarus †opsum, cum equas pasceret, incestasse eas, inde Centauros natos dicit. [8.294] HYLAEVMQUE PHOLUMQUE Hylaeum Theseus interemit, Pholus vero Herculem suscepit hospitio eo tempore, quo ad expugnandos Centauros esset profectus: Lucanus “hospes et Alcidae magni, Phole” . unde apparet per poeticam licentiam nomina esse pro nominibus posita. alii Pholum non abhorrere a vera historia tradunt. Pholus enim dum miratur sagittas Herculis, quibus tot Centauros interfecerat, una ex illis in pedem eius decidit, cuius vulnere sanari non potuit. CRESIA MACTAS PRODIGIA 'mactas' bene ad leonem, quem interemit, refertur: nam Cretensem taurum non mactavit, sed cum eum incolumem ad Eurystheum perduxisset, ille eum licet flammas vomuisse dictus sit, inlectus pulchritudine, in Atticam regionem reliquit. qui cum Marathonem vastaret, a Theseo postea occisus est. uno tamen verbo utrumque saepe concluditur, aliquotiens una pars, ut “disce puer virtutem ex me verumque laborem, fortunam ex aliis” . alii 'mactas' ad Centauros sicut ad leonem referri volunt. [8.295] NEMEAE SUB RUPE Nemea silva est vicina Thebis, in qua Hercules interemit leonem, qui Lunae filius et invulnerabilis dictus est. 'Nemeae' autem anapaestus est: nam et 'ne' et 'me' breves sunt. [8.296] STYGII TREMVERE LACUS id est inferni, quo tempore descendit ad rapiendum Cerberum. [8.297] OSSA SUPER RECUBANS aut ad terrorem dictum est: aut certe illud est quod etiam supra diximus, Cerberum esse terram, quae corpora sepulta consumit; nam inde Cerberus dictus est quasi kreoboros. alii pueriliter volunt a Cerbero Amphiarai ossa consumi, qui hiatu terrae secundum Statium descendit ad inferos. SEMESA 'semensum' non dicimus, sicut nec 'ensum': nam 'esum' facit et 'comesum'. [8.298] NEC TE VLLAE FACIES 'facies', id est species, more suo: vel periculorum vices multae, ut “nova mi facies” et “quae scelerum facies” : subauditur tamen 'terruere'. IPSE TYPHOEUS et hoc poetice; nam si interemit Centauros, quemadmodum etiam Gigantum interfuit proelio, qui ante innumeros annos fuisse dicuntur? ergo 'non terruit' pro 'non terreret' vel 'terruisset', ut sit 'nec te Typhoeus ipse terreret'. [8.299] NON TE RATIONIS EGENTEM litotes figura; nam minus dixit et plus intellegimus: hoc enim dicit: prudentissimum te non circumvenit Lernaeus anguis, id est hydra, turba capitum. et est talis figura, qualis “munera nec sperno” . aliis amphibolia videtur. si ordinaveris 'non te Lernaeus turba capitum circumstetit anguis', remanet 'rationis egentem', ordinaveris, remanet 'Lernaeus t. c. c. a.' et est: non eguisti ratione cum te Lernaeus anguis circumstetit capitum turba. praeter haec quae Herculem hoc loco poeta fecisse memoravit, alia facta Herculis haec sunt. superatus aper Erymanthius; post cerva; item Stymphalides aves, quae alumnae Martis fuisse dicuntur, quae hoc periculum regionibus inrogabant, quod cum essent plurimae, volantes tantum plumarum de se emittebant, ut homines et animalia necarent, agros et semina omnia cooperirent. inde ovilia Elidensium regis, quae stercore animalium congesto pestilentiam tam suis quam vicinis regionibus creaverant, inmisso Alpheo flumine purgavit et regionibus salubritate reddita, ipsum regem negata sibi mercede interemit. inde equos Diomedis Thracis, qui humanis carnibus vescebantur, abduxit. inde ad Hippolytae cingulum petendum perrexit eamque ablato cingulo superavit. ad Geryonem autem, sicut iam supra dictum est, navi aenea navigavit tergo leonis velificans, ibique primum canem, Echidnae filium, peremit, deinde Eurytiona pastorem, Martis filium, novissime Geryonem, cuius abduxit armenta. item ad Hesperidas perrexit, et Antaeum, filium Terrae, victum luctatione necavit. inde in Aegypto Busiridem necavit, qui advenientes hospites immolare consueverat. post Prometheum, Iovis imperio in Caucaso monte religatum, occisa sagittis aquila liberavit. Acheloum etiam fluvium, qui se propter Deianiram, Oenei filiam, certando cum Hercule in formas varias commutabat, mutatum in taurum, avulso ab illo cornu, victoria cedere conpulit. post Lycum regem, qui, se apud inferos constituto, Megaram uxorem eius temptaverat, reversus peremit: propter cuius necem Iuno ei insaniam misit, ut uxorem necaret ac filios. qui post, recepta sanitate, cum expiationem parricidii ab Apolline petisset nec ab eo responsa meruisset, ira concitus cortinam ipsam et tripodem Apollinis sustulit: ob quod iratus Iuppiter eum Omphalae servire praecepit. cuius finis humanitatis talis fuit. cum Deianiram coniugem per fluvium, in quo Nessus Centaurus commeantes transvehebat, etiam Hercules transvehere vellet, ausus est Nessus occulte Deianiram de stupro interpellare. quod cum Hercules agnovisset Nessum peremit. sed Nessus moriens Deianiram monuit, ut sanguinem suum exceptum servaret, et si quando advertisset Herculem altera femina delectari, sanguine ipso vestem inlitam marito daret, per quam vindicari posset. sed Deianira cum audisset maritum Iolen, Euryti Oechaliensis amare filiam, vestem tinctam Nessi sanguine Lichae servo dedit ad eum perferendam. qui cum Herculi in Oeta occurrisset, munus uxoris tradidit. quam cum ille Iovi sacrificaturus induisset, tanto corporis ardore correptus est, ut non invento remedio pyram construi iuberet donatisque Philoctetae sagittis peteret ab eo ut cremaretur. quo facto inter deos relatus est. [8.301] SALVE hic 'salve' sic dictum est ut alibi “sis felix” . hic Divus Fidius solus dicitur, quod solus fidem fecit se Iovis filium. VERA IOVIS PROLES nullus enim humano sanguine procreatus tanta perficeret. [8.302] DEXTER ADI id est propitius. PEDE SECUNDO omine prospero. [8.303] SUPER OMNIA CACI id est hoc factum laudant ultra omnia. et sic est dictum, ut “sed te super omnia dona unum oro” . et bene, quantum ad ipsos pertinet, rem maiorem et sibi utiliorem servavere post omnia: quia ita saepe fit, ut ea quae in praesente aguntur, fabulis omnibus postea addantur, et quae experti erant, potiora videantur ignotis, et fides habeatur illis quae audierant ex his quae viderant. [8.307] OBSITUS AEVO aetate involutus, ut Terentius ait “annis pannisque obsitus” . nonnulli 'obsitum' quasi insitum et obsessum et possessum tradunt. [8.310] FACILESQUE OCULOS FERT OMNIA CIRCUM physici dicunt ex vino mobiliores oculos fieri: Plautus “faciles oculos habet” , id est mobiles vino. hoc etiam Maecenas in symposio, ubi Vergilius et Horatius interfuerunt, cum ex persona Messalae de vi vini loqueretur, ita: “ut idem umor ministrat faciles oculos, pulchriora reddit omnia et dulcis iuventae reducit bona” . [8.311] CAPITURQUE LOCIS delectatur. CAPITURQUE LOCIS] nam uno loco diutius retinetur. [8.313] ROMANAE CONDITOR ARCIS conditor Pallantei, ubi nunc Palatium est: quod non est re vera arx, sed tenet rerum omnium principatum. et hic subtiliter videtur significare Romam initium ab Euandro ducere. [8.314] HAEC NEMORA INDIGENAE FAVNI 'indigenae', id est inde geniti, autokhthones. et sciendum secundum Hesiodi theogoniam primo deos genitos, inde hemitheos, post heroas, inde homines innocentes, ultimos sceleratos: quem et hic nunc ordinem servat. sane, sicut supra dictum est, Faunus Pici filius dicitur, qui a fando, quod futura praediceret, Faunus appellatus est: quorum etiam responsa ferebantur. hic Faunus habuisse filiam dicitur †omam castita et disciplinis omnibus eruditam, quam quidam, quod nomine dici prohibitum fuerat, Bonam Deam appellatam volunt. hos Faunos etiam Fatuos dicunt, quod per stuporem divina pronuntient. quidam Faunum appellatum volunt eum quem nos propitium dicimus. [8.315] TRUNCIS ET DURO ROBORE NATI hoc figmentum ortum est ex antiqua hominum habitatione, qui ante factas domos aut in cavis arboribus aut in speluncis manebant. qui cum exinde egrederentur aut suam educerent subolem, dicti sunt inde procreari. [8.316] NEQUE CULTUS ERAT id est nullam sui curam habebant. alii ad animum referunt, ut Sallustius “indocti incultique” . alii ' mos ' hoc est qui neque legibus aut imperio cuiusquam regebantur, quia mos est lex quaedam vivendi nullo vinculo adstricta, hoc est lex non scripta. sed hic 'cultum' legem, imperium dictum volunt. alii mores pro legibus, ut “moresque viris et moenia ponet” et “veterisque dei se more tenentem” . [8.317] COMPONERE OPES reservare, ordinare. PARCERE PARTO de die, inquit, vivebant nec inventa servabant. [8.318] RAMI ATQUE ASPER VICTU VENATUS ALEBAT cognato quodammodo victu alebantur, aut venatu montium aut arborum ramis: hinc enim ali debebant ex arboribus nati. [8.319] PRIMUS quasi et alius venerit e caelo; sed primus in Italiam venit. AB AETHERIO VENIT SATURNUS OLYMPO hoc dicit secundum poeticum morem; nam Saturnus rex fuit Cretae, quem Iuppiter filius bello pepulit. hic fugiens ab Iano rege, qui urbem habuit, ubi nunc Ianiculum, est susceptus, qui regnabat in Italia. quem cum docuisset usum vinearum et falcis et humaniorem victum, in partem est admissus imperii et sibi oppidum fecit sub clivo Capitolino, ubi nunc eius aedes videtur. qui postea suum repetivit imperium. ex hoc et Saturnalia, ut essent memorialia vitae quam Saturnus docuerat: qua die simili et promiscuo victu utuntur servi et liberi. ideo autem in aede ipsius Saturni aerarium, quod ibi potissimum pecunia servaretur, eo quod illi maxime credatur. [8.321] IS GENUS INDOCILE pro 'indoctum': nam 'indocile' est quod penitus non potest discere, 'indoctum' quod nondum didicit. hos autem dicit esse conpositos, unde apparet quia 'indocile' dixit pro 'indoctum'. hoc autem est quod dicit Cicero in primo rhetoricorum, feros adhuc homines magni cuiusdam viri oratione conpositos. [8.322] LEGESQUE DEDIT atqui dixit “haud vinclo nec legibus aequam” ; sed intellegimus Saturnum dedisse leges, quibus adeo obtemperaverunt, ut iam ita per naturam sine legibus viverent. hunc sane deum et leges recipere et legibus praeesse docet antiquitas; nam ideo et acceptae a populo leges in aerario claudebantur, quoniam aerarium Saturno dicatum erat, ut hodieque aerarium Saturni dicitur. LATIVMQUE VOCARI MALVIT bene 'maluit': nam et Saturnia dicta est, ut “et nomen posuit Saturnia tellus” . et Vergilius Latium vult dici, quod illic Saturnus latuit fugiens Iovem. fabula nota est, quod Saturnus filios suos de Ope genitos voraverit, cum audisset a filio se regno esse pellendum, et quod ei uxor nato Iove lapidem pro infante obtulerit devorandum. Varro autem Latium dici putat, quod latet Italia inter praecipitia Alpium et Apennini. quidam ferunt a Latino dictum Latium, alii ipsum Latinum a Latio. [8.325] SIC PLACIDA POPULOS IN PACE REGEBAT ut merito aurea saecula crederentur. [8.326] DECOLOR AETAS vitiosa, quae decoloraret veteres mores: in omni enim vitioso corpore inest pessimus color. et adludit ad naturam metalli, quam cernimus discolorem: nec inmerito; supra enim dixerat 'aurea saecula', ideo nunc dixit 'aetas decolor', id est aurea et ferrea, sicuti Hesiodus dicit. sane 'decolor aetas' quis ante hunc?. [8.328] TUNC MANUS AVSONIAE omnes terrae habitatores aut indigenae sunt aut advenae aut convenae. indigenae sunt inde geniti, ut de Faunis dixit: advenae de uno loco venientes, ut Saturnus: convenae de diversis, ut Ausones et Sicani: quamvis quidam Ausones cognominatos ab Ausone, Vlixis et Circes filio, dicant. Sicani autem secundum non nullos populi sunt Hispaniae, a fluvio Sicori dicti: Lucanus “Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis” . hi duce Siculo venerunt ad Italiam et eam tenuerunt exclusis Aboriginibus. mox ipsi pulsi ab illis quos ante pepulerant, insulam vicinam Italiae occupaverunt et eam Sicaniam a gentis nomine, Siciliam vero a ducis nomine dixerunt: quamquam Thucydides dicat de Sicilia Italum regem venisse et ab eo esse Italiam appellatam. alii sic distinguunt 'Sicanae' et subiungunt 'saepius et nomen posuit Saturnia tellus': semel enim Sicani ex Hispania in Italiam venisse dicuntur. at Italia plura nomina habuit, dicta est enim Hesperia, Ausonia, Saturnia, Italia. [8.330] INMANI CORPORE THYBRIS hic Tuscorum rex fuit, qui iuxta hunc fluvium pugnans cecidit et ei nomen inposuit: vel ut quidam volunt a Glauco, Minois regis filio, occisus est. alii volunt istum ipsum regem latrocinatum esse circa huius fluminis ripas et transeuntibus crebras iniurias intulisse, unde Thybris quasi hubris dictus est apo tes hubreos, id est ab iniuria: nam amabant maiores ubi aspiratio erat Th ponere. alii Tiberim, Iani et Camasenae filium, ibi in bello perisse tradunt. Varro Tiberim a Thebri quodam vel a * * * qui ibi perierit, dictum tradit. alii, ut supra diximus, volunt eos qui de Sicilia venerunt, Thybrin dixisse ad similitudinem fossae Syracusanae, quam fecerunt per iniuriam Afri et Athenienses iuxta civitatis murum: nam quod Livius dicit, ab Albano rege Tiberino Thybrin dictum, non procedit ideo, quia etiam ante Albam Thybris dictus invenitur. sed hic Alexandrum sequitur, qui dicit Tiberinum, Capeti filium, venantem in hunc fluvium cecidisse et fluvio nomen dedisse: nam et a pontificibus indigitari solet. [8.331] POST ITALI etiam Euander se Italum dicit. [8.332] ALBULA NOMEN antiquum hoc nomen a colore habuit. [8.333] ME PULSUM PATRIA aut, ut diximus supra, propter parricidium: aut certe oraculorum necessitate conpulsum. PELAGIQUE EXTREMA id est aut per extrema pelagi actum: aut, ut dicit Donatus, per pelagus extrema sequentem, ut 'pelagi' adverbium sit. PELAGIQUE EXTREMA] pro 'in pelago', aut pelagi pericula. [8.334] FORTUNA OMNIPOTENS ET INELUCTABILE FATUM secundum stoicos locutus est, qui nasci et mori fatis dant, media omnia fortunae: nam vitae humanae incerta sunt omnia. unde et miscuit, ut quasi plenum ostenderet dogma: nam nihil tam contrarium est fato quam casus; sed secundum stoicos dixit. alii 'fortuna omnipotens' propter fugam et exilium, 'ineluctabile fatum' idcirco, ut se sceleris et parricidii crimine purgaret. [8.335] EGERE coegerunt, ut quasi ostendat invitum. [8.336] CARMENTIS NYMPHAE MONITA matris eius, quae Nicostrate dicta est, sed ideo Carmentis appellata a suis, quod divinatione fata caneret: nam antique vates carmentes dicebantur, unde etiam librarios qui eorum dicta perscriberent, carmentarios nuncupatos. alii huius comites Porrimam et Postvertam tradunt, quia vatibus et praeterita et futura sunt nota. alii etiam Tiburtem dictam. 'nymphae' autem maritae dicit: nam Graece sponsa numphe dicitur. haec autem non vere nympha fuit, sed vaticinatrix. alii nympham ideo dictam, quoniam qui res Arcadum scripserunt, tradunt sex feminas ibi fuisse quae nymphae vocarentur, in quis et Carmentem: proprio ergo vocabulo, non epitheto poetico usus est. AUCTOR scilicet oraculorum. [8.337] MONSTRAT ET ARAM aut quam Euander matri fecit extinctae: aut 'aram' pro monumento: aut ideo aram, quia ibi sepulta est et post excessum dea credita. est autem iuxta portam, quae primo a Carmente Carmentalis dicta est, post scelerata a Fabiis CCCVI, qui per ipsam in bellum profecti, non sunt reversi. VATIS FATIDICAE bene addidit 'fatidicae': nam vatem et poetam possumus intellegere, unde solum plenum non erat. ergo tale est ut illud in Sallustio “in tugurio mulieris ancillae” , non quia mulieris statim et ancillae, si autem ancillae statim et mulieris. [8.340] QUAE PRIMA quia postea etiam sibylla dixit. [8.341] NOBILE PALLANTEUM futurum scilicet, sicut et Aeneadas: ad sequens enim Romanorum retulit tempus. [8.342] ASYLUM RETULIT postquam Hercules migravit e terris, nepotes eius timentes insidias eorum quos avus adflixerat, Athenis sibi primi asylum, hoc est templum misericordiae, collocarunt unde nullus posset abduci, quod etiam Statius dicit, ut “Herculeos fama est fundasse nepotes” . ideo ergo ait 'quod Romulus acer asylum retulit', hoc est fecit ad imitationem Atheniensis asyli: quod ideo Romulus fecit, ut haberet advenas plures cum quibus conderet Romam. ergo 'retulit' aut restituit aut nominavit. Iuvenalis “et tamen ut longe repetas longeque revolvas nomen, ab infami gentem deducis asylo” . sane hoc non ad Euandri personam adplicatur, quod ipse Aeneae retulerit. [8.343] GELIDA MONSTRAT SUB RUPE LUPERCAL sub monte Palatino est quaedam spelunca, in qua de capro luebatur, id est sacrificabatur: unde et lupercal non nulli dictum putant. alii quod illic lupa Remum et Romulum nutrierit: alii, quod et Vergilius, locum esse hunc sacratum Pani, deo Arcadiae, cui etiam mons Lycaeus in Arcadia consecratus est. et dictus Lycaeus, quod lupos non sinat in oves saevire. ergo ideo et Euander deo gentis suae sacravit locum et nominavit lupercal, quod praesidio ipsius numinis lupi a pecudibus arcerentur. sunt qui dicant hunc Pana enualion, deum bellicosum: alii Liberum patrem, eo quod capro ei fit divina res, qui est hostia Liberi propria. in huius similitudinem intecti cultores eius: cui lupercalia instituta sunt, quia deus pastoralis est. nam Remum et Romulum ante urbem conditam lupercalia celebrasse eo quod quodam tempore nuntiatum illis sit latrones pecus illorum abigere: illos togis positis cucurrisse caesisque obviis pecus recuperasse: id in morem versum, ut hodieque nudi currant. non nulli propter sterilitatem hoc sacrum dicunt a Romulo constitutum, ideoque et puellae de loro capri caeduntur, ut careant sterilitate et fecundae sint: nam pellem ipsam capri veteres februm vocabant. [8.344] PARRHASIO DICTUM PANOS DE MORE LYCAEI ordo est: monstrat lupercal Panos Lycaei, dictum de more Parrhasio, id est ostendit lupercal Panos Lycaei, dicatum ex more Arcadico: nam Parrhasia Arcadia est. DICTUM dicatum, consecratum. PANOS LYCAEI 'huius Panos' genetivus est Graecus, et 'Panos Lycaei' sic dictum est, ut 'Iovis Olympi', 'Apollinis Delphorum'. [8.345] SACRI MONSTRAT NEMUS ARGILETI 'sacri' execrabilis. sane Argiletum, quasi argilletum, multi volunt a pingui terra; alii a fabula. nam Euander Argum quendam suscepit hospitio. qui cum de eius cogitaret interitu, ut ipse regnaret, Euandro hoc non sentiente socii intellexerunt et Argum necarunt: cui Euander et sepulchrum fecit et locum sacravit, non quod ille merebatur, sed hospitalitatis causa. bene autem in hac re Euander inmoratur et docet causas, ne apud hospitem veniat in suspitionem. ergo Argiletum ab Argo illic sacrato et sepulto. alii Argum occisum dicunt ab ipso Euandro, auxiliante sibi Hercule, quod is ex hospite factus esset inimicus. alii Danaen cum duobus filiis Argo et Argeo, quos de Phineo habuit, venisse in Italiam et locum ubi nunc Roma est tenuisse, ibique Argum Aboriginum insidiis interfectum loco nomen dedisse. alii Argiletanam portam appellari, quod eam Cassius Argillus sive fecerit sive refecerit: quod ibi Cassius Argillus bello Punico primo sit interfectus ob turbulentam et seditiosam naturam. alii quod Argillus senator post Cannense proelium suaserit a Poenis pacem postulari, ideo in senatu carptum domumque eius dirutam et locum Argiletum appellatum. quidam dicunt cum Capitolii, ubi nunc est, fundamenta iacerentur, caput humanum quod Oli diceretur, inventum: quo omine sollicitatos conditores misisse ad Tusciam ad aruspicem illius temporis nominatum, qui iam indicaverat Argo filio suo, tributum fataliter esse, ut is locus orbi imperitaret, in quo illud caput esset inventum. obvii igitur Argo hi qui missi erant ubinam esset pater interrogaverunt. qui cognita causa itineris eorum, omne responsum patris prodidit monuitque ut caverent, ne ab eo interrogatione deciperentur. sed cum legati ad eum pervenissent et de significatione inventi capitis quaererent, volens ille dominatum orbis patriae suae potius adscribere, interrogavit, anne hic, suum locum ostendens, invenissent. illis negantibus suspicatus proditum esse responsum, quaesivit an quemquam obvium habuissent. illis simpliciter confitentibus occurrisse sibi iuvenem, tunc aruspex conscenso equo secutus Argum occidit eo loco, ubi nunc Roma est, a cuius caede Argiletum. quamvis haec historia etiam de alio nomine saepe celebrata sit. [8.346] TESTATUR LOCUM iurat non sua culpa iura hospitii esse violata. TESTATURQUE LOCUM] vel in testimonium ducit nomen loci, vel detestatur. [8.347] TARPEIAM SEDEM prolepsis: duo haec enim nomina postea monti indita sunt. [8.348] AVREA NUNC 'nunc' ad utrumque pertinet, et ad 'aurea' et ad 'Tarpeiam sedem': nam Tarpeia sedes dicta est a Tarpeia virgine. cum enim Romulus contra Sabinos bella tractaret et Tarpeio cuidam dedisset arcem tuendam, filia eius Tarpeia aquatum profecta in hostes incidit. quam cum hortarentur ad proditionem arcis, illa pro praemio poposcit ornatum manuum sinistrarum, id est armillas. facta itaque arcis proditione hostes ingeniosa morte promissa solverunt: nam scuta, id est sinistrarum ornatum, super illam iacientes eam luce privarunt. quae illic sepulta Tarpeiae sedi nomen inposuit. [8.349] RELIGIO id est metus, ab eo quod mentem religet dicta religio. [8.350] DIRA magna, admirabilis, ut “an sua cuique deus fit dira cupido?” SAXUM sic appellatur Capitolium. [8.351] HOC NEMUS bene ubique 'nemus' dixit: nam tunc aedificia non erant. [8.352] QUIS DEUS dubitando 'quis deus' adfirmat deum esse. IPSUM CREDUNT SE VIDISSE IOVEM in hoc scilicet nemore. sane ad illud adludit quod primi dicuntur Iovi templa et rem divinam fecisse -Aeacus enim primus in Arcadia templum Iovi constituisse dicitur— nec enim longe sunt a Iove Olympico: unde eos dicit Iovem vidisse, et quod ipsi sunt proselenoi, ut ait Statius “Arcades astris lunaque priores” : licet dicat Sallustius Cretenses primos invenisse religionem, unde apud eos natus fingitur Iuppiter. [8.354] AEGIDA CONCUTERET hic distinguendum: nam aegida, id est pellem Amaltheae caprae, a qua nutritus est, in sinistra Iuppiter tenet. sane Graeci poetae turbines et procellas kataigidas appellant, quod haec mota faciat tempestates. ergo 'nigrantem' tempestatem commoventem. DEXTRA NIMBOSQUE CIERET et de dextera fulmina commoveret: nam modo nimbos pro fulminibus posuit, quae de dextera iacit. aegidis autem concussio commovet pluvias. ergo 'concuteret aegida atque per eam nimbos moveret'. [8.355] DISIECTIS OPPIDA MURIS unum Iani, aliud Saturni, iam tunc vetusta. [8.356] MONUMENTA VIRORUM hoc sermone ostendit etiam Saturnum virum fuisse. [8.357] IANUS PATER Ianus in Ianiculo habitavit. qui quod una navi exul venit, in pecunia eius ex una parte Iani caput, ex altera navis signata est. [8.359] DICTIS dubium est, nomen sit 'dictis', an participium. [8.360] PASSIMQUE ARMENTA VIDEBANT quae post mortem Caci passim nullo timore vagabantur. [8.361] ROMANOQUE FORO Romanum forum est ubi nunc rostra sunt. sed et hic prolepsin fecit: nam postea sic dictum est. LAUTIS MUGIRE CARINIS carinae sunt aedificia facta in carinarum modum, quae erant circa templum Telluris. lautas autem dixit aut propter elegantiam aedificiorum, aut propter Augustum, qui natus est in curiis veteribus et nutritus in lautis carinis. alii dicunt carinas montem nominatum, quod ager suburbanus ante portas carus erat. alii lauta loca legatorum, quae in ea regione instructa accipere consuerant. alii quod ibi Sabini nobiles habitaverint, quorum genus invidere et carinare solebat. carinare autem est obtrectare: Ennius “contra carinantes verba atque obscena profatus” , alibi “neque me decet hanc carinantibus edere chartis” . alii quod Romani Sabinis instantibus fugientes, eruptione aquae ferventis et ipsi liberati et hostes ab insequendo repressi quia calida aqua lavandis vulneribus apta fuit, locus lautulus appellatus est. [8.363] VICTOR ALCIDES SUBIIT hic ius pontificale quibusdam videtur subtiliter tangere: domus enim, in qua pontifex habitat, regia dicitur, quod in ea rex sacrificulus habitare consuesset, sicut flaminia domus, in qua flamen habitat, dicebatur: quod hic ostendit ex persona Euandri, quem facit orantem ut Aeneas suam ingrederetur domum, non utique profanam, sed sacratam, scilicet quae fuerit hospitium Herculis, illis versibus 'haec, inquit, limina victor Alcides subiit, haec illum regia cepit'. quem etiam honore divinae dignationis sociat adiciens 'aude hospes contemnere opes et te quoque dignum finge deo': haec enim dicendo quid aliud agit, quam ut sacratae religionis usum tribuat antisti * * * divina communia, utpote quem etiam pontificali honore nuncupaverat, dicens 'maxime Teucrorum ductor': neque enim quia ductor eo maximus, sed quia maximus eo * * * omnia. regiae autem verius meminit dicendo 'tecta subibant pauperis Euandri' 'Romanoque foro': quis enim ignorat regiam, ubi Numa habitaverit, in radicibus Palatii finibusque Romani fori esse? VICTOR ALCIDES SUBIIT eusumbolos, id est bonum Aeneae omen ostenditur: Varro enim divinarum libro IV. Victorem Herculem putat dictum, quod omne genus animalium deinceps vicerit. sed Romae Victoris Herculis aedes duae sunt, una ad portam trigeminam, alia ad forum boarium: cuius commenti causa haec exponitur. Marcus Octavius Hersennus in prima adulescentia tibicen, postquam arti suae diffisus est, mercaturam instituit. bene re gesta decimam Herculi dicavit. postea cum navigans hoc idem ageret, a praedonibus circumventus fortissime pugnavit et victor recessit. quem in somnis Hercules docuit sua opera servatum. cui Octavius, impetrato a magistratibus loco, aedem cum signo sacravit et Victorem incisis litteris appellavit. ergo Vergilium non tantum ad victoriam praesentem victorem dixisse, sed occulte perpetuo eius epitheto usum debemus accipere, quippe quem Romae sub hoc nomine sacratum coli videbat; nam supra ait “taurosque hac victor agebat” , cum de pugna eius alia loqueretur. sane hic 'subiit' iuxta usum praesentem accusativo iunxit, cum antiquo more alibi dativo iunxerit, ut “progressi subeunt luco” . CEPIT mire dixit, ut alibi “nec te Troia capit” . [8.364] AVDE HOSPES CONTEMNERE OPES bene 'aude', quasi rem arduam et difficilem. AVDE HOSPES CONTEMNERE OPES ideo dixit 'aude', tamquam virtute opus sit animi et ad expellendum amorem divitiarum. DIGNUM FINGE DEO compone te et forma in similitudinem numinis: quod iuxta sectam cynicam hospes Herculis suadet. sane quidam 'deo' pro inmortalitate dictum volunt. [8.365] NON ASPER non aspernator, id est fastidiosus. [8.366] ANGUSTI SUPTER FASTIGIA TECTI INGENTEM AENEAN DUXIT ex contrarietate quaesitus ornatus, ait enim 'angusti tecti supter fastigia ingentem Aenean duxit'. [8.368] EFFULTUM sicut supra dictum est, apud veteres dicebatur, super quod unusquisque iacuisset. PELLE LIBYSTIDIS VRSAE species pro genere: nam cuiuslibet ferae possumus accipere. [8.370] EXTERRITA MATER ideo territa, quia mater. [8.371] TUMULTU ut 'Gallicus tumultus'. [8.373] DICTIS DIVINUM ADSPIRAT AMOREM id est dictis suis addit venustatem, ut amabiliter eius audiatur oratio. DICTIS DIVINUM INSPIRAT AMOREM petitura pro filio de adulterio procreato orationem suam ingenti arte conposuit: quod etiam Vulcanus ipse testatur, dicens 'quid causas petis ex alto?' non enim aperta est eius petitio, sed longo prooemio perversam amore mariti circumvenit mentem. ergo quaestionem hanc quae nascitur ex petitione Veneris inpudica, solvimus his modis: primo quod Vulcanum amore circumvenit, nam et post completam orationem statim eum complectitur et molli amplexu fovet: deinde quod nacta est occasionem eius temporis quo Marti arma faciebat, quem fuisse sciebat adulterum: per quod datur intellegi Vulcanum iam omnem suspitionem et iram quam habuit circa Venerem, deposuisse, adeo ut arma etiam ipsi fabricaret adultero. praeterea Vulcanum uxorium fuisse testatur et ipse Vergilius dicens “tum pater aeterno fatur devinctus amore” , et Statius ubi Martem Venus adloquitur, ut “at non eadem Vulcania nobis obsequia, et laesi servit tamen ira mariti” . nam quod dicit Donatus potuisse fieri ut cum Anchisa concumberet Venus, ante quam Vulcano nuberet, non procedit: constat enim a principio Venerem uxorem fuisse Vulcani. sane 'divinum' theion debemus accipere. [8.374] DUM BELLO ARGOLICI 'dum' pro 'quam diu'. sane haec oratio rhetorica suasio est. nam principium a verecundia sumpsit; dicendo enim numquam se molestam antea fuisse, ostendit se inpetrare debere, praesertim ex eo quod non timuerit petere. 'nunc Iovis imperio Rutulorum constitit oris, ergo eadem supplex venio': haec non tantum rogandi, sed etiam inpetrandi vim habent. verso tamen ordine: nam primo arma petit, deinde adiuvat exemplo dicendo 'te filia Nerei' etc., deinde causam 'aspice qui coeant populi'; ipsum enim 'populi' multitudinem significat, et quasi non inpugnet, sed inpugnetur Aeneas, ita pathos fecit dicens 'in me excidiumque meorum': nam quod a principio arma petit haec ratio est, quod rem nec magnam nec difficilem Vulcano petebat. ideo et statim posuit; nam ubi maius aliquid est, ante causa dicenda est, ut praemollitis animis, tunc quod petitur suggeratur. [8.375] DEBITA fataliter ad exitium destinata. CASVRASQUE INIMICIS IGNIBUS ARCES causa cur non petierit. [8.376] MISERIS atqui honestum est miseris subvenire; sed hoc dicit: cur te fatigarem pro hominibus fati necessitate perituris? ARMA ROGAVI argute hic in principio arma nominat, ut iam intellegatur quid petitura sit. [8.377] ARTIS OPISQUE TUAE duo duobus reddit, 'opis', arma <'artis'>: aut certe idem valet 'opis' quod 'artis'; hinc opifices. [8.378] INCASSUMVE TUOS ordo est: tuosve labores incassum exercere volui. [8.379] PRIAMI DEBEREM PLURIMA NATIS scimus quod Paridi tantum debuit, sed hoc velat aliarum commemoratione personarum, ne ex turpi causa Paridi debuisse videatur. simul et, ut quidam tradunt, pulchritudinis suae Vulcanum admonet, hoc est 'formae iudicio Iovis coniugem vici'. [8.380] AENEAE FLEVISSEM SAEPE LABOREM bene post Pergama, post Troianos, post Priami liberos cum excusatione fit Aeneae commemoratio; dicit enim se eius infelicitate commotam: ut illud causas habeat, hoc miseratione consistat. [8.381] NUNC] id est 'nunc vero'. et subdistingue: nunc autem, Iovis imperio. IOVIS IMPERIO ne videretur inpudens, si aliena regna deposceret. et hoc latenter dicere videtur: fave huic cui etiam Iuppiter favet. [8.382] EADEM quae tunc scilicet silui, quae nihil petii. SANCTUM MIHI NUMEN si 'sanctum' simpliciter accipiatur, leve est. 'numen' ergo 'sanctum' ut 'leges sanctas' dicimus, id est firmas, a sanciendo. [8.383] ARMA ROGO hic distinguendum, ut cui petat, non dicat, sed relinquat intellegi, ne foede apud maritum et amorem suum circa Anchisen memoret et susceptum de adulterio filium. GENETRIX NATO. TE FILIA NERI hoc est, soles hoc praestare matribus. et dicit Thetidem, quae Achilli arma inpetravit. et bonis utitur comparationibus dicendo 'filia Neri', cum ipsa Iovis sit filia, item 'uxor Tithonia', cum sit ipsa Vulcani. 'Neri' autem pro 'Nerei': omnia enim quae in 'eus' exeunt hodie apud maiores in 'es' exibant, ut 'Nereus Neres, Tydeus Tydes', et genetivum in 'is' mittebant, 'Tydis Neris'. sed quia plerumque 's' supra in latinitate detrahitur, remanebat 'i'. hinc est 'filia Neri', “inmitis Achilli” , item in Sallustio “ad bellum Persi Macedonicum” . sic Asper. [8.384] TITHONIA CONIVNX Aurora pro Memnone. [8.385] ASPICE QUI COEANT POPULI to aition, ut praesentem ostenderet necessitatem. dicendo autem 'populi' phantasiam fecit. CLAVSIS FERRUM ACVANT PORTIS ut ostenderet festinationem: dixit enim superius “quinque adeo magnae positis incudibus urbes tela novant” . IN ME artificiose arma petit etiam sibi profutura; nisi enim subvenis, iterum vulnerabor; nam a Graecis fuerat vulnerata, unde est “equidem credo mea vulnera restant” . [8.388] CUNCTANTEM scilicet de promissione, quam rem per amplexum suum inmisso amore persolvit. [8.389] ACCEPIT SOLITAM FLAMMAM vel quasi maritus; vel adludit ad rem naturalem: namque ideo Vulcanus maritus fingitur Veneris, quod Venerium officium non nisi calore consistit, unde est “frigidus in Venerem senior” . [8.390] LABEFACTA PER OSSA si ossa labefecit, quanto magis animum? [8.391] ATQUE OLIM fere, ut solet; nam non est adverbium temporis. [8.392] IGNEA RIMA MICANS id est fulmen, cuius naturam expressit; namque nubes vento coactae plerumque rumpuntur et ex se fulmen emittunt. quamvis philosophi fulgura et tonitrua simul exprimi dicant, sed illud celerius videri, quia clarum est, tonitrua autem ad aures tardius pervenire. alii 'rima micans' fulgetram dicunt: et hoc ad velocitatem amoris, qui momento Vulcanum percussit. [8.393] FORMAE CONSCIA CONIVNX intellexit se dolis et pulchritudine pervertisse mentem mariti. alii duabus rebus Venerem volunt maritum adgressam, dolis et pulchritudine: et volunt melius 'dolis [8.et formae] conscia', quam 'laeta', et 'formae' melius dativo casu quam genetivo. [8.394] DEVINCTUS hoc sermone ostendit eum posse cuncta concedere. [8.395] EX ALTO †mirum et hoc libenter et olim de promittentis. EX ALTO argumentatione longe repetita. est autem de usu dictum: Cicero primo libro ad Brutum “si Pompeius non ex alto peteret et multis verbis me iam hortaretur” . [8.397] TUM QUOQUE sicut nunc. et 'tum quoque' bis audiendum. TEUCROS ARMARE FUISSET per 'Teucros' Aenean debemus accipere, quia Venus ante ait 'arma rogo' et subiungendo 'genetrix' et rel. per similitudinem significat Aenean. ergo poeta aliud dicendo aliud dedit intellegi. sane 'fuisset', in proximo repetitum, decorem addidit. [8.398] NEC PATER OMNIPOTENS notandum quod hic Iovem a fatis separat, cum alibi iungat, ut “sic fata deum rex sortitur” . sed hanc imminentium malorum dilationem Etrusci libri primo loco a Iove dicunt posse impetrari, post a fatis: unde et hic ait 'nec pater omnipotens, nec fata vetabant'. NEC FATA VETABANT STARE atqui supra ait 'debita'. sed sciendum secundum aruspicinae libros et sacra Acheruntia, quae Tages conposuisse dicitur, fata decem annis quadam ratione differri: quod nunc dicit Vulcanus potuisse fieri. ergo non est contrarium; nam fata differuntur tantum, numquam penitus inmutantur: quod etiam Iuno dicit “atque inmota manet fatis Lavinia coniunx; at trahere atque moras tantis licet addere rebus” . [8.400] SI BELLARE PARAS quia dixerat 'in me excidiumque meorum'. quidam hunc sensum illi iungunt 'absiste precando viribus indubitare tuis': cetera enim per parenthesin dicta sunt. [8.401] POSSUM PROMITTERE CURAE quicquid in me curae est, id est officii et sollicitudinis. [8.402] LIQUIDO ELECTRO aut liquefacto, aut puro. et secundum Plinium in naturali historia tria sunt electri genera; unum ex arboribus, quod sucinum dicitur; aliud, quod naturaliter invenitur; tertium, quod fit de tribus partibus auri et una argenti: quas partes etiam si naturale solvas, invenies. unde errant qui dicunt melius esse naturale. electri autem natura probatur veneno, quo recepto et stridorem emittit et varios ad iridis similitudinem reddit colores. et ad lumina in convivio clarius auro et argento lucet. [8.403] ANIMAEQUE VALENT fabrica Vulcani duobus constat, ventis et igne; hic ergo 'animae' pro spiritu, quo fabriles folles inflari solent. ANIMAE venti, apo ton anemon: Horatius “inpellunt animae lintea Thraciae” : unde et 'anima' dicitur, quae secundum aliquos ventus est, ut “atque in ventos vita recessit” . PRECANDO VIRIBUS INDVBITARE TUIS id est dubitare, nam 'in' vacat. et hoc dicit: precum nimietas postulationis significat dubitationem. sane 'indubitare' quis ante hunc? [8.404] EA VERBA LOCUTUS quidam humiliter dictum accipiunt. [8.406] CONIVGIS INFUSUS GREMIO hoc est ante concubuit et sic quievit. Probus vero et Carminius propter sensum cacenphaton 'infusum' legunt, ut sit sensus: dormiit cum coniuge dormiente, id est petiit soporem, infusum etiam coniugis gremio. alii 'infusus' legunt, ut significetur coisse illos et sic sopitos, et volunt esse emphasin coitus: nam 'infusum gremio soporem' nihil esse dicunt. multi autem cacenphaton accipiunt, ne duo epitheta videantur, 'placidum' et 'infusum'. alii figurate accipiunt 'placidum per membra' pro eo quod est placidum membris. PER MEMBRA potest ambiguum videri, Vulcani an Veneris. [8.408] CURRICULO tempore modo; alias loco, alias officio. Cicero in Oratore pro loci spatio “haec sunt curricula ac spatia multiplicium variorumque verborum” . et multi sic distinguunt 'inde ubi prima quies—medio iam noctis abactae curriculo expulerat somnum—cum femina primum, cui tolerare colo vitam tenuique Minerva impositum'; nam 'quies curriculo expulerat somnum' aut paene nihil est—quid enim est quies nisi somnus?—aut ut sit aliquid, non est abstemia matrona illa, cum surgit quiete satiata maxime. 'cui tolerare colo vitam tenuique Minerva inpositum' et hic distinguitur; quid enim est 'inpositum cinerem'? cum illud sit pulchrius: cui castitas inposuit lanificio tolerare vitam, ut sequatur 'cinerem et sopitos suscitat ignes', ut alibi “et sopitas ignibus aras excitat” . [8.409] COLO hunc sequimur: nam 'huius coli' dicimus, non ut Statius 'huius colus'. TENVIQUE MINERVA non filo tenui, id est subtili artificio; sed parvo pretio lanificii, id est tenuiter et exiliter victum praebente. et alii hic distinguunt et subaudiunt 'mos est' aut 'placet', ut sit sensus 'cui tolerare colo vitam tenuique Minerva mos est' vel 'placet' et sic inferunt 'inpositum cinerem et sopitos suscitat ignes', ut e contra Horatius “incedis per ignes suppositos cineri doloso” . alii sic legunt 'tenuique Minerva inpositum', quasi fato datum, id est cui haec est necessitas fataliter data. [8.411] NOCTEM ADDENS OPERI per transitum ostendit noctem esse partem diei. [8.412] EXERCET PENSO fatigat: Terentius “primo haec vitam parce ac duriter agebat” . hinc ergo traxit Vergilius ut diceret 'castum ut servare cubile coniugis', id est ne cogatur propter paupertatem pudorem deserere. [8.414] IGNIPOTENS Vulcanus, ut diximus, ignis est, et dictus Vulcanus quasi Volicanus, quod per aerem volet; ignis enim e nubibus nascitur. unde etiam Homerus dicit eum de aere praecipitatum in terras, quod omne fulmen de aere cadit. quod quia crebro in Lemnum insulam iacitur, ideo in eam dicitur cecidisse Vulcanus. claudus autem dicitur, quia per naturam numquam rectus est ignis. NEC TEMPORE SEGNIOR ILLO bene comparationis similitudini duo reddidit, festinationem et industriam. [8.415] AD FABRILIA dura. et ex contrariis epithetis fecit ornatum, dicens 'mollibus e stratis surrexit ad opera fabrilia'. [8.416] INSVLA SICANIUM IVXTA LATUS AEOLIAMQUE ERIGITVR LIPAREN physiologia est, cur Vulcanus in his locis officinam habere fingatur inter Aetnam et Liparen: scilicet propter ignem et ventos, quae apta sunt fabris. 'Aeoliam' autem 'Liparen' ideo, quia una est de illis septem insulis, in quibus Aeolus imperavit. [8.418] EXESA CAMINIS 'exesa' ad usum caminorum, qui sunt Cyclopum: an 'caminis exesa' pro 'ignibus exesa'? [8.419] ANTRA AETNAEA TONANT magnitudinem ictuum ostendit, quibus etiam vicini montes resultabant: aut certe 'Aetnaea' quasi Aetnae dixit. [8.420] AVDITI REFERUNT GEMITUS echo breviter significavit. AVDITI R. G.] id est referentes gemitus audiuntur: non enim prius audiuntur et postea referunt gemitus. potest et bis intellegi audiri eos, primum cum eduntur, postea per echo, cum venerunt in ea loca, ex quibus repulsi vocis imaginem referunt. [8.421] STRICTURAE CHALYBUM strictura est terra ferri in massam coacta. Chalybes autem proprie populi sunt, apud quos nascitur ferrum, ut ipse “at Chalybes nudi ferrum virosaque Pontus castorea” : unde modo 'Chalybum' posuit 'stricturas' pro ferri massis. [8.423] HOC TUNC id est huc tum. et 'hoc' pro 'huc' posuit secundum antiquum morem: nam antea 'hoc' adverbium loci fuit, quod nunc abolevit: nam crebro in antiquis lectionibus invenitur, sicut in epistulis probat Verrius Flaccus exemplis auctoritate ratione, dicens in adverbiis pro 'u' 'o' plerumque maiores ponere consuetos. et sic pro 'huc' 'hoc' veteres dicere solebant, sicut pro 'illuc' 'illo' dicimus: unde etiam 'hoc' o longum esse apparet, sicut 'illo', cum pro 'illuc' ponitur. [8.424] FERRUM EXERCEBANT oeconomia. [8.425] BRONTESQUE quid facturi sint ex nominibus docet: nam Brontes a tonitru dictus est, Steropes a fulgetra, apo tes steropes. Pyragmon vero, qui numquam a calenti incude discedit, apo tou puros kai tou akmonos; nam pur ignis est, akmon incus. NUDUS MEMBRA per hunc etiam ceteros nudos fuisse significat. [8.426] INFORMATUM in quandam formam designatum et conpositum. dicit autem in fulmine partem non perfectam, partem iam politam fuisse. MANIBUS deest 'in', ut sit 'in manibus'. [8.427] TOTO GENITOR QUAE PLURIMA CAELO 'toto caelo', id est ab omni parte caeli: nam dicunt physici de sedecim partibus caeli iaci fulmina. 'quae' autem qualia, ut “hunc ego te, Euryale, aspicio” , id est talem. ergo hoc dicit: faciebant fulmen in eorum similitudinem, quae Iuppiter iacit toto caelo, hoc est de diversis partibus caeli, scilicet sedecim. [8.428] DEICIT quibusdam videtur humiliter dictum. alii 'de' pro 'valde' accipiunt, sicut dicimus 'deamo' pro 'valde amo'. [8.429] TRIS IMBRIS TORTI RADIOS constricti et coacti in grandinem: Statius “sicco quos asper hiatu praesolidat Boreas” . et sciendum hoc eum velle ostendere, toto anno iaci fulmen: nam per has periphrasis tempora ostendit anni totius, quae et quattuor esse et ternos menses habere manifestum est: unde dicit 'tris imbris torti radios', hoc est grandinis, quae abundat per hiemem; 'tris nubis aquosae', hoc est veris, quo tempore nimiae sunt pluviae, ut “et ruit imbriferum ver” ; 'rutili tris ignis', hoc est aestatis; 'et alitis austri', id est autumni, quo ventorum crebra sunt flamina. et prudenter his omnibus naturam exprimit fulminis, quod necesse est ut per nubes nascatur et ventos: nam alibi ait “fulminis adflavit ventis et contigit igni” . et bene in materiam fulminis vertit ea ex quibus fulmen nascitur, nubem imbrem ventum: nam ut physici volunt, cum nubes ventis vehementer agitatae sunt, sic incalescunt, ut accendantur. sane fulmen triplici praeditum potestate est: est ostentatorium, peremptorium, praesagum. ostentatorium est quo terror incutitur, ut 'fulgores nunc terrificos sonitumque metumque'. at cum dicit 'flammisque sequacibus iras' peremptorium docet. praesagi autem sic meminit “tertius ille hominum divumque interpres Asilas, cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes” . non nulli vero manubias fulminis his numinibus, id est Iovi, Iunoni, Marti et Austro vento, adserunt attributas, quod hoc loco ostendunt. nam cum dicit 'tris imbris torti radios', Iovem significasse intellegitur; cum vero 'tris nubis aquosae', Iunonem intellegit; cum autem 'rutili tris ignis', Martem; et sic adiectum 'alitis Austri', scilicet venti. alii ideo ternorum radiorum volunt mentionem factam, quia fulmen trisulcum est: aut enim terebrat aut incendit aut †disclina. et 'imbris torti radios' pro 'tortos radios', 'torti' autem vehementis. et hoc verbo frequenter utitur quotiens vim aliquam vult exprimere, ut “torquet aquosam hiemem” et “an te genitor, cum fulmina torques” . [8.431] FULGORES NUNC TERRIFICOS quas fulgetras dicunt. SONITUMQUE METUMQUE non quem habeant, sed quem inferant. et per sonitum tonitrua ostendit, per metum fulgetras. et hunc ordinem sic posuit, ut hominibus videtur: nam re vera prior est conlisio nubium, unde ignis emicat: nos autem ideo prius fulgetras videmus, quam tonitrua audiamus, quia velocior oculorum, quam aurium sensus est. [8.432] SEQUACIBUS persecutricibus: quoniam rapax natura ignis est. et ordo est 'irasque flammis sequacibus'. [8.433] CURRUMQUE ROTASQUE nova elocutio 'currum et rotas instabant'. nec nos moveat quod in domo Vulcani Marti currus fabricatur; eo enim absente fabricabatur. [8.435] AEGIDAQUE HORRIFERAM aegis proprie est munimentum pectoris aereum, habens in medio Gorgonis caput: quod munimentum si in pectore numinis fuerit, aegis vocatur: si in pectore hominis, sicut in antiquis imperatorum statuis videmus, lorica dicitur. TURBATAE vel concitatae et iratae: vel pro 'turbantis': nam timuit homoeoteleuton, et fecit supinam significationem. alii ad fabulam referunt, quia dicitur in bello Gigantum arma perdidisse turbata, ut quasi ipsa nunc reparet: cuius dicti nullus auctor invenitur idoneus. [8.436] SQUAMIS SERPENTUM AUROQUE POLIBANT aegida horriferam aureis squamis serpentum certatim polibant. alii volunt re vera de corio serpentum dicere eum arma esse levigata. [8.437] CONEXOSQUE ANGVES Gorgonis scilicet capiti. IPSAMQUE IN PECTORE DIVAE hoc est quae in pectore ponatur. [8.438] DESECTO VERTENTEM LUMINA COLLO aut sua lumina circumferentem et mortis indignatione quaerentem, quorum se interitu posset ulcisci: aut certe intuentum lumina in saxa vertentem: aut horrore suo aliorum oculos avertentem, ne cum periculo videretur. hoc autem caput ideo Minerva fingitur habere in pectore, quod illic est omnis prudentia, quae confundit alios et inperitos ac saxeos conprobat. DESECTO VERTENTEM quomodo 'vertentem'? id est secto collo non sua lumina vertentem, sed immutantem eorum faciem qui hanc vidissent: aut 'vertentem' dixit 'lumina' aversa habentem, ut habuit cum secaretur ei collum, et quaereret aspectibus vindicari. [8.439] TOLLITE CUNCTA INQUIT vile est quod plerique dicunt, propter arma Martis iratum esse Vulcanum, praesertim cum et arment Minervam et fabricent fulmina Cyclopes, et Vulcanus dixerit 'cuncta tollite'. ergo 'tollite' aut differte est, aut celerius terminate. COEPTOSQUE AVFERTE LABORES quia dixerat 'his informatum manibus iam parte polita fulmen erat'. [8.440] AETNAEI CYCLOPES ut “Aetnaeos fratres” . [8.441] NUNC VIRIBUS USUS hoc est nunc est vestrarum virium exercitium, id est tempus est exercendae virtutis circa arma viri fortis. et sic dictum est, ut dicimus 'opus est viribus': et hoc quidam non ad difficultatem operis, sed ad celeritatem referunt. [8.442] RAPIDIS paratis. ARTE MAGISTRA ambitiosius quam si 'magistri' diceret: et rem personae in artem transtulit, ut si dicas 'opus est peritia medicinae', non 'medici'. [8.443] PRAECIPITATE MORAS praecipitanter, id est festinanter abicite. NEC PLURA EFFATUS sicut festinantem decebat. [8.444] OCIUS INCUBVERE quam ille praeceperat. PARITER pari modo. dicitur et pro 'similiter' et pro 'simul'. [8.445] SORTITI diviserunt inter se laboris officium, ut “sortiti remos” . [8.446] VULNIFICUSQUE CHALYPS populum, apud quos nascitur, pro ferro posuit. et 'liquescit' dixit proprie: nam ferrum non semper solvitur, sed mollescit. [8.447] INFORMANT designant. INGENTEM autem et magnitudine et soliditate: nam et clipeum dixit, qui magnitudine corpus furatur, unde et clipeus dictus est apo tou klepsai: et dicturus est 'septenosque orbibus orbes inpediunt', id est veluti septem scuta facta in unitatem conectunt. [8.449] VENTOSIS ventos gignentibus: aliter “ventosa per aequora vectis” , quae ventis turbentur. [8.450] ACCIPIUNT REDDUNTQUE iungendum: uno enim eodemque tempore parte reddunt, parte ventos accipiunt. STRIDENTIA TINGUNT tingendo stridere faciunt. [8.451] AERA LACU amat lacum pro aqua ponere. [8.452] ILLI quidam pro 'alii' accipiunt. IN NUMERUM in ordinem, ut “tunc vero in numerum Faunosque ferasque videres ludere” . [8.453] FORCIPE forfices sunt quibus incidimus, forcipes quibus aliquid forvum tenemus, quasi forvicapes; nam forvum est calidum: unde et formosos dicimus quibus calor sanguinis ex rubore pulchritudinem creat. has tamen forcipes in medicinalibus Graeci ardiotheres appellant, quibus solent in bello vulneratis spicula extrahi. [8.454] DUM HAEC PROPERAT hoc est properanter facit: et est honesta elocutio. AEOLIIS nam, ut diximus, Vulcania una est de septem Aeoliis, in quibus Aeolus regnaverat. LEMNIUS quia in Lemnum insulam, ut diximus, cecidit, a Iove praecipitatus vel a Iunone propter deformitatem deiectus, quam aerem esse constat, ex quo fulmina procreantur. ideo autem Vulcanus de femore Iunonis fingitur natus, quod fulmina de imo aere nascuntur: quod etiam Lucanus dicit “fulminibus terrae propior succenditur aer, pacem summa tenent” . [8.456] VOLUCRUM SUB CULMINE potest et generaliter accipi volucrum quarumvis, quae matutinae sonant; potest et specialiter, ut hirundinum; potest et gallorum: quae omnia propter sermonis humilitatem vitavit. [8.458] TYRRHENA VINCULA Tusca calciamenta. et dicit crepidas, quas primo habuere senatores, post equites Romani, nunc milites. alii calceos senatorios volunt, quia hoc genus calciamenti a Tuscis sumptum est. [8.459] TEGEAEUM ENSEM Arcadicum gladium. [8.460] DEMISSA AB LAEVA PANTHERAE TERGA RETORQUENS a sinistro humero pellem demissam habuit, quam retorquens et in dexteram revocans partem se amiciebat. [8.461] GEMINI CUSTODES hoc et in Homero lectum est et in historia Romana, quae ait “Syphax inter duos canes stans Scipionem appellavit” . [8.464] SERMONUM MEMOR scilicet promissi auxilii, ut “auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo” . HEROS hoc nomen non tantum praesentis est virtutis, sed et praeteritae: unde est quod Euandrum heroem dicit, cum sit virtutis emeritae. plerumque heros et generis est. [8.465] MATUTINUS AGEBAT rem temporis ad personam transtulit. [8.467] IVNGUNT DEXTRAS sic enim se antiqui salutabant. [8.468] LICITO TANDEM SERMONE 'tandem', quia amborum desiderio nox fecerat moram: vel 'tandem' dato secreto. [8.470] MAXIME TEUCRORUM dicendo 'maxime' subtiliter ostendit eum pontificis maximi et scientiam et potestatem habere. [8.471] NUMQUAM RES EQUIDEM TROIAE VICTAS satis mature 'equidem' dixit, id est ego quidem Troiam te vivo victam non arbitror, quantum est in opinione mea. [8.472] PRO NOMINE TANTO pro tui nominis gloria. [8.474] HINC RUTVLUS PREMIT hoc est “gens eadem, quae te crudeli Daunia bello insequitur” . ET MURUM CIRCUMSONAT ARMIS et brevitatem sui ostendit imperii et hostilem necessitatem, ob quam se penitus exarmare non poterat. 'amni' autem 'claudimur Tusco' ideo dixit, quia ipse fuit Romani finis imperii: Iuvenalis “et quae imperii fines Tiberinum virgo natavit” . [8.475] SED TIBI EGO artificiose agit, ut etiam quae monstrantur auxilia, ipsius esse videantur. 'ingentes' autem 'populos' non sine causa dixit: nam Tuscia duodecim lucumones habuit, id est reges, quibus unus praeerat: unde est “gens illi triplex, populi sub gente quaterni” . [8.476] QUAM FORS INOPINA hoc beneficium casus praestat, qui efficit ut eo tempore quaeras auxilium, quo Tyrrheni ducem requirunt. [8.477] FATIS HUC TE POSCENTIBUS ADFER perge illuc poscentibus fatis; nam talis est sensus, si legeris 'adfer'. et similiter iungit fortunam fato, ut supra, ubi ait “fortuna omnipotens et ineluctabile fatum” . si autem legeris 'adfers', sensus erit talis: fati necessitate factum est ut venires; fortunae beneficium ut illi ducem requirant. legimus ergo et 'adfer' et 'adfers'. [8.478] HAVD PROCUL HINC ut ire ei facile persuadeat. SAXO COLITVR FUNDATA VETVSTO antiquo opere, ut “templa dei saxo venerabar structa vetusto” . [8.479] URBIS AGYLLINAE SEDES quae nunc Caere dicitur. LYDIA QUONDAM GENS 'quondam insedit', non 'quondam bello praeclara': nam etiam tunc florebat. sane etiam supra diximus, Maeoniam provinciam esse. cuius dum brevitas duos fratres, Lydum et Tyrrhenum, ferre non posset, ex sorte Tyrrhenus cum ingenti multitudine profectus est et partem Italiae tenuit et Tyrrheniam nominavit. hi diu piraticam exercuerunt, ut etiam Cicero in Hortensio docet, cum captivos novis poenis adfligerent, occisorum eos religantes cadaveribus. quod Vergilius dat Mezentio, sciens lectum esse de gente Tyrrhenorum. sane illo tempore Tyrrheni dicti sunt, post Tusci apo tou thuein. Lydi autem a Lydo, regis fratre, qui in provincia remanserat. et 'Lydia' provincia positivum, 'Lydia' gens derivativum pro 'Lydica'. sane hanc Agyllam quidam a Pelasgo conditam dicunt, alii a Telegono, alii a Tyrrheno, Telephi filio. 'insedit' autem secundum Sallustium “montem sacrum atque Aventinum insedit” . [8.482] SAEVIS TENVIT MEZENTIUS ARMIS unde illi magis indigni iniuriis, quorum persona laudata. et hoc positum est, ut ostendatur an utile illis sit iungi Aeneae. [8.483] QUID MEMOREM INFANDAS CAEDES figura oratoria, quae paralipsis vocatur: Cicero “nam illa nimis antiqua praetereo” . [8.484] EFFERA cruenta. DI CAPITI IPSIUS ut “quod di prius omen in ipsum convertant” . quando enim volumus exprimere indignitatem rei, quasi commoti avertimus orationem, ut “di talia Grais” . [8.485] MORTVA QUIN ETIAM quod supra dictum est: quod Cicero etiam in Hortensio de Tuscis dixit. [8.487] TORMENTI GENUS exclamatio est inventi supplicii, et etiam detestatio. SANIE TABOQUE sanies mortui est. 'tabo' viventis scilicet sanguinis. [8.489] AT FESSI cum essent fessi, tandem circumsistunt. [8.493] CONFUGERE confugiebat: et ut diximus, historicus stilus est. DEFENDIER defendi, id est defendebatur. et vertit historiam; nam, ut diximus, Turnus magis confugit ad Mezentium. [8.495] AD SUPPLICIUM bene, non ad bellum. PRAESENTI MARTE sine aliqua dilatione. [8.496] HIS EGO TE AENEA DUCTOREM quasi grande incrementum. ADDAM aut dabo; aut re vera addam habentibus Tarchonem. TOTO NAMQUE FREMUNT vel praeterita narrat; vel coniectura est, utrum velint qui cessant. [8.498] LONGAEVUS ARUSPEX argumento aetatis vult doctum videri. quibusdam sane displicet, quod aruspicis nomen addiderit, cuius aetatem auctoritatemque designat. [8.500] FLOS VETERUM Ennianum. [8.502] SUBIVNGERE coniungendo subiungere. [8.503] OPTATE DUCES votis scilicet: vel certe expectate vel legite. [8.504] HOC ACIES CAMPO quasi iam in bellum parati. [8.505] REGNIQUE CORONAM insigne, non re vera coronam, quam Tusci reges numquam habuerunt. ergo species est pro genere. [8.506] MANDATQUE INSIGNIA aut mittit insignia, id est omnia ornamenta regalia, aut re vera 'mandat insignia', id est magna, ut castris succedam, capessam regna Tyrrhena. alii 'insignia' pro fascibus accipiunt, qui ad Romanos a Tuscis translati sunt; aliud est enim 'insigne' singulari numero, aliud 'insignia', in quibus vestis et sella regia accipi potest. vel 'mandat' tradit, ut dicimus mandari magistratum: Sallustius “ad consulatum mandandum M. Tullio Ciceroni” . [8.508] SED MIHI TARDA GELV occurrit tacitis quaestionibus, dicens se non isse propter aetatem senilem, filium vero propter mixtum genus per originem matris: unde Aenean dicit ire debere, cui et aetas et origo regna concedunt. SAECLISQUE EFFETA SENECTUS notandum dicta 'saecula' etiam in uno homine secundum eos qui dicunt saeculum triginta annos habere: nam alii volunt centum et decem, alii mille annis putant saeculum contineri. [8.509] INVIDET IMPERIUM bona elocutio est, ut “Liber pampineas invidit collibus umbras” . [8.510] MIXTUS MATRE SABELLA pro 'duplici genere natus'. [8.511] PARTEM PATRIAE TRAHERET sic dixit 'traheret' quomodo dicitur originem ducere. ET ANNIS ad se retulit. [8.512] GENERI FATUM INDULGET ad Pallanta retulit. QUEM NUMINA POSCUNT ut 'externos optate duces'. [8.513] ITALUM FORTISSIME DUCTOR eusumbolos iam ductorem Italiae vocat Aenean. [8.514] SPES ET SOLACIA 'spes' quia multa sibi de eius virtute promittebat pater, 'solacium' quia amissa coniuge unici filii utebatur solacio. [8.515] TOLERARE quasi rem asperam et difficilem. et per hoc significat nondum eum sufficere, ut intellegatur quid nolit: nam et paternam sollicitudinem servat et heroicam virtutem, et ideo non vult simpliciter dicere nondum debere puerum pugnare, sed verecunde 'sub te tolerare magistro'. [8.517] MIRETUR imitetur: Lucanus “miratoremque Catonis” , id est imitatorem: optima enim ingenia necesse est ut ea quae mirantur, imitentur. [8.519] SVO NOMINE bene in omnibus filii gratiam facit: nam dicit: dat tibi Pallas milites ducentos suo nomine, ipse vero a me accipiet ducentos. SVO NOMINE] maluit enim munus suum cum persona eius dividere, quam suo nomine totum dare. [8.520] DEFIXIQUE ORA TENEBANT aut tacebant, ut “tenuitque inhians tria Cerberus ora” : aut stupebant. [8.522] TRISTI CUM CORDE propter brevitatem auxiliorum. PUTABANT figura per tempora: 'putabant' quasi putassent, nisi signum dedisset. aut certe 'putabant' cogitabant: unde et arbores putari dicuntur, quia diu deliberatur, quid eis adimi debeat, quid relinqui. putare est et discernere et in partes redigere, inde disputare. [8.523] CAELO APERTO sereno, ut “et aperta serena prospicere” . †in eo est enim quod aperti. [8.524] INPROVISO nullum enim indicium praecesserat nubium. VIBRATUS proprium telorum ad fulgorem transtulit. FULGOR id est fulgetra. et tria genera fulgoris esse dicuntur: unum consiliarium, ubi quid cogitantibus nobis accidit, quod vetat aut hortatur; alterum auctoritatis, quod evenit re gesta, quod probet; tertium statum est, ubi nec novi quicquam gessimus nec cogitamus, sed quietis nostris rebus fruimur. sed duo haec, quae sequuntur, ad locum hunc non pertinent. primum sane apte videtur adiungi, ubi quid cogitantibus nobis accidit, quod vetat aut hortatur, quod consiliarium dicitur: nam et hic modo Aeneas de brevitate auxilii cogitat, quia ait 'multaque dura suo tristi cum corde putabant' et sic fulgur factum est, quod eum hortetur, ne de bellicis subsidiis desperet. [8.525] CUM SONITU tonitrus scilicet. et, ut diximus supra, ordinem tenuit qui nobis apparet, ut fulgetras dicat priores, cum sint ante tonitrua. RVERE OMNIA sic enim sonat, ut videatur ruina: alibi “caelique ruina” . bene autem temperavit dicens 'visa', id est ad opinionem animi. [8.526] TYRRHENUSQUE TUBAE MUGIRE PER AETHERA CLANGOR Tyrrhenum clangorem dixit tubae ideo, quia apud Tuscos tubam constat inventam. ergo 'Tyrrhenus clangor' sonus Tyrrhenarum tubarum. et bene congruis ominibus arma nuntiantur, per sonum tubarum. et figurate per epitheti inmutationem Tyrrhenae tubae. Varro de saeculis “auditum sonum tubae de caelo” dicit. videtur autem hic oportune Tyrrhenae tubae facta mentio, ut iam Tyrrhenorum castra vocari videatur Aeneas. [8.527] FRAGOR INTONAT 'fragor' est proprie armorum sonus. quod autem dicit 'intonat', illuc spectat “fulminat Aeneas armis” , quae vult fragore tonitrua, splendore fulgetram imitari. non autem mirum est a Venere allatis armis inesse fulgorem: nam et Homerus dicit a Thetide oblata arma habere motum quendam et spiritum, quae duo in aqua esse manifestum est. Thetidem autem novimus nympham esse. [8.528] INTER NUBEM per nubem, more suo. et dicit in serena parte caeli fuisse nubem, per quam arma portata sunt. [8.529] PER SUDUM 'sudum' est quasi sub udum, serenum post pluvias, ut “ver sudum” . alii 'sudum' semiudum volunt dici, cum per nubes ad nos perveniat solis ictus non integer. PULSA TONARE recte arma, quae iisdem ignibus, quibus fulmina, facta sunt, ait tonare pulsa. et hic magis proprie, quam Homerus: ille enim spirare ait et moveri, hic vero armis Aeneae caelestem sonitum dedit, unde veniebant. [8.531] AGNOVIT SONITUM hoc est quid sonitus significaret. DIVAE PROMISSA PARENTIS kata to siopomenon intellegamus Venerem ei promisisse. [8.532] HOSPES et qui suscipit et qui suscipitur 'hospes' vocatur, ut hoc loco Euander, item supra “hospitis Aeneae sedem” . NE QUAERE PROFECTO hic 'profecto' vetuste pro expletiva coniunctione positum. NE VERO HOSPES NE QUAERE PROFECTO ambae particulae ad ornatum pertinent tantum. [8.533] PORTENTA modo bona omina. EGO POSCOR OLYMPO aut de Olympo poscor, id est haec signa mei causa fiunt: aut certe in Olympum poscor. alii 'Olympo poscor', alii 'Olympo' sequentibus iungunt. [8.534] DIVA CREATRIX rerum omnium generaliter. [8.537] HEV adeo de victoria fretus est, ut etiam hostium misereatur. et hinc nascitur ille sensus “non haec o Palla dederas promissa parenti” . item Aeneas “hi nostri reditus expectatique triumphi? haec mea magna fides!” [8.540] POSCANT ACIES quasi eant nunc et flagitent bellum. FOEDERA RVMPANT quae se facturum Latinus promiserat; non enim erant facta: aut certe 'foedera', quod in septimo legati cum muneribus missi. [8.542] HERCULEIS SOPITAS IGNIBUS ARAS hypallage est, id est suscitavit aras Herculeas, in quibus erant ignes sopiti. [8.543] HESTERNUM autem LAREM cui pridie sacrificaverat. et est iteratio: nam male quidam 'externum' legunt, id est extraneum. [8.544] MACTAT LECTAS de more lectas, an de more mactat? [8.545] EVANDRUS pro 'Euander', sed vitavit homoioteleuton sequentis verbi. [8.546] POST HINC AD NAVES GRADITUR unum vacat, aut 'post', aut 'hinc', ut “post hinc digrediens iubeo frondentia capris arbuta” : tale est et illud “primus ibi ante omnes” . [8.547] QUI SESE IN BELLA SEQUANTUR in expeditionem et bellicam praeparationem: nam, ut supra diximus, 'bellum' est tempus omne quo vel praeparatur aliquid pugnae necessarium, vel quo pugna geritur, 'proelium' autem dicitur conflictus ipse bellorum: unde modo bene dixit 'qui sese in bella sequantur', non 'in proelium'; nam ad auxilia petenda vadit, non ad pugnam. quamquam etiam si sic diceret 'qui se in proelium sequantur', non valde ab re esse videbatur: hi enim equites, cum a Tarchone accepisset Aeneas auxilia, cum aliis Etruscis equitibus per terram missi, obvios statim habuere bellantes, et quasi iam hinc recte pergere videntur in proelium: unde etiam a Cymodocea naviganti Aeneae dicitur “iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco Arcas eques” . [8.549] SEGNIS sine remigio, id est cessans, nihil administrans. et respexit ad descendentes, de quibus ait “remigio noctemque diemque fatigant” , licet fuerit lenissimus fluvius. epitheton ergo ad tempus, non enim ignavos dixit: aut 'segnis' certe, quia meliores elegerat. DEFLVIT defertur. [8.550] RERUM quas gesserat. PATRIS ubi esset. [8.552] EXORTEM AENEAE per id quod non est factum, quod factum est indicatur. per 'exortem' autem optimum et praecipuum significat. 'exortem' autem, ut 'exlegem'. et multi hoc loco reprehendunt Vergilium, quod, cum Aeneam ubique pontificem ostendat, et pontificibus non liceat equo vehi, sed curru, sicut et in septimo a Latino ei currum missum dicit, cur hic equo eum usum faciat, dicens 'ducunt exortem Aeneae, quem fulva leonis pellis obit totum praefulgens unguibus aureis' item 'iamque adeo exierat portis equitatus apertis Aeneas inter primos'. cuius rei haec redditur ratio: Aeneam non tantum pontificii iuris, sed omnium sacrorum et peritum et primum fuisse, Vergilium autem inventa occasione ritum Romanarum caerimoniarum exponere. etenim veteri sacrorum ritu neque Martialis neque Quirinalis flamen omnibus caerimoniis tenebatur, quibus flamen Dialis: neque diurnis sacrificiis destinabantur, et abesse eis a finibus Italiae licebat, neque semper praetextam, neque apicem nisi tempore sacrificii gestare soliti erant. ergo si ire eis in provinciam licebat, et equo sine religione vehi licuit: quod hic ostendit, velut in provinciam misso Aeneae equum datum: nam Euander hoc ait 'sed tibi ego ingentes populos opulentaque regnis iungere castra paro', deinde infra de potestate obtinendae provinciae subtexuit 'ipse oratores ad me regnique coronam cum sceptro misit', et excusatione interposita hortatur Aeneam, ut Etruscis, regem et ducem desiderantibus, praesit: ait enim 'tu, cuius et annis et generi fatum indulget, ingredere'. ergo et equo merito uti potuit, si ei ire in provinciam fas erat. sciendum tamen poetam contentum esse universum ius pontificale, dum aliud narrat, attingere. [8.553] PELLIS OBIT TOTUM pellis ostenditur magnitudo in hoc, quod dicit 'totum obit', id est circumdat. UNGVIBUS AVREIS aut quia ungues ipsi cum aruerint, auri imitantur colorem; aut quia solebant deaurari: Statius “auro mansueverat ungues” . [8.554] SUBITO VULGATA cur 'subito'? ipse dicit: quasi 'per parvam urbem'. [8.555] OCIUS positivus antiquus est, id est 'celeriter'; nec enim potest esse comparativus ubi nulla est comparatio. tractum ex Graeco okeos. [8.556] VOTA METU DUPLICANT MATRES bene 'duplicant metu', nam inest semper in matribus votum. PROPIVSQUE PERICLO IT TIMOR 'it timor propius periclo', id est ad periculum vicinius: aut certe 'it timor propius periclo' pro 'propior'; nam matres quod timent, hoc putant liberis posse contingere. aut certe 'aequatur periculo timor', et per dativum extulit, ut “propius stabulis armenta tenerent” : aut poetice dixit timorem periculo comitem. [8.557] IAM APPARET adhuc illis pergentibus iam proelium cogitabatur a matribus. ergo ut solet, imaginem ten phantasian, ut est “et plurima mortis imago” : hanc Sallustius speciem dicit: “speciem captae urbis efficere” . [8.558] PATER EVANDRUS cum dicit 'pater', ostendit cuius. DEXTRAM COMPLEXUS EVNTIS filii scilicet, quia dixerat 'pater'. [8.559] HAERET INEXPLETUS multi hic distinguunt, ut sit 'inexpletus haesit et talia locutus est lacrimans'. alii legunt 'inexpletus lacrimis'. honestius tamen est 'inexpletum lacrimans', ut sit nomen pro adverbio, id est inexplebiliter. [8.560] O MIHI PRAETERITOS REFERAT SI IVPPITER ANNOS et 'o' et 'si' optantis sunt, id est utinam: quae nunc iunguntur; nam singula ante ponebantur, ut “si nunc se nobis ille aureus arbore ramus” : ergo unum vacat, quantum ad antiquitatem. et notandum votum de praeterito fieri. [8.561] QUALIS ERAM aut ut sim talis, qualis tunc eram, quando ista perfeci: aut certe laudantis est 'qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi'. et bonum principium parentis, qui filium ad bella mittens cohortatur: ab aetate enim iuvenum coepit, cui facile esse debet hostem prosternere. simul et filium paternis exemplis admonuit, ut “et pater Aeneas et avunculus excitat Hector” . PRAENESTE SUB IPSA in septimo neutro genere dixit “quique altum Praeneste viri” . [8.562] SCUTORUMQUE INCENDI VICTOR ACERVOS hoc traxit de historia: Tarquinius enim Priscus victis Sabinis in honorem Vulcani eorum arma succendit: quem postea secuti sunt ceteri. [8.564] CUI TRES ANIMAS per transitum ostendit illam Platonis et Aristotelis contentionem, qui dubitant, utrum quattuor, an tres animae sint in homine, phusike aisthetike noetike, remota kinetike. hoc autem loco per 'tres animas' magnum et perfectum indicat virum; nam quantum ad fabulam pertinet, tres animas propter tria habuit corpora. attendendum sane, hoc sibi Euandrum vindicare quod fuit in Hercule; nam ut ille Geryonem extinxit, ita hic Erylum occidit. inde est quod paulo post dicit 'neque finitimo Mezentius umquam huic capiti insultans'. Herculis enim mos fuit, ut etiam non rogatus laborantibus subveniret. tunc enim, sicut et Varro dicit, omnes qui fecerant fortiter, Hercules vocabantur: licet eos primo XLIII. enumeraverit. hinc est quod legimus Herculem Tirynthium, Argivum, Thebanum, Libym. FERONIA MATER nympha Campaniae, quam etiam supra diximus. haec etiam libertorum dea est, in cuius templo raso capite pilleum accipiebant. cuius rei etiam Plautus in Amphitryone facit mentionem “quod utinam ille faxit Iuppiter, ut raso capite portem pilleum” (Am. 461-462). in huius templo Tarracinae sedile lapideum fuit, in quo hic versus incisus erat “bene meriti servi sedeant, surgant liberi” . quam Varro Libertatem deam dicit, Feroniam quasi Fidoniam. [8.565] HORRENDUM DICTU dictum est e persona poetae, qui his quibus fides difficilior est, interponit adfectum, ut alibi “horresco referens” et “horrendum dictu, latices nigrescere sacros” : et hoc facit, ut probabilitas credendi nascatur. TERNA ARMA MOVENDA figura poetica, nam 'trina' debuit dicere: 'arma' enim numeri sunt tantum pluralis. 'movenda' autem vel contra ipsum, vel ab ipso. [8.569] FINITIMO aut in finitimo: aut finitimo capiti, id est vicino. [8.570] HVIC CAPITI INSULTANS ad curam enim viri fortis et viri boni pertinet, ne quid iniuriose fiat alicui homini: ergo et hinc contumeliam ducit, quod finitimos a tyranni iniuria non defenderit. [8.571] VIDVASSET CIVIBUS URBEM scilicet viris fortibus peremptis. et proprie 'viduasset' dixit, quia urbs generis est feminini: Horatius abusive et satis incongrue in genere masculino posuit, dicens “viduus pharetra risit Apollo” . [8.572] AT VOS O SUPERI iam hinc quasi pater loquitur. divisa enim est haec adlocutio, et ultima pars eius habet parentis adfectum, quod et ipse ostendit dicens 'et patrias audite preces'; prima vero viri fortis est, ut 'qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi'. [8.574] PATRIAS AVDITE PRECES poterat videri idem dixisse, nisi libenter voto suo immoraretur. [8.577] DURARE LABOREM ipsius scilicet senectutis: Terentius “senectus ipsa morbus est” . 'durare' autem est sustinere: Horatius “ac sine funibus vix durare carinae possunt imperiosius aequor” . [8.578] INFANDUM CASUM parentis est quod formidat nolle memorare. [8.579] CRUDELEM VITAM quae filio est superstes. [8.581] SOLA ET SERA quia et unus erat, et serius susceptus, id est a seniore. vel propter hoc vitam optat longiorem, quod brevem ex illo fructum consecutus sit, vel quod sera ex filiis voluptas est. [8.583] SUPREMO hoc ex persona poetae, quia periturus erat Pallas. [8.585] IAMQUE ADEO EXIERAT 'adeo' ad ornatum pertinet tantum. [8.587] INDE hic 'deinde' significat: et est polysemus sermo. IPSE AGMINE PALLAS IN MEDIO hic enim mos fuit, ut tirones ponerentur in medio, ambirent viri fortes exercitum. aut certe honoris est medium locum in exercitu tenere, ut ipse alibi “medio dux agmine Turnus” . [8.588] CONSPECTUS conspicuus, conspicabilis, nam pro nomine participium posuit. sic est “et versis Arcades armis” . [8.589] QUALIS OCEANI Homericum est. [8.590] ANTE ALIOS ASTRORUM DILIGIT IGNES Venus in caelo habet unam propriam stellam, quae oriens luciferum, occidens vesperum facit: inde Statius “et alterno deprenditur unus in ortu” . habet etiam duas alias, unam in signo tauri et unam in septentrione, unde etiam taurus domus esse dicitur Veneris: ideo dixit 'quem Venus ante alios astrorum diligit ignis'. [8.591] SACRUM venerabile. TENEBRAS autem RESOLVIT propter iubar, quod sola possidens aliquod efficit lumen. [8.592] OCULISQUE SEQUVNTUR mira brevitate hoc explicuit, id est quam longissime possunt prospiciunt. [8.593] PULVEREAM NUBEM hysteroproteron. [8.594] QUA PROXIMA META VIARUM qua proximus circuitus est. [8.595] AGMINE FACTO agmen est proprie exercitus ambulans: quicquid fuerit aliud abusive dicitur. [8.597] PROPE CAERITIS AMNEM Agylla civitas est Tusciae, a conditore Agella appellata, cui ex inscitia Romana aliud est inditum nomen. nam cum Romani euntes per Tusciam interrogarent Agyllinos quae diceretur civitas, illi, utpote Graeci, quid audirent ignorantes et optimum ducentes si prius eos salutarent, dixerunt khaire: quam salutationem Romani nomen civitatis esse putaverunt, et detracta aspiratione eam Caere nominarunt, ut dicit Hyginus in urbibus Italicis. 'amnis' autem aut tacuit nomen, aut, ut quidam volunt, Minio dicitur, ut “qui Caerete domo qui sunt Minionis in arvis” . alii Caere montem putabant, ab hoc oppidum dictum. [8.598] LATE SACER hoc est non solum colebatur a civibus, sed etiam ab accolis. UNDIQUE deest 'quem', vel 'eum'. [8.599] NIGRA umbrosa, more suo. [8.600] VETERES SACRASSE PELASGOS de his varia est opinio; nam alii eos ab Atheniensibus, alii a Laconibus, alii a Thessalis dicunt originem ducere, quod est propensius: nam multas in Thessalia Pelasgorum constat esse civitates. hi primi Italiam tenuisse perhibentur. Philochorus ait ideo nominatos Pelasgos, quod velis et verno tempore advenire visi sunt, ut aves. Hyginus dicit Pelasgos esse qui Tyrrheni sunt: hoc etiam Varro commemorat. [8.601] ARVORUM PECORISQUE DEO publica caerimoniarum opinio hoc habet, pecorum et agrorum deum esse Silvanum. prudentiores tamen dicunt, esse eum hulikon theon, hoc est deum hules. hule autem est faex omnium elementorum, id est ignis sordidior et aer, item aqua et terra sordidior, unde cuncta procreantur: quam hulen Latini materiam appellaverunt; nec incongrue, cum materiae silvarum sint. ergo quod Graeci a toto, hoc Latini a parte dixerunt. LUCUMQUE DIEMQUE hoc a Romanis traxit, apud quos nihil fuit tam sollemne quam dies consecrationis: hinc est illud “nostrosque huius meminisse minores” . ecce et hic luco et numen et consecrationem dedit. [8.603] TARCHO ET TYRRHENI Tarcho, sic legitur, et Latinus nominativus est de Graeco veniens, ab eo quod est Tarchon, perdito 'n' et 'o' in 'o' mutata, ut Apollo Apollon: aliter versus non stat. TUTA TENEBANT CASTRA LOCIS hoc est et industria et natura munitissima. sed novimus castra per naturam munita esse non posse, nisi in collibus fuerint: quod si in montibus sunt, quomodo procedit 'latis tendebat in arvis'? ne sit ergo contrarium, intellegamus quod hodieque videmus et legimus, hanc collium fuisse naturam, ut planities esset in summo, in qua inerant castra Tarchonis. quamquam multi velint 'celsoque omnis de colle videri iam poterat legio' ad Aenean referre, ut intellegamus venientes in collibus fuisse Troianos, castra vero Etrusca in campis. quod si velimus accipere, quemadmodum procedit 'tuta tenebant castra locis'? tuta, id est per naturam locorum. [8.604] DE COLLE VIDERI incertum, utrum ipsa in colle agens, an ab his qui de colle prospiciunt. [8.605] TENDEBAT IN ARVIS ut “hic saevus tendebat Achilles” , hoc est tentoria habebat. [8.606] ET BELLO LECTA quia ait supra 'qui sese in bella sequantur, praestantes virtute legit': aut 'lecta' proprie, quia dilectus militum est. [8.607] EQUOS ET CORPORA CURANT ingenti arte quod sequebatur omisit, redditurus in decimo: namque si vellet dicere venisse Aenean, vidisse Tarchonem, petisse auxilia, satis longum fuerat et peribat illud quod ait supra “toto namque fremunt condensae litore puppes” , cum Etruscorum festinationi dicentis brevitas congruat. verum hoc quod in isto loco praetermisit, reddit in decimo dicens “namque ut ab Euandro castris ingressus Etruscis, regem adit et regi memorat nomenque genusque” . [8.608] AETHERIOS NIMBOS per aerem numinum, scilicet purgatiorem, qui circa deos est. [8.609] REDUCTA secreta. [8.610] EGELIDO SECRETUM FLUMINE VIDIT 'egelido', id est nimium gelido: et est una pars orationis, ut “eduramque pirum” , id est valde duram. et sic dixit 'secretum flumine egelido', hoc est praesidio fluminis, ut dicimus 'secretus est monte' vel silvis. latenter autem ostendit, Aenean non nisi flumine ablutum, numen videre potuisse. [8.611] OBTULIT VLTRO id est “deam confessa” , ut in secundo dixit. est autem hysteroproteron, et est ordo 'obtulit se et locuta est'. [8.612] PROMISSA kata to siopomenon, ut supra “hoc signum cecinit missuram diva creatrix” . [8.613] LAVRENTES SUPERBOS ut “quos illi bello profugos egere superbo” . [8.614] ACREM TURNUM fortem. et proprie apud nos acer est qui apud Graecos deinos dicitur: nam fortem et vehementem et asperum et amarum potest significare. POSCERE provocare, Cicero “poscunt maioribus poculis” , id est provocant. [8.617] DEAE DONIS propter arma. TANTO LAETUS HONORE munere divae: quod manifestam viderat matrem et plenam numinis sui. [8.619] INTERQUE MANUS ET BRACCHIA VERSAT iungendum est, ut intellegas Aenean manibus minora, bracchiis maiora arma considerasse, ut puta loricam et scutum: haec enim sunt arma maiora: minora vero galeam gladium ocreas. VERSAT considerat, ut “huc illuc vinclorum inmensa volumina versat” . [8.621] FATIFERUMQUE ENSEM fatum saepe pro morte positum legitur, 'fatiferum' ergo letiferum. RIGENTEM, SANGUINEAM, INGENTEM distinguendum propter plura epitheta. 'sanguineam' autem velut cruentam, terribilem. [8.623] SOLIS INARDESCIT RADIIS Irin physica ratione describit, quae fit cum aquosam nubem solis ardor inradiat. nec est incongrua haec comparatio, cum lorica de diversis metallis fieri plerumque consueverit. [8.624] LEVES OCREAS id est nitida tibialia. RECOCTO saepe purgato, quia quanto plus coquitur, melius fit: ergo ad qualitatem et ad commendationem refertur. [8.625] NON ENARRABILE TEXTUM bene 'non enarrabile': cum enim in clipeo omnem Romanam historiam velit esse descriptam dicendo 'illic genus omne futurae stirpis a Ascanio pugnataque in ordine bella', carptim tamen pauca commemorat, sicut in primo ait “videt Iliacas ex ordine pugnas” , nec tamen universa descripsit. sane interest inter hunc et Homeri clipeum: illic enim singula dum fiunt narrantur, hic vero pro perfecto opere noscuntur: nam et hic arma prius accipit Aeneas quam spectaret, ibi postquam omnia narrata sunt, sic a Thetide deferuntur ad Achillem. oportune ergo fecit Vergilius, quia non videtur simul et narrationis celeritas potuisse conecti et opus tam velociter expediri, ut ad verbum posset occurrere. [8.627] HAVD VATUM IGNARUS litotes figura, id est futurorum non inscius. et quibusdam videtur, hunc versum omitti potuisse. VENTVRIQUE INSCIUS AEVI non 'aevi', sed quae in aevo erant futura. [8.629] STIRPIS AB ASCANIO usque ad Augustum Caesarem. PUGNATAQUE IN ORDINE BELLA et hic subaudiri potest 'ab Ascanio'; et bella Albanorum, †quae a Romanorum in clipeo dicit. [8.630] MAVORTIS IN ANTRO potest accipi et 'fecerat lupam Mavortis' et 'Mavortis in antro'. Fabius “spelunca Martis” dixit. dicendo autem 'et' ostendit multa alia fuisse depicta. est autem elegans figura 'fecerat procubuisse'. sane laus est operis, ut talis videretur. 'fetam' vero quae peperit et nutrire potuisset. [8.631] PROCUBVISSE id est prima parte se inclinasse, quod Graeci prokuptein dicunt, ut inclinatione corporis ubera praeberet infantibus: nam si 'procubuisse' iacuisse accipias, contrarium est quod dicit 'ludere pendentes pueros'. quod si 'procubuisse' ut “cum fetu concolor albo procubuit” accipiamus, intellegere debemus 'pendentes' desiderio alimoniae suspensos vel intentos, ut “pendetque iterum narrantis ab ore” . alii 'pendentes' cessantes, ut “pendent opera interrupta” . sciendum tamen, voluisse eum gestum proprie exprimere, quem in ipsius lupae cernimus statuis. GEMINOS HVIC re vera geminos modo, alias similes. sane totus hic locus Ennianus est. [8.632] LUDERE moveri: Terentius “congrum istum maximum paulisper in aqua sinito ludere” . MATREM quasi matrem, cuius adfectum pueris exhibebat. sane veteres etiam nutrices matres vocabant, ut ait Plautus in Menaechmis “et mater non possit dignoscere, quae mammam dabat” (Men. 19-21). [8.633] TERETI CERVICE rotunda, cum longitudine, ut “incumbens tereti Damon sic coepit olivae” . [8.634] MULCERE ALTERNOS non quod in pictura erat dicit, sed id quod intellegimus factum fuisse, ut “ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros” . CORPORA FINGERE LINGVA id est tergere: Cicero in Sestiana “spongiis sanguis effingebatur” , id est tergebatur. fingere tamen et formare aliquid et ad integram faciem arte producere significat; inde fictores dicuntur qui imagines vel signa ex aere vel cera faciunt. [8.635] NEC PROCUL HINC ROMAM congrue, iuxta proprios conditores. RAPTAS SINE MORE SABINAS raptas spectaculo sine ullo exemplo, aut sine ullo bono more: vel 'raptas' stupratas, id est per vim. historia autem talis est. Romulus cum turbam civium non haberet, asylum condidit, ad quem locum si quis confugisset, eum exinde non liceret auferri. hic cum videret virorum multitudinem sine conubiis posse deperire, a vicinis civitatibus matrimonia postulavit, sed ab eis contemptus celetes se Neptuno, equestri deo, qui et Consus dicitur, editurum proposuit. ad quos celetes cum de vicinis civitatibus maxima multitudo cum omnibus feminis convenisset, Romulus eas signo dato rapi de spectaculo fecit: ob quam rem a Sabinis bellum ei indictum est. in quo cum iam capto a Sabinis Capitolio in foro Romano pugnaretur et eius milites fugerent, Iovi Statori templum se facturum esse promisit, si eius stetisset exercitus. quo voto restituta pugna cum anceps esset, intervenientibus mulieribus Sabinorum, quae iam Romanis nuptae erant, pugna sedata est et icto foedere Tatius rex Sabinorum in partem urbis acceptus est: unde Romani a Curibus Quirites appellati sunt. [8.636] CONSESSU CAVEAE cavea est ubi populus spectat. vallis autem ipsa ubi circenses editi sunt, ideo Murcia dicta est, quia quidam vicinum montem Murcum appellatum volunt; alii, quod fanum Veneris Verticordiae ibi fuerit, circa quod nemus e murtetis fuisset, inmutata littera Murciam appellatam; alii Murciam a Murcido, quod est marcidum, dictam volunt; pars a dea Murcia, quae cum ibi Bacchanalia essent, furorem sacri ipsius murcidum faceret. MAGNIS CIRCENSIBUS ACTIS 'magnis' quantum ad paupertatem pristinam pertinet: nam legimus propter equorum inopiam diversis eos tunc usos animalibus. raptae autem sunt Sabinae Consualibus, hoc est mense Martio. Consus autem deus est consiliorum, qui ideo templum sub circo habet, ut ostendatur tectum esse debere consilium: inde est quod et Fidei panno velata manu sacrificabatur, quia fides tecta esse debet et velata. ideo autem dicato Consi simulacro rapuerunt Sabinas, ut tegeretur initum de rapto consilium. iste Consus et eques Neptunus dicitur, unde etiam in eius honorem circenses celebrantur. errant ergo qui dicunt 'magnis circensibus' aut Megalesiacis, aut Romanis, quos constat fieri ante KAL. IAN. 'actis' autem cum agerentur, quia non erat praesens a passivo participium, ut “et qua vectus Abas” . CIRCENSIBUS circenses dicti vel a circuitu, vel quod ubi nunc metae sunt, olim gladii ponebantur, quos circumibant. dicti autem circenses ab ensibus, circa quos currebant. sane notandum positos circenses sine adiectione ludorum, cum ita dicamus ludos theatrales, ludos gladiatorios, ludos circenses. [8.638] ROMULIDIS hic dativus pluralis venit ab eo, quod est 'hic Romulida'. CURIBUSQUE SEVERIS mire et merito dixit 'severis': cum enim filias perdiderint Caeninenses, Antemnates, Crustumini et Sabini, ceteris quiescentibus Sabini soli bella sumpserunt. intervenientibus postea triginta feminis, iam enixis, de illis quae raptae erant, pax facta est: ex quarum nominibus curiae appellatae sunt. in communem etiam mulierum honorem kalendae eis dicatae sunt Martiae: Horatius “Martiis caelebs quid agam kalendis?” Iuvenalis “munera femineis tractat secreta kalendis” . nec enim aliter congruit Martias kalendas esse feminarum, nisi quia, ut diximus, feminae bella sedarunt. sane sciendum omnes virgines raptas excepta Hersilia, quam sublatam a marito sibi Romulus fecit uxorem. aut 'severis' disciplina: aut rem hoc verbo reconditam dixit, quia Sabini a Lacedaemoniis originem ducunt, ut Hyginus ait de origine urbium Italicarum, a Sabo, qui de Perside Lacedaemonios transiens ad Italiam venit et expulsis Siculis tenuit loca quae Sabini habent: nam et partem Persarum nomine Caspiros appellare coepisse, qui post corrupte Casperuli dicti sunt. Cato autem et Gellius a Sabo Lacedaemonio trahere eos originem referunt. porro Lacedaemonios durissimos fuisse omnis lectio docet. Sabinorum etiam mores populum Romanum secutum idem Cato dicit: merito ergo 'severis', qui et a duris parentibus orti sunt, et quorum disciplinam victores Romani in multis secuti sunt. [8.639] POSITO CERTAMINE finito, ut “ante diem clauso componet Vesper Olympo” . [8.640] IOVIS ANTE ARAM ante templum Iovis Statoris, quod fecerat Romulus, postquam orans elatis armis meruit ne suus exercitus fugeret. [8.641] IVNGEBANT FOEDERA PORCA foedera, ut diximus supra, dicta sunt a porca foede et crudeliter occisa; nam cum ante gladiis configeretur, a fetialibus inventum ut silice feriretur ea causa, quod antiqui Iovis signum lapidem silicem putaverunt esse. Cicero foedera a fide putat dicta. sed huius porcae mors optabatur ei, qui a pace resilisset. falso autem ait 'porca': nam ad hoc genus sacrificii porcus adhibebatur. ergo aut usurpavit genus pro genere, ut “timidi venient ad pocula dammae” , cum has dammas dicamus, item supra 'lupam', cum artis sit 'hic' et 'haec lupus': aut certe illud ostendit, quia in omnibus sacris feminini generis plus valent victimae. denique si per marem litare non possent, succidanea dabatur femina; si autem per feminam non litassent, succidanea adhiberi non poterat. quidam 'porcam' euphoniae gratia dictam volunt. huius autem facti in sacra via signa stant, Romulus a parte Palatii, Tatius venientibus a rostris. [8.642] CITAE METTUM IN DIVERSA QUADRIGAE Donatus hoc loco contra metrum sentit, dicens 'citae' divisae, ut est in iure 'ercto non cito', id est patrimonio vel haereditate non divisa; nam 'citus' cum divisus significat, 'ci' longa est. ergo 'citae' veloces intellegamus. quem autem dicit Vergilius Mettum Mettius Fufetius dictus est, quod nomen mutilavit causa metri. novimus autem nominum vel mutationem vel mutilationem concessam poetis: sic pro Polluce Castorem, pro Cytheride Lycoridem posuit, ut “sed quae legat ipsa Lycoris” . hic autem Mettius Fufetius cum apud Albanos summam rerum teneret, a Romanis in auxilium contra Fidenates vocatus, iure societatis venit quidem, sed in ipso proelio ad hostes defecit. quod cernens Tullus Hostilius ait voce maxima militibus suis, ita ut etiam hostis audiret 'ne trepidetis: meo consilio factum est, ut factiose Mettius Fufetius ad hostes transiret': quo consilio et suis paene iam amissas reddidit vires et effecit ne hostes crederent Mettio. quem post victoriam captum Tullus Hostilius religavit ad binas quadrigas, ita ut ab unis quadrigis traherentur manus, pedes vero ab alteris: quibus agitatis velociter eum crudeli morte discerpsit. videns itaque poeta Romano nomini incongruam esse vindictam, culpam in criminis retorquet auctorem, dicens ex sua persona ad ipsum Mettium 'at tu dictis Albane maneres'. ideo etiam 'mendacis' infert, ut tacitae quaestioni et invidiae crudelitatis occurrat. sane constat post victoriam de Albanis Romanorum, quam per conditionem Horatiorum et Curiatiorum adepti sunt, hoc factum esse quod hoc loco poeta narravit: nam quemadmodum Mettius vel ad auxilium facile nisi iussus venisset? vel post cognitam fraudem acciri tam facile potuisset, nisi tamquam subiectus congratulatum victoriam ad Tullum Hostilium venisset? [8.646] NEC NON TARQUINIUM EIECTUM PORSENNA IVBEBAT Tarquinius Superbus habuit perditos filios, inter quos Arruntem. qui dum in castris esset, patre suo Ardeam obsidente, et ortus esset inter eum et Collatinum, maritum Lucretiae, de uxoribus sermo, eo usque processit contentio, ut ad probandos earum mores arreptis equis statim domos suas simul proficiscerentur. ingressi itaque civitatem Collatiam, ubi fuit Lucretiae domus, invenerunt eam lanificio operam dantem et tristem propter mariti absentiam. inde ad Arruntis domum profecti cum uxorem eius invenissent cantilenis et saltationibus indulgentem, reversi ad castra sunt. quod Arruns dolens cum de expugnanda Lucretiae castitate cogitaret, mariti eius nomine epistulam finxit et dedit Lucretiae, in qua hoc continebatur, ut Arruns susciperetur hospitio. quo facto per noctem stricto gladio eius ingressus cubiculum cum Aethiope, hac arte egit ut secum coiret, dicens 'nisi mecum concubueris, Aethiopem tecum interimo, tamquam in adulterio deprehenderim'. timens itaque Lucretia ne castitatis amore famam deperderet, quippe quam sine purgatione futuram esse cernebat, invita turpibus imperiis paruit. et altero die convocatis propinquis, marito Collatino, patre Tricipitino, Bruto avunculo, qui tribunus equitum celerum fuerat, rem indicans, petiit ne violatus pudor, neve inultus eius esset interitus, et coniecto gladio se interemit. quem Brutus de eius corpore extractum tenens processit ad populum, et multa conquestus de Tarquinii superbia et filiorum eius turpitudine, egit ne in urbem reciperentur, auctoritate qua plurimum poterat: nam ut diximus, Brutus tribunus equitum fuerat. sed cum non susciperetur Tarquinius contulit se ad Porsennam, regem Tusciae. qui pro Tarquinio cum ingentibus copiis capto Ianiculo et illic castris positis, Romam vehementer obsedit. et cum per sublicium pontem, hoc est ligneum, qui modo lapideus dicitur, transire conaretur, solus Cocles hostilem impetum sustinuit, donec a tergo pons solveretur a sociis: quo soluto se cum armis praecipitavit in Tiberim, et licet laesus esset in coxa, tamen eius fluenta superavit: unde est illud ab eo dictum, cum ei in comitiis coxae vitium obiceretur 'per singulos gradus admoneor triumphi mei'. in tantam autem obsidionis necessitatem populus venerat, ut etiam obsides daret. ex quibus Cloelia inventa occasione transnatavit fluvium et Romam reversa est, redditaque rursus est, pacis lege eam Porsenna repetente. qui admiratus virtutem puellae dedit ei optionem, ut cum quibus vellet rediret. illa elegit virgines, quae iniuriae poterant esse obnoxiae, unde Porsenna hoc quoque miratus concessit, et rogavit per litteras populum Romanum, ut ei aliquid virile decerneretur: cui data est statua equestris, quam in sacra via hodieque conspicimus. EIECTUM facile poterat suscipi et occidi. sed ideo non est susceptus, quia occidi non poterat religione impediente: rex enim etiam sacrorum fuerat. unde postea alii facti sunt consules, alii reges sacrorum. PORSENNA unum 'n' addidit metri causa: unde et paenultimae datus accentus est: nam Porsena dictus est: Martialis “hanc spectare manum Porsena non potuit” . [8.648] AENEADAE satis longe petitum epitheton. et potest hoc loco historia de Mucio accipi. [8.649] ILLUM Coclitem scilicet. et modo 'Cocles' in hoc homine, de quo dicit, proprium est nomen, in aliis appellativum, nam luscos 'coclites' dixerunt antiqui: unde et Cyclopas 'coclites' legimus dictos, quod unum oculum habuisse perhibentur: quasi stroggulopas a rotunditate. [8.651] VINCLIS INNARET CLOELIA RUPTIS atqui obsides non ligantur; sed vincla pro custodiis accipiamus, aut certe pro foederibus: aut certe 'ruptis vinclis pontis', id est ponte resoluto. [8.652] IN SUMMO CUSTOS TARPEIAE MANLIUS ARCIS in summa clipei parte; nam postea ait 'in medio classes aeratas'. et bona ratione utitur in pictura apta unicuique rei loca distribuens. ideo enim in summa clipei parte dicit factum esse Capitolium, quia hoc arcem urbis esse manifestum est. haec historia autem talis est: Brenno duce Senones Galli venerunt ad urbem et circa Alliam fluvium occurrentem sibi deleverunt exercitum omnem populi Romani. aliaque die cum vellent ingredi civitatem, primo cunctati sunt timentes insidias, quia et patentes portas et nullum in muris videbant. postea paulatim ingressi cuncta vastarunt octo integris mensibus, adeo ut quae incendere non poterant, militari manu diruerent, solo remanente Capitolio, ad quod cum utensilibus reliqui confugerant cives: qui tamen a Gallis obsidebantur etiam id penetrare cupientibus, quos alii per dumeta et saxa aspera, alii per cuniculos dicunt conatos ascendere. tunc Manlius, custos Capitolii, Gallos detrusit ex arce, clangore anseris excitatus, quem privatus quidam dono Iunoni dederat: namque secundum Plinium nullum animal ita odorem hominis sentit. qua causa postea eo die quo hoc factum est, canes qui tunc dormientes non senserant, cruci suffigebantur, anseres auro et purpura exornati in lecticis gestabantur. sane hic Manlius post defensum Capitolium pro praemio singulis libris farris ob virtutem a populo donatus est. in tantam autem cibi penuriam redacti erant in obsidione, ut coriis madefactis et postea frictis vescerentur: cuius rei argumentum est quod hodieque ara in Capitolio est Iovis Tutoris, in qua liberati obsidione coria et sola vetera concremaverunt. hic tamen Manlius, postmodum adductus in suspitionem regni appetiti vel inimicorum oppressus factione, a populo damnatus est. [8.653] PRO TEMPLO pro defensione templi, hoc est 'in templo'; nam 'ante templum' non procedit, cum obsessus intra templum esset. sic in nono “ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant” , Terentius “nam ni haec ita essent, pro illo haud stares Phaedria” . TENEBAT defendebat: et est militare verbum, ut etiam Sallustius dicit. unde e contra victos 'loco motos' dicimus: Cicero “loco ille motus est” . [8.654] HORREBAT REGIA CULMO Curiam Calabram dicit, quam Romulus texerat culmis. ideo autem 'Calabra', quod cum incertae essent kalendae aut idus, a Romulo constitutum est, ut ibi patres vel populus calarentur, id est vocarentur, et scirent, qua die kalendae essent vel etiam idus. a rege sacrificulo idem fiebat ut, quoniam adhuc fasti non erant, ludorum et sacrificiorum praenoscerent dies. [8.655] ATQUE HIC 'hic', in Capitolio scilicet. et satis prudenter argenteum anserem dixit: nam quasi et epitheton est coloris et significavit rem veram. nam in Capitolio in honorem illius anseris, qui Gallorum nuntiarat adventum, positus fuerat anser argenteus. AVRATIS PORTICIBUS hoc ad tempus retulit florentis Romanae reipublicae: nam illo loco ubi dixit 'horrebat regia culmo', ideo addidit 'Romuleo', ut incipientis et pauperis adhuc imperii tempora designaret. [8.656] GALLOS Senones, qui Senones dicti sunt, quod Liberum patrem hospitio recepissent. CANEBAT quasi praedivinabat: nam 'canere' et icere et divinare significat. [8.657] ARCEMQUE TENEBANT deest 'paene': nam prope tenuerunt. [8.658] DEFENSI TENEBRIS ET DONO NOCTIS OPACAE multi iterationem volunt, alii dicunt 'tenebris' propter cuniculos, 'dono noctis' somno Manlii; nam somnus noctis est donum. [8.659] CAESARIES coma, ab eo quod caedi potest. AVREA VESTIS hoc est barba: unde contra investes dicimus inberbes: unde est “tunc mihi prima genas vestibat flore iuventas” . [8.660] VIRGATIS LUCENT SAGULIS quae habebant in virgarum modum deductas vias. et bene adlusit ad Gallicam linguam, per quam virga purpura dicitur. 'virgatis' ergo, ac si diceret virga tinctis, id est purpuratis. GAESA hastas viriles: nam etiam viros fortes Galli gaesos vocant. [8.662] SCUTIS LONGIS per hoc corporum ostenditur magnitudo, ut supra “stabant ter centum nitidi in praesepibus altis” , per quod equorum magnitudinem expressit. [8.663] HIC in eodem scuto. et congrue sacerdotes statim post templa commemorat. SALIOS qui sunt in tutela Iovis, Martis, Quirini. dicti Salii ideo quod circa aras saliunt et tripudiant. alii a Salio, Aeneae comite, dictos volunt. NUDOSQUE LUPERCOS cum in honorem Panos Lupercaliorum sollemnitas celebraretur, pecora Romanorum subito a latronibus rapta sunt. illi proiectis vestibus persecuti sunt latrones: quibus oppressis et receptis animalibus, propter rem a nudis prospere gestam consuetudo permansit ut nudi Lupercalia celebrarent. [8.664] LANIGEROSQUE APICES flamines in capite habebant pilleum, in quo erat brevis virga desuper habens lanae aliquid. quod cum per aestus ferre non possent, filo tantum capita religare coeperunt; nam nudis penitus eos capitibus incedere nefas fuerat: unde a filo quo utebantur, flamines dicti sunt, quasi filamines. verum festis diebus filo deposito pillea necesse erat accipere, quae secundum alios ad ostendendam sacerdotii eminentiam sunt reperta, sicut columnae mortuis nobilibus superponuntur ad ostendendum eorum columen. alii dicunt non propter eminentiam dignitatis hoc factum, sed quia cum sacrificarent apud Laurolavinium et eis exta frequenter aves de vicinis venientes lucis abriperent, eminentia virgarum eas terrere voluerunt. exinde etiam consuetudo permansit, ut apud Laurolavinium ingentes haberentur virgae, non breves ut in urbe. LAPSA ANCILIA CAELO regnante Numa Pompilio scutum breve et rotundum caelo lapsum est. et cum aruspices respondissent illic fore orbis imperium, ubi illud fuisset, diligentia Numae, ne quandoque ab hostibus posset auferri, adhibito Mamurio fabro multa similia facta sunt et in templo Martis locata. quod autem dicit ancilia, plurali utitur numero pro singulari: nam unum lapsum est. ancile autem dicitur aut quasi undique circumcisum, aut quasi amphikheilon, id est undique labrum habens. [8.665] EXTUDERAT studiose fecerat. DUCEBANT deducebant: haec enim fuerat consuetudo. [8.666] PILENTIS MATRES IN MOLLIBUS pilenta sunt vehicula, sicut nunc basternas videmus. erant autem tunc veneti coloris, non ut nunc sunt, russati, quibus nisi castae non utebantur. 'mollibus' autem pensilibus, ut “molle feretrum” et “oscilla mollia” : ut contra 'plumas pensiles' dicimus et molles significamus. aut 'mollibus' molliter stratis: quidam pilenta †laeta occisia sed vulgo dicta tradunt. HINC PROCUL bene longe a templis inferos facit. et bene Tartareas sedes, ut nihil praetermissum videretur. [8.668] SCELERUM POENAS pro 'sceleratorum'. et bene ait 'scelerum poenas'; in crimina enim personae incidunt, non ipsarum sunt proprie crimina: unde et sceleribus sunt statuta supplicia, quae in se incidentes homines obnoxios faciunt. ET TE CATILINA MINACI PENDENTEM SCOPULO hoc quasi in Ciceronis gratiam dictum videtur. [8.670] SECRETOSQUE PIOS aut in secreto morantes; aut participialiter, ab illis secretos. HIS DANTEM IVRA CATONEM ut supra diximus, Censorium significat, non Uticensem, qui contra Caesarem bella suscepit. quomodo enim piis iura redderet, qui in se impius fuit? et supergressus est hoc loco Homeri dispositionem, siquidem ille Minoem, Rhadamanthyn, Aeacum de impiis iudicare dicit, hic Romanum ducem innocentibus dare iura commemorat. [8.671] HAEC INTER bene inter inferos et superos mare factum dicit, quod, ut supra diximus, nos ab antipodis dividit, qui inferi sunt nostri comparatione. [8.672] IMAGO AVREA non est contrarium quod et caerulam et auream et argenteam maris esse dicit imaginem, quam scimus pro ventorum qualitate mutari et colores varios reddere: quod expressum in scuto fuisse significat. IBAT autem quidam pro 'erat' accipiunt, ut “ast ego quae divum incedo regina” . sane ubique propositum est poetae Augusti gloriam praedicare; itaque maiorem partem operis in hoc clipeo Augusto adsignat. CAERULA id est maria. FLUCTU CANO omnis enim spuma alba est. [8.673] IN ORBEM in circuitu. [8.674] AESTUMQUE SECABANT naturalem rem ostendit: nam semper mare turbatur, quando delphini apparuerint. [8.675] IN MEDIO utrum clipeo an mari? [8.676] CERNERE ERAT Graeca figura est. [8.677] FERVERE ab eo quod est 'fervo' facit: nam ab eo, quod est 'ferveo' 'fervere' facit 've' producta: sic 'effulgere'. alii dicunt antique per tertiam coniugationem correpta media syllaba positum, ut “lavit ater corpora sanguis” pro 'lavat'; de eo in tertio georgicorum in ipso loco plenius dictum est. LEUCATEN in promontorio Epiri est mons Leucata: quod quia saxa nuda in cacumine habuit, ex horum candore Leucates appellatus est. AUROQUE EFFULGERE FLUCTUS non quod hic ex auro fluctus esse dicat, quos supra canos dixit, sed cum mare ex auro expressum sit, fluctus per aurum effulgent. [8.678] HINC AVGUSTUS AGENS ITALOS cum de statu reipublicae esset longa contentio inter Augustum, Antonium et Lepidum, placuit ut totum Orientem teneret Antonius, Augustus Gallias et Hispanias cum Italia, Lepidus Africam Siciliam Sardiniam. ad causam maioris fidei Antonius sororem Augusti duxit uxorem. profecti itaque sunt in provincias suas. sed Antonius in Aegypto captus est amore Cleopatrae, non usque quaque adeo, ut ea dimissa contra Parthos proficisceretur. quibus victis dum Cleopatrae cupiditate festinat, exercitum omnem frigore in Armenia perdidit, ipse tamen animalium cadaveribus pastus cum paucis ad Aegyptum est reversus. ubi ei coepit suadere Cleopatra ut se sortiretur uxorem, derelicta sorore Augusti. quo facto Augustus vehementer accensus contra eum coepit bella moliri. Antonius re comperta, collectis Orientis viribus, prior cum uxore Cleopatra venit ad bellum. conflictum est navali certamine circa Actium Epiri promunturium: ubi victi sunt Antonius et Cleopatra et in fugam coacti. postea occiso Antonio illa sibi serpentes adhibuit. sed quia belli civilis triumphus turpis videtur, laborat poeta ut probet iustum bellum fuisse, dicens Augustum esse 'cum patribus populoque penatibus et magnis dis', contra cum Antonio auxilia peregrina et monstruosa Aegypti numina. et re vera in exercitu Antonii omnes barbari fuerunt: quod et Vergilius dicit 'Aegyptum viresque Orientis atque ultima secum Bactra vehit'. unde etiam de hoc bello egit triumphum: nec enim civile putatum est, quod tantummodo Romano duce gestum est, qui et ipse barbarae serviebat uxori, adeo ut praetoria ei castra concederet, quorum qui potiebatur imperio, ipse vocabat exercitum: unde est illo loco de Cleopatra 'patrio vocat agmina sistro': nam Antonius consulare sibi tantum detinuit imperium, in quo sola est potestas iubendi. ille enim ducit exercitum qui habet in potestate castra praetoria. [8.679] PENATIBUS ET MAGNIS DIS alii unum volunt esse, alii separant, ut magnos deos accipias Iovem Minervam Mercurium, quos Aeneas de Samothracia sustulit. [8.680] TEMPORA FLAMMAS LAETA VOMUNT naturaliter enim Augustus igneos oculos habuisse dicitur, adeo ut obtutum eius nemo contra aspectare posset, denique quidam eques Romanus, interrogatus ab eo, cur se viso verteret faciem, dixerit 'quia fulmen oculorum tuorum ferre non possum', sicut ait Suetonius. [8.681] APERITUR VERTICE SIDUS apparet sidus in vertice, hoc est super galeam. nam ex quo tempore per diem stella visa est, dum sacrificaretur Veneri Genetrici et ludi funebres Caesari exhiberentur, per triduum stella apparuit in septentrione. quod sidus Caesaris putatum est Augusto persuadente: nam ideo Augustus omnibus statuis, quas divinitati Caesaris statuit, hanc stellam adiecit. ipse vero Augustus in honorem patris stellam in galea coepit habere depictam. honorifice autem poeta unam stellam 'sidus' dixit, cum sidus ex multis stellis constet. [8.682] PARTE ALIA non e contra, sed in alia parte aciei. VENTIS ET DIS AGRIPPA SECUNDIS Agrippa dicitur ab aegro partu, id est qui pedibus nascitur. sed hic Agrippa non adeo claro genere ortus, viribus et societate Augusti ad summos honores pervenit: nam et tribunus plebi quietissimus fuit, et post tertium consul, et in multis bellis cum Augusto gestis victoriam Augusto sua virtute confecit: nam et Sextum Pompeium apud Mylas ipse devicit, et apud Actium Antonium et Cleopatram navali certamine prope ipse superavit: ob quod meruit etiam gener esse Augusto. 'secundis' ergo dixit Augusti comparatione: nam hoc dicit: Augustus nimio ventorum et numinum utebatur favore, Agrippa sequenti, hoc est, ille habuit primum favorem, hic secundum. Hadrianus scribit Agrippam solitum tempestate orta milites cogere naves in fluctus urgere, ut consuetudine discriminis dempto metu redderet eos adversum pericula fortiores: ergo pros antidiastolen saevi maris, quod exercitationi militibus erat, ait 'diis et ventis secundis' esse pugnatum, ut tempestatem quidem Agrippa non timuerit, sed favor divinus maria constraverit. nam et ipsa Actiaca pugna cum aquilo ei esset adversus, eo exercitio, quo milites adsueverat adversum fluctus naves agere, ad portum se fugere finxisse: qua re cum hostes decepti insequi conati essent, conversis subito navigiis suis Alexandrinas naves incurrisse et telis ac flammis in eas missis, refragante hostibus flatu, cum nihil ipsi tale facere possent, victoriam consecutum. merito ergo 'ventis secundis'. [8.683] INSIGNE SUPERBUM quasi principale decus. [8.684] NAVALI FULGENT ROSTRATA CORONA Sextus Pompeius, Pompei filius, in Sicilia piraticam exercuit. contra quem primo cum Agrippa dimicavit Augustus; postea Agrippae cura data est, qui eum delevit. ob quod ei Augustus rostratam dedit coronam, quia vicerat navali certamine. [8.685] HINC a parte contraria. OPE BARBARICA crimen Antonii, quod ope barbarica Romanus pugnet. [8.686] VICTOR AB AURORAE POPULIS quia primo vicerat Parthos, ut diximus. atqui Antonium Parthi postea pepulerunt; sed videtur hoc ideo tacuisse, ne Augustus inbellem superasse videatur. ideo addidit victorem Orientis Antonium, ut maiorem hostem Augustus vicisse videatur. LITORE RUBRO Erythraeo mari, quod est inter Aegyptum et Indiam. [8.687] VLTIMA SECUM BACTRA VEHIT 'ultima' non quantum ad fines spectat orbis terrarum, sed 'ultima' in imperio Antoniano: constat enim Bactrianos post se habere gentes innumeras. [8.688] NEFAS exclamatio est, quasi 'pro nefas'! aut per parenthesin dictum est. et nefas non in eo tantum quod Aegyptiam Romanus duxerat, sed etiam quod mulier castra sequebatur, quod in ingenti turpitudine apud maiores fuit: unde bellaturus Pompeius in Lesbo reliquit uxorem. [8.689] RVERE ruebant, id est veniebant cum impetu. et hoc verbo more suo ostendit velocitatem. [8.691] CREDAS pro 'credat quis'. [8.692] CONCURRERE MONTIBUS ALTOS alii 'altis' legunt, unum tamen est. [8.693] TURRITIS PUPPIBUS INSTANT hoc de historia traxit: nam Agrippa primus hoc genus turrium invenit, ut de tabulatis subito erigerentur, simul ac ventum esset in proelium, turres hostibus inprovisae, in navigando essent occultae. [8.694] TELISQUE VOLATILE Cato “sub tela volantia” . [8.695] ARVA NOVA NEPTUNIA CAEDE 'nova caede' magna, nimia: nam non dicit re vera 'nova'. 'nova arva', sed 'nova caede': Homerus eruthaineto d' haimati gaia. sed non est hoc 'rubescunt'. [8.696] PATRIO VOCAT AGMINA SISTRO Cleopatra sibi tantum adsumpserat, ut se Isin vellet videri. Isis autem est genius Aegypti, qui per sistri motum, quod gerit in dextra, Nili accessus recessusque significat: per situlam, quam sinistra manu retinet, ostendit fluentiam omnium lacunarum. Isis autem lingua Aegyptiorum est terra, quam Isin volunt esse. hanc Isim et alios deos ideo Aegyptii colunt, quia deos reges habuisse dicuntur; ergo in obprobrium Alexandrini exercitus pro classico sistrum posuit. quod autem ait 'vocat agmina', hoc est quod superius dictum est et Augustus in commemoratione vitae suae refert, “Antonium iussisse ut legiones suae apud Cleopatram excubarent eiusque nutu et iussu parerent” . bene ergo 'vocat agmina' quae signum dabat. [8.697] A TERGO RESPICIT ANGVES hoc est, nondum videbat mortem futuram. traditur enim ne ad triumphum Augusti reservaretur, admota sibi aspide defecisse. tum 'geminos', cum unum sibi admoverit. [8.698] DEUM MONSTRA ideo 'monstra' dixit, quia sub Augusto necdum Romani Aegyptia sacra susceperant. et admittebat locus pro laude Augusti aliquid etiam in deos inclementius dici. Varro indignatur Alexandrinos deos Romae coli. LATRATOR ANUBIS quia capite canino pingitur, hunc volunt esse Mercurium, ideo quia nihil est cane sagacius. bello autem Gigantum plures deos ferarum formas accepisse traditur. [8.699] CONTRA NEPTUNUM Homerum sequitur, qui deos dicit contra se pro diversis partibus habere certamen. et quidam latenter illud tetigisse Vergilium volunt, quod Plinius Secundus in historia naturali dicit, quod Antonii navem piscis echeneis retinuerit, qui piscis latine remora dicitur. [8.701] CAELATUS FERRO aut in armis locatus: aut de ferro sculptus, scilicet metallo sibi congruo: aut 'saevit ferro'. DIRAE Dirae proprie sunt ultrices deae. et bene has interesse dicit proelio, aut a Iove missas ad terrorem Aegyptiis inferendum, aut ad puniendum Antonium, qui matrimonii laeserat foedus. [8.702] SCISSA DISCORDIA PALLA utrum 'scissa palla gaudens', an 'scissa palla vadit' et seorsum 'gaudens'? ideo autem Discordia, quia unius civitatis et cives principes erant. et bene Diras Discordia sequitur, quam Bellona comitatur: nam per Discordiam venitur ad bellum, in quo necesse est sanguinem fundi, ideo ait 'sanguineo flagello': Horatius “ira truces inimicitias et funebre bellum” . [8.704] ACTIUS HAEC CERNENS quem postea Actium nominavit Augustus. [8.706] VERTEBANT TERGA SABAEI omnes isti populi Orientis sunt. [8.707] IPSA VIDEBATUR VENTIS apud plures Cleopatram priorem fugisse, post insecutum Antonium. [8.708] IAM IAMQUE INMITTERE F. scilicet aviditate fugiendi. et bene 'iam iamque' addidit, quia tempus operis in pictura declarari non poterat. [8.709] INTER CAEDES inter suorum cadavera. MORTE FUTURA omine mortis futurae. [8.710] IAPYGE FERRI vento, qui de Apulia flans optime ad Orientem ducit; Iapygia enim Apulia dicta est: Horatius “obstrictis aliis praeter Iapyga” . quem Varro de ora maritima argesten dicit, qui de Occidente aestivo flat. hic in Apulia pestilens est. [8.711] MAGNO CORPORE aut ita eum, tamquam deum, magno corpore formatum accipiendum est: aut 'magno', septemfluo. et non 'corpore maerentem', sed 'magno corpore pandentem sinus'. [8.713] VOCANTEM CAERULEUM IN GREMIUM hoc de historia est; nam legitur Cleopatram praesagio mortis futurae oblitam esse recessus Aegypti petere, in quibus facile poterat bella reparare. de qua re se moriens dicitur increpasse. bene ergo poeta adicit hortatum fuisse Nilum ut interitus fugeret, ideo 'tota veste vocantem caeruleum in gremium'. LATEBROSAQUE FLUMINA quia Nili origo nescitur, licet Plinius dicat haud longe ab Aethiopia Maurorum, post maiorem Atlantem, lacum esse, ex quo Nilus erumpit. quod videtur esse veri simile ex beluarum similitudine. [8.714] TRIPLICI TRIVMPHO tres enim Augustus habuit triumphos: nam primo die triumphavit exercitus qui Antonium vicerat navali bello, secundo qui Dalmatas vicerat, tertio ipse cum Alexandrino est ingressus triumpho. [8.715] DIS ITALIS VOTUM INMORTALE SACRABAT videtur aedem Apollinis dixisse, quae est in Palatio. [8.716] TERCENTUM hoc est pro multis. [8.717] LUDISQUE VIAE PLAVSUQUE FREMEBANT hoc est, compitalicii ludi celebrati sunt. et est zeugma: nam et delubra fremebant. [8.720] CANDENTIS LIMINE PHOEBI in templo Apollinis in Palatio de solido marmore effecto, quod adlatum fuerat de portu Lunae, qui est in confinio Tusciae et Liguriae: ideo ait 'candentis'. [8.721] DONA RECOGNOSCIT POPULORUM aurum coronarium dicit, quod triumphantibus hodieque a victis gentibus datur. inponebant autem hoc imperatores propter concessam immunitatem. ideo ergo dixit 'dona': nam si hoc non esset, spolia diceret. APTATQUE SUPERBIS POSTIBUS porticum enim Augustus fecerat in qua simulacra omnium gentium conlocaverat: quae porticus appellabatur 'ad nationes'. [8.724] HIC NOMADUM GENUS atqui Antonius Orientis habuit populos; sed intellegamus has gentes Africae operas suas locasse et simul cum Antonio ab Augusto esse superatas. DISCINCTOS vel habitum eorum ostendit, qui usque in talos fluebat: quod Plautus ridet in Poenulo dicens “quae est illa avis?” (Poen. 975) cum Afrum vidisset vestem dimissam trahentem; neque enim utuntur hodieque zonis: aut 'discinctos' dixit inhabiles militiae; omnes enim qui militant cincti sunt: aut certe inefficaces, ut contra 'praecinctos' strenuos dicimus: Horatius “altius ac nos praecinctis unum” . unde et Graece euzonos appellatur non qui bonam zonam habet, sed qui est strenuus. MULCIBER Vulcanus, ab eo quod totum ignis permulcet: aut quod ipse mulcatus pedes sit, sicut quibusdam videtur: aut quod igni mulceatur. [8.725] LELEGAS Thessalos: Lucanus de Thessalia “mox Lelegum dextra pressum descendit aratrum” . CARASQUE Carae insulani populi fuerunt piratica famosi, victi a Minoe, ut et Thucydides et Sallustius dicunt. GELONOS populus Scythiae. [8.726] EVPHRATES IBAT IAM MOLLIOR UNDIS sentiens quasi se esse superatum: Horatius “minores volvere vertices” . [8.727] MORINI populi Galliae in finibus, qui Britanniam spectant, proximi oceano. RHENUS fluvius Galliae, qui Germanos a Gallia dividit. 'bicornis' autem aut commune est omnibus fluviis, aut proprie de Rheno, quia per duos alveos fluit: per unum qua Romanum imperium est, per alterum qua interluit barbaros, ubi iam Vahal dicitur et facit insulam Batavorum. [8.728] DAHAE populi Scythiae, a parte septemtrionali iuncti Persidi: unde Davi dicti. ARAXES hic fluvius Armeniae, quem pontibus nisus est Xerxes conscendere. cui Alexander Magnus pontem fecit, quem fluminis incrementa ruperunt. postea Augustus firmiore ponte eum ligavit, unde ad Augusti gloriam dixit 'pontem indignatus Araxes'. [8.729] PER CLIPEUM VULCANI hic distinguendum: nam 'Vulcani parentis' non procedit. PARENTIS nunc honoris. [8.730] RERUM futurarum, quae nondum fuerunt. IMAGINE GAVDET ignarus erat veritatis, sed triumphorum imagine delectabatur. [8.731] ATTOLLENS UMERO FAMAMQUE ET FACTA NEPOTUM si 'fata' legeris, hoc est, quae nepotes fataliter fecerunt. hunc versum notant critici quasi superfluo et humiliter additum nec convenientem gravitati eius: namque est [8.eius] magis neotericus. FAMAMQUE gloriam. NEPOTUM posterorum. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM NONVM COMMENTARIVS. [9.1] ATQUE EA DIVERSA PENITUS DUM P. G. in hoc libro mutatio est rerum omnium: nam et personae et loca alia sunt et aliud negotium incipitur; ab Aenea enim transit ad Turnum, a Tuscia ad Ardeam, a petitione auxiliorum ad bellum. quem transitum quidam culpant, nescientes Vergilium prudenter iunxisse superioribus negotiis sequentia per illam particulam 'atque ea d. p. dum parte geruntur', scilicet dum offeruntur arma, dum dantur auxilia. 'dum' enim cum sit coniunctio, hic tamen adverbii vim obtinet: Terentius “mea nihil refert, dum patiar modo” . sane formatus est iste liber ad illud Homeri, ubi dicit per noctem egressos esse Diomeden et Vlixen, cum capto Dolone castra penetrarunt: nam partem maximam et oeconomiae et negotiorum exinde habet. DIVERSA PENITUS valde diversa, id est longius remota, vel apud Pallanteum vel in Etruria: unde paulo post dicit 'nec satis, extremas Corythi penetravit ad urbes Lydorumque manum'. [9.2] IRIM Iris quasi eris dicta est: numquam enim ad conciliationem mittitur, sicut Mercurius, sed ad disturbationem. et est ministra non tantum dearum, sed et deorum: nam praeter Homerum et Vergilius hoc probat, dicens “aeriam caelo nam Iuppiter Irim dimisit, germanae haud mollia iussa ferentem” . [9.3] AVDACEM AD TURNUM fortem sine felicitate, sicut de Pallante diximus. et modo audaciae laus oportuna, quia ad audendum exhortandus est. [9.4] PARENTIS PILUMNI Pilumnus et Pitumnus fratres fuerunt dii. horum Pitumnus usum stercorandorum invenit agrorum—unde et Sterculinius dictus est—Pilumnus vero pinsendi frumenti: unde et a pistoribus deus colitur. ab ipso et pilum dictum est. quidam Pilumnum et Pitumnum Castorem et Pollucem accipiunt: non nulli laudum deos: Varro coniugales deos suspicatur. SACRATA VALLE ideo 'sacrata', quia, ut diximus, numquam est lucus sine religione. SEDEBAT ut Asper dicit 'erat', quae clausula antiqua est et de usu remota. secundum Plautum autem 'sedere' est consilium capere, qui inducit in Mostellaria servum dicentem “sine iuxta aram sedeam, et dabo meliora consilia” . sed secundum augures 'sedere' est augurium captare; namque post designatas caeli partes a sedentibus captantur auguria: quod et supra ipse ostendit latenter, inducens Picum solum sedentem, ut “parvaque sedebat succinctus trabea” , quod est augurum, cum alios stantes induxerit. ergo 'sedebat' aut erat aut consilia capiebat aut augurabatur. unde et hic lucus vice aedis sacratae accipi debet: quod plenius illo loco dictum est “hoc illis curia templum” . aut quia in locis sacris sedentes consilia habituri erant, curiam in templo haberent: quod Numa cum sciret, Vestae aediculam, non templum statuit, ne ibi senatus haberi posset et ipsa necessitate vir introiret locum. nam et ipsa consilia a sedendo quasi considia dicta sunt; sedentium enim animi tranquilliores fiunt. [9.5] THAVMANTIAS secundum poeticam Thaumantis filia. ceterum ex admiratione hoc nomen accepit, quae admiratio de eius coloribus nascitur. [9.6] DIVUM PROMITTERE NEMO 'nemo' pro 'nullus' posuit. et est acyrologia: nam 'divum nemo' non possumus dicere, cum proprie 'nemo' sit 'ne homo'. [9.7] AVDERET docet per transitum multa interdum temporum ratione provenire, quae numina praestare non possunt: quod etiam paulo post in matris deum petitione Iuppiter probat, dicens “cui tanta deo permissa potestas” . VOLVENDA pro 'volubilis'. [9.8] AENEAS URBE ET SOCIIS ab occasione. et ostendit quid illi expugnandum sit, quia caret defensore. URBE urbs ista, quae est †tutam “ipse humili designat moenia fossa” . hanc castrum Laurens ait dici Varro, oppidum tacet. sed ubi primum Aeneas egressus sit, eum locum Troiam nuncupari traditur. [9.9] PALATINI prolepsis est. [9.10] NEC SATIS quia occurrebat ab Euandro eum facile posse remeare. CORYTHI PENETRAVIT ut totam [9.in] Etruriam peragrasse videatur. Corythi autem montis Tusciae, qui, ut diximus, nomen accepit a Corytho rege, cum cuius uxore concubuit Iuppiter, unde natus est Dardanus. 'penetravit' autem bene, quia supra dixerat 'penitus'. [9.11] LYDORUMQUE MANUM omnia haec ad occasionem faciendi pertinent ex longinquitate, ut dictum est, regionis. [9.12] NUNC TEMPUS a metu. ARMAT AGRESTES ne ei formidinem iniciat, agrestes esse commemorat. [9.13] TURBATA ARRIPE CASTRA aut 'arripe et turba': aut turbata invade per absentiam Aeneae. 'turbata' autem inordinata: aut certe 'turba et arripe'. [9.14] PARIBUS ALIS id est aequalibus. et ostendit aequalem volatum. [9.15] FUGA pro 'veloci reditu'; neque enim fugit. SECVIT SUB NUBIBUS ARCUM hoc est duxit, ut “ille viam secat ad naves” . et re vera arcus ipse variis coloribus sectus est. bene autem 'sub nubibus', quia sine nubis beneficio arcus non videtur. [9.16] AGNOVIT IVVENIS deest 'eam'. et Irim tantum agnovit, non et a quo missa esset, utrum a Iove, an a Iunone. hinc est quod dicit 'quis te mihi nubibus actam detulit in terras'? unde apparet eum scisse nuntiam illam et Iovis et Iunonis esse. [9.19] REPENTE item aliud augurium: namque cum Iris sine nubibus non possit videri, post eius abscessum statim est secuta serenitas. CLARA autem bene addidit, quia tempestas ton meson est. [9.20] DISCEDERE CAELUM chasma dicit factum, id est subitam aeris disruptionem et quendam recessum: per quod vult videri chasma Irim se recepisse. MEDIUM autem bene dixit; nam est et summum, unde est “sic vertice caeli constitit” . nubes autem in medio sunt, ubi omnia ista sunt signa quae dicit, id est Iris, serenitas, chasma: nam si in summo fierent, nullus videre potuisset. humani enim oculi altiorem et nimium splendorem ferre non possunt. sane chasma est, ita enim Plinius vocat, disruptio et quidam caeli recessus. in auguralibus libris inter ostenta etiam caelum discessisse dicitur. et quidam hic 'caelum' pro aere accipiunt, ut Lucretius “in hoc caelo qui dicitur aer” . [9.21] PALANTESQUE POLO STELLAS bene 'palantes', quasi in alienum tempus errore venientes: aut 'palantes' quae sunt palantes, epitheton stellarum perpetuum. OMINA TANTA scilicet caelestia. et haec omina pro signis vel auspiciis posuit. [9.22] QUISQUIS IN ARMA VOCAS vel Iuno vel Iuppiter. [9.24] ONERAVITQUE AETHERA VOTIS iterum atque iterum, aut alia atque alia est vota pollicitus. locus autem iste dictus est secundum augurum morem, apud quos fuerat consuetudo, ut si post acceptum augurium ad aquam venissent, inclinati aquas haurirent exinde et manibus et fusis precibus vota promitterent, ut visum perseveraret augurium, quod aquae intercessu disrumpitur: unde etiam in duodecimo visum augurium non procedit neque sortitur exitum firmum, quia cycnus, dimissus ab aquila, in fluvium cecidit, ut “praedamque ex unguibus ales proiecit fluvio” . hinc videtur etiam Turnus minime potuisse liberari. [9.25] IAMQUE OMNIS CAMPIS EXERCITUS IBAT APERTIS intellegamus hunc exercitum primo confuse in campos ruisse, post digestum in ordines, ut sit sequentium fluminum congrua comparatio: quae flumina dicit post camporum inundationem in alveos suos reverti. nam hoc vult dicere: ut de campis flumina in alveos redeunt, sic digesta est in acies militum multitudo, quae fuerat ante diffusa. [9.26] DIVES EQUUM per genetivum frequentius utimur hac figura, quam per ablativum. sane hic secutus veteres cuius rei dives addidit, cum alibi subtraxerit, ut “dives quae munera Dido” et “dives inaccessos ubi Solis filia lucos” . [9.27] COERCENT cogunt, colligunt, alias 'continent', alias 'conpescunt'. non nulli 'postrema' pro 'postremas partes' accipiunt. [9.29] SEDATIS AMNIBUS quia Nilus exundat aestate, cum cetera flumina inminutione quieta sunt. [9.30] ALTUS PER TACITUM GANGES fluvius Indiae est, qui secundum Senecam in situ Indiae novem alveis fluit, secundum Melonem septem: qui tamen et ipse commemorat non nullos dicere, quod tribus alveis fluat. Vergilius tamen, Nilo eum iungens, septem alveos habere significat. hanc varietatem Donatus fugiens longum hyperbaton facit, dicens 'ceu surgens septem amnibus Nilus aut Ganges'. ALTUS PER TACITUM sane bene addidit 'per tacitum altus', hoc est per profundam altitudinem; nam licet crescat, intra ripas tamen est, nec, ut Nilus, superfunditur campis; unde Asper distinxit 'altus per tacitum'. et bene agmen exercitus flumini conparavit, quia et fluviorum agmina ipse dicit “leni fluit agmine Thybris” . PINGVI FLUMINE NILUS Nilus dictus est quasi nean ilun, hoc est novum limum trahens: quod volens exprimere dixit 'pingui flumine', id est fluore, quae res fecundam efficit terram: quod et ipse in georgicis ostendit dicens “liquuntur montibus amnes felicemque trahunt limum” item “et viridem Aegyptum nigra fecundat harena” . [9.31] CUM REFLVIT CAMPIS hoc est a campis rediit; tunc enim omnia ora eius apparent: alias, cum abundat, una eius facies est. [9.34] AB ADVERSA castris opposita, an venienti agmini? QUIS GLOBUS id est quantus: admirantis enim est, non interrogantis; nec enim interrogat qui nuntiat. [9.37] HOSTIS ADEST hic distinguendum, ut 'heia' militum sit properantium clamor. et est Ennianum, qui ait “heia machaeras” . ergo 'heia' ingenti clamore dicentes ad portas ruebant. alii 'hostis adest, heia' legunt. alii 'heia' non a persona ad personam dictum putant, sed ipsum poetam quasi actu rei et imaginatione exclamasse. [9.39] NAMQUE ITA DISCEDENS PRAECEPERAT excusatio Troianorum, ne portas clausisse timore viderentur. OPTIMUS ARMIS peritus armorum, dux egregius, qui et futura provideret. [9.40] SI QUA INTEREA FORTUNA FUISSET scilicet bellicus casus. [9.42] TUTOS SERVARENT AGGERE MUROS id est tutos beneficio aggeris muros. [9.43] PUDOR IRAQUE MONSTRAT licet eos hortaretur ira et pudor. [9.44] OBICIUNT obices ponunt, vel obicibus muniunt, et per hoc claudunt. FACESSUNT hic 'faciunt', alias 'discedunt', ut “illa hinc facessat” . [9.45] TURRIBUS pro 'in turribus'. [9.46] TARDUM AGMEN peditum dicit, qui equitum comparatione tardi sunt. [9.47] URBI Troiae, quam fecerat Aeneas castrorum in morem. [9.48] MACULIS QUEM THRACIUS ALBIS figura: maculas albas habens. et nove albas maculas dixit, cum proprie macularum haec sit natura, ut obscuritate sua album aliquid infuscent. [9.49] CRISTAQUE TEGIT GALEA AVREA RUBRA pro 'galea cristas habens rubras'. sed duo ablativi sunt et duo nominativi, quos metrica ratione discernimus; nam 'rubra crista' longae sunt ultimae, quia ablativi sunt casus. sane huius modi versus pessimi sunt. [9.51] EN AIT eclipsis festinationis exprimendae gratia: quidquid enim addideris sensus admittet. [9.52] PRINCIPIUM PUGNAE hoc de Romana sollemnitate tractum est. cum enim volebant bellum indicere, pater patratus, hoc est princeps fetialium, proficiscebatur ad hostium fines, et praefatus quaedam sollemnia, clara voce dicebat se bellum indicere propter certas causas, aut quia socios laeserant, aut quia nec abrepta animalia nec obnoxios redderent. et haec clarigatio dicebatur a claritate vocis. post quam clarigationem hasta in eorum fines missa indicabatur iam pugnae principium. post tertium autem et tricesimum diem quam res repetissent ab hostibus, fetiales hastam mittebant. denique cum Pyrrhi temporibus adversum transmarinum hostem bellum Romani gesturi essent nec invenirent locum, ubi hanc sollemnitatem per fetiales indicendi belli celebrarent, dederunt operam, ut unus de Pyrrhi militibus caperetur, quem fecerunt in circo Flaminio locum emere, ut quasi in hostili loco ius belli indicendi implerent. denique in eo loco ante aedem Bellonae consecrata est columna. Varro in Caleno ita ait “duces cum primum hostilem agrum introituri erant, ominis causa prius hastam in eum agrum mittebant, ut castris locum caperent” . ergo bene hoc poeta de more Romano tractum Turno utpote duci dedit. sed in hac consuetudine fetialis, qui bellum indicebat, antequam hastam iaceret, etiam terram hostium contestabatur: unde quidam volunt Aenean scientem quod bellum gesturus esset, sicut a sibylla cognoverat, ubi ad Italiae partem debitam venit, primum adorasse terram, ut “geniumque loci primamque deorum Tellurem” . [9.53] CLAMOREM EXCIPIUNT SOCII legitur et 'clamore'. si 'clamore', sensus erit talis: hastae iactum socii clamore comitantur; si 'clamorem', intellegimus Turni eos clamorem excepisse et cum fremitu eum secutos esse, id est excipiunt clamorem Turni et cum fremitu eum sequuntur. [9.54] INERTIA CORDA non re vera, sed sicut hostibus videbatur. [9.56] ARMA VIROS vehementius 'viros' pronuntiandum. CASTRA FOVERE veteres 'fovere' pro 'diu incolere' vel 'habitare' dicebant. [9.57] ADITUMQUE PER AVIA QUAERIT etiam per avia. sane exprimitur Turni violentia; nam viam per avia nullus requirit. [9.59] AD CAVLAS munimenta et saepta ovium. est enim Graecum nomen 'c' detracto: nam Graeci aulas vocant animalium receptacula. unde in sacris aedibus et in tribunalibus saepta, quae turbas prohibent, caulas vocamus. [9.60] NOCTE SUPER MEDIA ultra mediam noctem, id est plus quam media, vel maiore eius parte. et est bona elocutio, facta per syllepsin, ut si dicas 'legi nocte super media', id est ultra mediam noctem; nulla enim syllepsis est, quae non et casum mutet, et egeat subauditione, ut “hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli” . [9.61] INPROBUS IRA non 'ira inprobus', sed 'ira saevit': totum autem summa brevitate narratum. [9.62] SAEVIT IN ABSENTES fantasiam saevitiae expressit, qua lupi sic circa caulas fremunt, ut in ipsis animalibus solent. [9.63] EX LONGO RABIES absoluta elocutio, ut si dicas 'ille fame fatigatur ex longo'. SANGUINE pro 'a sanguine'. [9.66] ET QUA VIA CLAVSOS 'qua' adverbium loci est, non pronomen: nam non stat versus, si 'via' septimus sit, non nominativus. ergo 'qua via' per quam partem via vallo Troianos excutiat. legitur tamen 'et quae via', et est sensus absolutior. [9.67] EFFUNDAT IN AEQUUM in planum, in campum. [9.70] INVADIT SOCIOSQUE INCENDIA POSCIT OVANTES hysteroproteron, ut aviditatem iuvenis ostenderet. 'incendia' autem pro materia, ex qua incendia sequuntur: et videtur eventum posuisse. [9.72] TUM VERO ut signum incendendarum navium datum est. [9.73] FACIBUS PUBES ACCINGITUR ATRIS pro 'ad faces accingitur', ut sit dativus, ut “accingunt omnes operi” : aut 'accingitur' armatur, instruitur facibus. [9.74] DIRIPVERE FOCOS quaeritur, quid ibi faciant foci. sed in carminibus quaedam nec ad subtilitatem nec ad veritatem exigenda sunt. aut certe 'focos', quos ibi habere potuerunt. PICEUM FERT FUMIDA LUMEN sordidior enim in taedis et ignis et fumus est. [9.76] QUIS DEUS O MUSAE quia res deorum est et ardua, ideo per se eam non potest dicere. hic autem gloria Turni latenter ostenditur, cuius vis nisi a numinibus repelli non potuit. TEUCRIS aut detraxit praepositionem 'ab', ut sit 'ab Teucris'; aut 'Teucris' in honorem salutemque Teucrorum incendia classibus avertit. [9.78] PRISCA FIDES FACTO SED FAMA PERENNIS omnis antiquitas difficile pura et incorrupta manat in posteros. hoc enim dicit: factum hoc licet priscum sit, id est antiquum, tamen fama eius non est oblitterata temporis vetustate. alii sic intellegunt: fabulosum est quidem, sed fides eius rei penes priscos est: eius enim rei, cuius auctorem facere noluit, sic ordinem protulit. alii: iam quidem evanuit fides, hoc est nemo credit factum, adhuc tamen fama vivit et dicitur. 'prisca' autem 'fides' axiopistia, quasi non sit facta historia. [9.79] QUO PRIMUM hoc est 'in initio'; non enim secundo factae sunt naves apud Idam ab Aenea. FORMABAT id est formare cogitabat; non enim in Ida, sed apud Antandrum factae sunt. et bene PHRYGIA IN IDA, quia et in Creta est alia Ida, ut “mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae” . [9.80] ALTA PELAGI absolutum est, ut 'lata camporum'. [9.81] IPSA DEUM FERTUR GENETRIX figmentum hoc licet poeticum sit, tamen quia exemplo caret, notatur a criticis: unde longo prooemio excusatur. nam ideo et prisca ratione religionis et Iovis beneficio dicit esse perfectum, ut naves mutarentur in nymphas, quo vel aliqua ex parte possit esse verisimile. sane quidam 'fertur' reprehendunt, quod dicendo auctoritatem rei detraxerit. alii laudant, quod dicendo 'fertur' incredibili rei auctoritatem dare noluerit. BERECYNTIA mater deum a monte Phrygiae Berecynto, cuius ultima syllaba caret aspiratione, quam addimus quotiens montem Deli Cynthum dicimus. est autem tenuis ista discretio, quibus nominibus subtrahi debet aspiratio: nam ecce Ripaei, montes Arcadiae, non scribuntur cum aspiratione: quam addimus cum Riphaeos, montes Scythiae, significamus. [9.82] DA NATE PETENTI ac si diceret, ei quae iubere debuerat. et dicendo 'nate' et 'parens' iteratione auxit adfectum. [9.83] DOMITO TE POSCIT OLYMPO videtur hoc dicere: praesta ei, cuius beneficio servatus ad Olympi regna venisti. Saturnus enim cum omnes consumeret filios, Iovem solum esse non potuit, celatum matris auxilio. 'domito' ergo 'Olympo' in tuas scilicet leges per beneficium meum mundo redacto. sane haec narratio tertii libri erat, sed dilata est, ut hic oportunius redderetur, aut ne bis idem diceretur: potest ergo aut kata to siopomenon videri, aut hysteroproteron. [9.84] PINEA SILVA MIHI congrue: nam pinus in tutela est matris deum. [9.85] IN ARCE FUIT SUMMA hoc est apud Gargara, quae dicta sunt quasi cara caros, id est caput capitis, altitudinis altitudo: cara est enim kephale. Gargara autem sunt montis Idae cacumina, propter quod dixit 'in arce summa'. sane et hic locum sacratum ostendit. et 'pinea silva lucus fuit' tale schema est ut “nec tamen interea raucae, tua cura, palumbes” feminino plurali femininum singulare iungitur, item neutrum singulare, ut “ite meae, quondam felix pecus, ite capellae” , aut duobus femininis pluralibus masculinum singulare, ut “Iraeque Insidiaeque, dei comitatus” . QUO SACRA FEREBANT non addit qui, sed intellegimus Phrygas: item “centum urbes habitant magnas” , id est Cretes. et bene arbores consecravit quibus inmortalitatem petitura est. [9.86] NIGRANTI PICEA 'nigranti' umbrosa. et 'picea' arboris genus est, unde pix desudat. harum autem secundum Plinium quinque sunt species, sicut etiam supra diximus. [9.87] HAS EGO non 'trabes', nam de acere naves non fiunt: unde melius arbores intellegimus, referentes ad piceas vel pinos. sane notandum trabes eum dixisse de arboribus, cum non dicantur trabes, nisi iam caesae et compositae. abutitur ergo eo quod posterius est pro eo quod est prius. CLASSIS EGERET pro 'classe', genetivus pro ablativo. et iusta Aeneae petitio, et concedentis benignitas numinis exclusit piaculum: nam his remotis sacrilegium committeretur. ideo addidit 'laeta dedi'. [9.88] TIMOR ANXIUS aut perpetuum est timoris epitheton: aut certe verum timorem voluit significare, ut separaret ab eo qui ex cupiditate nascitur prosperorum, ut “exultantiaque haurit corda pavor pulsans” . [9.89] SOLVE METUS id est meos. [9.91] PROSIT NOSTRIS IN MONTIBUS ORTAS bona brevitate detraxit et 'his' et 'esse'; nam plenum est 'prosit his ortas esse in montibus nostris': quod fecit elocutionis causa. sane hic ostendit quod supra arcem dixit pro monte. et bene 'ortas', ut sensum quendam navibus daret, verbum de origine commoda. [9.92] TORQUET QUI S. M. aut sustinet, aut nutu suo regit. [9.93] QUO FATA TRAHIS ostendit fata posse aliquatenus trahi, non tamen usquequaque. hinc enim dicit 'quo', id est ad quam rem. PETIS ISTIS id est pro istis; nam sic dicimus 'peto tibi', id est pro te. aut 'istis' utrum precibus, an navibus? [9.95] FAS HABEANT ius; nec enim possunt aeterna esse quae ab hominibus facta sunt: Horatius “debemur morti nos nostraque” . nam sicut animi facta inmortalia sunt, ita corporis pereunt: Sallustius “ceterum studia omnia nostra, sicuti anima, inmortalia sunt” . CERTUSQUE INCERTA PERICULA LUSTRET AENEAS securus dubia temptet. et hoc dicit: casibus licentiam haec petitio vult adimere. nam Aeneas sorte qua homo est, navigationis debet timere periculum: quod perit, si eius navibus aeternitas detur. [9.96] CUI TANTA DEO PERMISSA POTESTAS 'cui' ac si diceret 'ne regi quidem deorum'. 'permissa' autem data, ut hoc possit praestare. [9.97] DEFUNCTAE liberatae, ut “o tandem magnis pelagi defuncte periclis” . PORTUSQUE TENEBUNT nautico usus est verbo, cum de navibus diceret. [9.98] QUAECUMQUE hic ostendit aliquas esse perituras. EVASERIT UNDIS de undis exierit, cum venerit ad eum locum, de quo navigatura iam non sit. alii legunt 'evaserit undas'; quod si est, intellegimus 'quaecumque evaserit undarum periculum'. [9.100] MORTALEM ERIPIAM FORMAM bene dixit 'mortalem': nec enim potest fieri ut eadem res et mortalis sit et inmortalis; sed ut sit inmortalis, ante est ut desinat esse mortalis. [9.101] QUALIS NEREIA DOTO non dixit 'tales erunt': sic supra “qualis mugitus, fugit cum saucius aram taurus” . [9.104] PER PICE TORRENTES ardentes: et est figmentum poeticum. [9.105] TOTUM NUTU TREMEFECIT OLYMPUM Homericum est megan d' elelixen Olumpon. [9.106] ADERAT PROMISSA DIES promissum tempus advenerat. [9.107] TURNI INIVRIA scilicet, quam inferebat. et modo 'iniuria' est adikema, id est iniustitia. hinc est apud comicos iniurius qui audet aliquid contra ordinem iuris. et bene 'iniuria', quia et contra necessitatem fati, quod Troianos ad Italiam venire conpulerat, et contra rationem foederis bella commoverat. alii 'iniuria' violentia accipiunt. [9.109] NOVA LUX hoc est repentina, id est nimbus deorum: quod ipse paulo post dicit. in secundo “nimbo effulgens” . et hic 'lux' proprie, aliter postea “continuo nova lux oculis effulsit” . [9.110] NIMBUS lumen, quod capita deorum ambit. [9.113] NE TREPIDATE pro 'ne festinetis'. et per hoc significatur ideo ad navium defensionem egressos non esse Troianos, quia numen vetavit. [9.115] QUAM SACRAS DABITUR PINUS fabula talis est: Attis, puer speciosus, cum matris magnae praeesset sacris, a rege civitatis suae adamatus est; sed cum intellegeret vim sibi a rege instare, clam in silvas profugit. cum ergo inventus vim sibi videret inferri, verenda stupratoris abscidit, qui moriens eandem ipsam partem corporis puero abscidit. quem semianimem sub pinu latentem cum invenissent antistites matris magnae, perlatum in templum deae frustra conati reficere, defunctum sepelierunt. cuius ut perpetua maneret memoria, mater magna instituit, ut quotannis in sacris suis plangeretur, pinumque arborem, sub qua iacuerat, tutelae suae adscripsit, et effecit ut cultores sui viriles sibi partes amputarent, qui archigalli appellantur. [9.116] ITE DEAE PELAGI alii hucusque volunt matrem deum locutam: prope enim videtur absurdum ipsam indicare quae sit, cum iam nymphis et audientibus utique et videntibus dicat. alii iungunt 'genetrix iubet': et putatur melius, quia postea ait “quas alma Cybebe numen habere maris nymphasque e navibus esse iusserat” . [9.121] OBSTIPVERE ANIMI RUTVLIS hoc est Rutulorum; dativus pro genetivo. OBSTIPVERE RUTVLI timuerunt ergo Rutuli, timuit Messapus, numinis marini filius, qui utique fiducia patris et sui nihil ex mari timere debuerit, vel certe “quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro” ; timuit Tiberis. per hos autem gradus, id est Rutuli, Messapus, amnis, maior Turni designatur audacia. tale est et in quarto “at non infelix animi Phoenissa” . [9.122] ET AMNIS RAUCA SONANS licet antiquitas habuerit 'hic' et 'haec amnis', melius tamen est accipere 'rauca sonans' pro 'rauce', quam 'rauca amnis'. [9.123] REVOCATQUE PEDEM TIBERINUS AB ALTO nunc ipsum deum territum dixit: supra, undas fuisse perterritas et in se repressas. [9.124] AVDACI TURNO ecce ubi confirmat epitheton, quod Turno semper inponit. et hoc colore futuram orationem ostendit. [9.125] ANIMOS TOLLIT DICTIS magnanimitatem suam, quia ipse non terreatur, conprobat dictis. tale est et illud e contrario “turbatumque oculis” . potest tamen accipi, eorum animos tollit, qui erant territi: et hinc 'increpat'. [9.126] TROIANOS HAEC MONSTRA PETUNT id est appetunt, hoc est ad Troianorum pertinet damnum, ut “reginam petit” . IVPPITER IPSE scilicet qui omnibus praestare consuevit: unde et Iuppiter dictus est, quasi iuvans pater. ergo 'auxilium solitum' non circa Troianos accipimus, sed quod ipse omnibus praestare consuevit. alii 'auxilium solitum' auxilium fugae accipiunt. [9.127] NON TELA NEQUE IGNES EXSPECTANT RUTVLOS non expectant Troiani ut Rutulorum telis aut ignibus pereant, qui iam navium amissione perierunt. [9.128] MARIA INVIA TEUCRIS color est: nam rem quam pro se Troiani putabant, in contrarium vertit, dicens navigationis et fugae auxilium perdidisse Troianos, quos constat pro felicitate habuisse navigationis vitare discrimina. [9.129] RERUM PARS ALTERA ADEMPTA id est naturae rerum. RERUM PARS ALTERA DEMPTA humanae enim naturae duo elementa concessa sunt, mare et terra. [9.131] NIL ME FATALIA TERRENT nihil pro 'non'. et tacitis occurrit quaestionibus, dicens: si fataliter se ad Italiam venisse dicunt, iam venerunt, completa sunt fata. et callide tacuit quod erat fatale: Troiani enim dicebant Italiae sibi regna deberi. et est oratorium quaestiones ita proponere, ut facile solutionis sortiantur eventum. [9.132] SI QUA PHRYGES PRAE SE IACTANT 'iactant', quasi et ista confingant. aut 'prae se iactant' prae se ferunt. [9.133] TETIGERE QUOD ARVA quaestio est, an superare possint qui sorte venerint. et, sicut supra dictum est, per concessionem argumentatur: etiam si vera sint quae iactant, tamen iam completa sunt 'tetigere quod arva fertilis Ausoniae Troes'. [9.134] SUNT ET MEA CONTRA FATA MIHI hoc falsum est quod dicit Turnus. sed in arte rhetorica tunc nobis conceditur uti mendacio, cum redarguere nullus potest, ut hoc loco est: quis enim vere potest scire, Turno data sint, necne, responsa? sane quia scit falsum esse quod dixit, argumentis probare dicta contendit, dicens esse sceleratam gentem, raptam sibi coniugem: in quo facto utitur Graecorum exemplo, qui rapta Helena gentem delevere Troianam. [9.136] CONIVGE PRAEREPTA invidiose sponsam coniugem vocat. NEC SOLOS TANGIT ATRIDAS ISTE DOLOR cur non in similitudine criminis sit poenae similitudo? si culpa repetitur, supplicia quoque geminentur. [9.138] PERIISSE SEMEL SATIS EST quasi obiectio est, ut si dicatur: sed periisse semel satis est, immo vero semel satis fuit eos peccasse: ex quo colligitur quotiens peccaverunt, totiens eos perire debere. [9.139] PENITUS MODO NON GENUS OMNE PEROSOS FEMINEUM modo omne genus femineum non eos penitus perosos decebat, propter quod ante perierunt. locutus est autem figurate. [9.140] MEDII FIDUCIA VALLI quod inter Troianos Rutulosque sit medium. et bene de muris nihil dixit. [9.141] FOSSARUMQUE MORAE non tutela, sed mortis dilatio. [9.142] AN NON VIDERUNT legitur et 'at non viderunt': si 'an non', absolutum est; si 'at non', inceptiva est particula, ad ornatum pertinens: Horatius “at o deorum quidquid in caelo regit” . tale est “at non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor” . et est exemplum a maiore ad minus, hoc est: at, credo, non viderunt Neptuni manu fabricata moenia conflagrasse, ut fiduciam vitae in exiguo et parva fossa habeant. [9.144] LECTI FERRO utrum 'ad ferrum lecti', an potius 'acie lecti', ut si dixisset 'virtute lecti'. VALLUM historice locutus est. vallum autem dicitur ipsa munitio; nam valli fustes sunt, quibus vallum munitur: ipse de sustentaculis vitium “primus vallos sub tecta referto” . [9.145] TREPIDANTIA CASTRA ut “turbata arripe castra” . [9.146] NON ARMIS MIHI VULCANI bene arma generaliter dixit: nam et ipse habuit a Vulcano, sed solum gladium, ut “ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat et Stygia candentem tinxerat unda” . per hoc autem quasi latenter dicit se Achille esse meliorem, qui se Troianos etiam sine divinis armis superare posse confidit. [9.147] ADDANT SE PROTINUS OMNES ne timere videatur auxiliorum multitudinem, dicit incrementa esse victoriae. quidam 'protinus' hic pro 'licet' accipiunt. [9.151] LUCE PALAM propter tenebras et furta inertia. vel 'luce', quod Ilium nocte captum est: 'palam', quia insidiis. [9.153] QUOS DISTULIT HECTOR bene solius Hectoris facta est commemoratio, ut ostendatur perisse eum, qui potuit esse terrori: per quod vult Aenean nihil fortiter in bello fecisse Troiano. et satis Hectori dedit, quasi plus esset differre, quam vincere. [9.154] MELIOR QUONIAM PARS ACTA DIEI id est maior et prima. an quoniam diei hoc optimum, quod matutinum? [9.155] BENE GESTIS CORPORA REBUS in eo tantum, quod hostes non ausi sunt egredi: nam nihil egerant. ergo hortativa est oratio ad socios, ut audaciores esse debeant, cum videant se timeri. [9.156] PROCURATE verbum conpositum, id est curate. PUGNAM SPERATE PARARI scilicet contra Troianos, non a Troianis, ne videatur contra supra dicta omnia nunc sociis inferre terrorem. ergo a me parari sperate, id est pugnaturos vos scitote, licet hostes muris se teneant, ut “arma parate animis et spe praesumite bellum” . [9.157] VIGILUM EXCUBIIS excubiae diurnae sunt, vigiliae nocturnae. [9.160] CENTENI QUEMQUE SECUTI centurionum scilicet, ex more Romanae militiae: nam ex numero militum qui eos sequuntur, gradus dignitatis apparet. [9.161] PURPUREIS CRISTIS IVVENES hic versus per figuratum ablativum prolatus est. [9.162] VARIANTQUE VICES ut invicem potent. [9.163] INDULGENT VINO ablativus casus est, et deest 'sibi', ni figuratum est. INDULGENT VINO] ex fiducia scilicet: sequitur “cernis quae Rutulos habeat fiducia” . VERTUNT CRATERAS AENOS potantes exhauriunt. et est hemistichium Ennianum. [9.164] CUSTODIA nomen ambiguum, sed modo 'quae custodit'. [9.166] E VALLO pro muro. ARMIS ALTA TENENT bona elocutio, id est armati tenent alta, hoc est muros. 'tenent' autem custodiunt. [9.167] TREPIDI FORMIDINE festini per formidinem: nam non est iteratio. [9.168] EXPLORANT confirmant. PONTESQUE qui fiunt in muris angustioribus, ut sit facilior transitus ad divisas muri partes. PROPUGNACULA pilas murorum. [9.171] RECTORES IVVENUM legitur et 'iuveni': si 'iuveni', Ascanio; si 'iuvenum', magistros militum accipe. [9.172] SORTITA PERICLUM aut sorte divisa ad defensionem pericli: aut par timens periculum, quod quisque experiretur. [9.173] QUOD CUIQUE TUENDUM EST exercet unusquisque vices ad id quod accipit tuendum. [9.175] IDA VENATRIX a plerisque Ida mater Nisi accipitur, quia dixit 'venatrix': nam si montem volueris accipere, abusive Idam venatricem dictam intellege, pro 'venationibus abundantem': nam 'venatrix' est proprie quae venatur, non quae venationibus abundat. aut 'venatrix' pro his qui in ea venantur, ut “domitrixque Epidaurus equorum” . [9.176] IACULO CELEREM bene inducit Nisum optimum esse iaculatorem, et hanc praemittit armorum peritiam, qua plurimum poterit in Euryali defensione. [9.178] TROIANA NEQUE INDVIT ARMA hoc est qui nondum bellicosa arma induerat, id est acceperat. et hoc dicit: pulcher quidem erat, sed nondum bellandi peritus. [9.179] PRIMA IVVENTA num prima lanugine? INTONSA hoc ad sua tempora rettulit; alioquin heroes non tondebantur. [9.180] AMOR UNUS ERAT id est eodem studio flagrabant. PARITERQUE IN BELLA RVEBANT aut simul, aut similiter et pari virtute, id est aeque fortes erant. [9.182] DINE HUNC ARDOREM MENTIBUS ADDUNT EVRYALE AN S. C. D. F. D. C. apud Plotinum philosophum et alios quaeritur, utrum mentis nostrae acies per se ad cupiditates et consilia moveatur, an inpulsu alicuius numinis? et primo dixerunt, mentes humanas moveri sua sponte; deprehenderunt tamen ad omnia honesta inpelli nos genio et numine quodam familiari, quod nobis nascentibus datur, prava vero nostra mente nos cupere et desiderare: nec enim potest fieri ut prava numinum voluntate cupiamus, quibus nihil malum constat placere. unde nunc hic ortus est sensus: hoc enim dicit Nisus: o Euryale, dine nostris mentibus cupiditates iniciunt et desideria, an deus fit ipsa mentis cupiditas? MENTIBUS vero ADDUNT bene dixit 'addunt': nam animus sui natura prudens est, sed ei additur ut aliquid inpatienter desideret. non nulli tamen inter cupiditatem et cupidinem hanc differentiam esse volunt, ut masculino genere Cupidinem deum ipsum, id est ton Erota significemus, feminino cupiditatem: quamvis hoc auctores plerumque confundunt. [9.183] DIRA magna. [9.184] ALIQUID MAGNUM scilicet per hostes transitum. [9.185] AGITAT molitur. QUIETE modo otio, non somno; nam in vigiliis fuerat collocatus. qui enim custos est de insomnio suo queri non potest. [9.186] CERNIS QUAE RUTVLOS HABEAT FIDUCIA RERUM ipsius desiderii vult esse rationabiles causas, ne vanum mens agitare videatur: nam et neglegentia hostium per fiduciam nimiam ostenditur, et occasio dabatur aliquid strenue gerendi. [9.187] SOMNO VINOQUE SEPULTI alterum pendet ex altero. et 'sepulti' quasi sine pulsu et nihil sentientes. [9.188] PORRO hortantis est: aut num coniunctio expletiva?. [9.189] QUID DUBITEM id est cogitem: omnis enim cogitatio in dubitatione est ante sententiam. [9.190] POPULVSQUE PATRESQUE transfert in Troianos Romanam consuetudinem, ut solet plerumque: prius enim iubebat aliquid populus, postea confirmabat senatus. [9.191] REPORTENT portent: nam 're' vacat. aut †ab eo reportare. [9.192] SI TIBI QUAE POSCO PROMITTUNT poscere est secundum Varronem quotiens aliquid pro merito nostro deposcimus, petere vero est cum aliquid humiliter et cum precibus postulamus. et bene quod Euryalum nolit ducere latenter ostendit: nam ideo adiecit 'mihi facti fama sat est'. [9.193] SUB ILLO pro 'ex illo': praepositionem mutavit. [9.194] MOENIA PALLANTEA ubi nunc credit esse Aenean. [9.196] ARDENTEM modo ardentem, ut “ardet amans Dido” : an festinantem? ut “instant ardentes Tyrii” : an cupiditate caedis flagrantem? ut “ardet in arma magis” : an propter illud quod ipse dicit 'dine hunc ardorem mentibus addunt' et deinde 'aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum'. [9.197] SUMMIS ADIVNGERE REBUS 'summum' et extremum dicimus et laudabile. bene ergo in re dubia sermone usus est dubio; nam hoc dicit: non debes me nec a tua gloria nec a periculis segregare. [9.199] GENITOR BELLIS ADSVETUS ipse puer est necdum probatus: unde se et a belli temporibus et a patris virtute commendat. [9.200] ARGOLICUM TERROREM quem Graeci inferebant. TROIAEQUE LABORES bene kata to siopomenon annos Euryali ostendit: nam si a coepto Troiano bello, quod decennium tenuit, septem anni erroris addantur, anni vix decem et septem sunt. est ergo aetas paene ad bellum inhabilis; sed exercitium ostenditur, quod inter bella nutritus est. [9.201] SUBLATUM susceptum. [9.202] MAGNANIMUM AENEAN ideo secutus, non ut vitae studeam, sed gloriae. [9.203] EST HIC EST ANIMUS 'hic' potest esse et adverbium demonstrantis, ut sit 'est hic', id est in meo pectore. potest et sic accipi, ut dicas: est hic animus lucis contemptor, hoc est iste animus. ergo 'hic' et produci potest et corripi. [9.204] ISTUM QUI VITA BENE CREDAT EMI QUO TENDIS HONOREM qui istum honorem, quo tendis, id est ad quem niteris, libenter emat vita, id est vitae pretio. [9.205] NIL TALE VEREBAR quale tu suspicaris. [9.206] NON distinguendum, ut initium iuris iurandi sit 'ita me referat'. REFERAT TIBI MAGNUS OVANTEM IVPPITER mire ius iurandum conpositum; sic enim iurat, quasi relicturus eum, cum de virtutibus eius optime sentiat. [9.207] HAEC humana negotia: vel quae loquitur. [9.208] SED SI QUIS multas causas praetendit: primam ipsius pueri, secundam propter se, tertiam matris. et est parenthesis 'quae multa vides discrimine tali', hoc est quae multa, ut in tali discrimine, accidere posse intellegis. [9.211] PRETIOVE pro 'vel': 've' enim syllaba proprie 'vel' significat. [9.212] MANDET HVMO multi hic distinguunt; alii iungunt 'mandet humo solita'; ut sit 'commendet in terra'. 'solita' autem 'fortuna', quae piis invidere consuevit: Statius, hinc trahens colorem, ait “invida fata piis et fors ingentibus ausis rara comes” . [9.213] ABSENTI quem non sepelierit. ABSENTI FERAT INFERIAS hoc est cenotaphion faciat et inpleat honorem sepulcri. de inferiis autem plenius in quarto georgicorum invenies. [9.214] MISERAE ad illum exitum, quem timet, retulit: an dolenter iam 'miserae', quae in hoc consilio filii periclitatur? [9.215] PUER mire dissuadet dicendo 'puer'. E MATRIBUS e nobilibus; nam matres non nisi nobiles dicimus: unde et matronae dictae sunt. scimus autem non omnes mulieres in Sicilia remansisse: nam legitur in XI. “et maestum Iliades crinem de more solutae” . [9.216] NEC MOENIA CURAT ACESTAE id est nec tenetur desiderio Segestae civitatis. [9.217] ILLE AUTEM hunc locum esse interrupta oratione Nisi intellegimus. [9.219] VIGILES SIMUL EXCITAT qui vigiliarum officium habebant, hoc est futuros vigiles; alioquin quomodo excitat? et totum iunctim legendum est, ut simul et dictum et factum videatur. [9.220] SERVANTQUE VICES hic distinguendum est, alias sensus non procedit. STATIONE RELICTA hoc ad Nisum et Euryalum pertinet, ut sit sensus 'statione relicta ipse comes Niso graditur': quidam 'servantque vices statione relicta' pro 'stationis relictae vices servant' intellegi volunt, ut “et pulchra faciat te prole parentem” , hoc est pulchrae prolis. [9.221] REGEMQUE REQUIRUNT id est regis filium, ut “magnum reginae sed enim miseratus amorem” . [9.222] CETERA PER TERRAS OMNES exaggerat more suo vigilantum laborem. [9.225] CONSILIUM SUMMIS REGNI DE REBUS HABEBANT 'summis' utrum maximis, an quod putabant eas in extremo sitas? et est Lucilii versus uno tantum sermone mutato; nam ille ait “consilium summis hominum de rebus habebant” . [9.226] IAM NUNTIUS ESSET 'iam' aut cito, ut festinandum sit et iam nuntiandum Aeneae nec differendum: aut cum nullum invenirent, ad desperationem, quasi nemo esset iam, qui posset audere. [9.227] ADNIXI HASTIS mira facies consilii: in rebus dubiis non sedent, sed stant. ADNIXI HASTIS ostendit iam eos diurna statione fatigatos. quod autem stant et Romani moris est et bellicae necessitatis. hunc autem standi habitum et Sallustius commemorat, ut “fessi arma sua quisque stantes incumbere” . [9.228] CASTRORUM ET CAMPI MEDIO in medio campi spatio, qui campus castrorum medius fuit. CASTRORUM ET CAMPI MEDIO] quia in mediis castris principia sunt semper. et bene 'campi medio', quam 'campo medio': tunc enim 'campo medio', cum aliquot campi sunt et unus est medius campus, 'campi' autem 'medio' in media parte unius campi. [9.229] ALACRES concitati: Terentius “quid tu es tristis? quidve es alacris?” ADMITTIER ORANT hoc verbo ostendit olim et apud reges admissionum fuisse officium. [9.230] REM MAGNAM PRETIVMQUE MORAE FORE dicebant se adferre rem magnam, cuius mora pretium posset adferre, id est poenam: Terentius “ego pretium ob stultitiam fero” : ut sit sensus, si tardius mittamus ad Aenean, luemus hostibus poenas. alii sic intellegunt: scimus quidem adventum nostrum moram vestris adferre consiliis, verum huius morae erit pretium, id est remuneratio: namque hoc offerebant quod illi cogitabant, ut diximus supra 'quisve Aeneae iam nuntius esset'? alii deesse putant 'adfirmantes', ut sit sensus, adfirmantes rem magnam futuram et multum illos consecuturos, si audiendi se moram pertulissent. alii, qui pretium pro poena dicunt positum, ita tradunt, eos anxios tam diu super rebus dubiis futuros, quam diu se non admiserint ad loquendum. [9.231] ACCEPIT TREPIDOS festinos, more suo. ergo per metalepsin cupidos dixit agoniontas: non enim possumus timentes accipere, quod festinabant. [9.233] NEVE HAEC NOSTRIS SPECTENTUR AB ANNIS bene excusat, quia scit de aetate puerorum posse dubitari, dicens non ex suggerentum persona, in qua est maior auctoritas, sed sua vi consilia ponderanda. 'spectentur' autem aestimentur. [9.234] RUTVLI SOMNO VINOQUE SEPULTI occasio prius narratur, sic consilium, ut necessario ad id quod nuntiat, veniat. [9.235] LOCUM INSIDIIS CONSPEXIMUS IPSI ordo est 'locum conspeximus, qui insidiis patet'. 'ipsi' autem ad fidem pertinet: qui enim rem tantam nuntiat, debet firma auctoritate contendere. et communicat cum socio quod solus conspexit. [9.236] QUI PATET IN BIVIO necessarie signa addidit. PORTAE QUAE PROXIMA PONTO apparet, ut et supra diximus, castra Troiana in Ostiensi fuisse, siquidem nullus alter locus in Laurolavinati hinc fluvio cohaeret, hinc pelago: et nunc dicit 'portae quae proxima ponto', item paulo post dicturus est “murorum in parte sinistra opposuere aciem: nam dextera cingitur amni” . [9.237] INTERRUPTI IGNES supra aliter “lumina rara micant” . FUMUS ERIGITUR signum est sopitorum ignium quotiens maior fumus erigitur. [9.238] FORTUNA occasione ad inquirendum Aenean. alii hunc ordinem volunt 'si fortuna permittitis uti, mox hic cum spoliis, ingenti caede peracta, adfore cernetis. nec nos via fallit euntes quaesitum Aenean et moenia Pallantea'. [9.239] QUAESITUM ut quaeramus. [9.240] CUM SPOLIIS hinc est quod supra Euryalo dixit “me referat tibi magnus ovantem Iuppiter” , respiciens ad id quod posset fortiter facere. [9.241] NEC NOS VIA FALLIT bene ubique cuncta cum amico communicat. [9.242] OBSCURIS PRIMAM SUB VALLIBUS URBEM nos in obscuris vallibus positi vidimus primam urbem, hoc est primam partem urbis; nam Palatium in monte est, non in vallibus. [9.243] TOTUM AMNEM hoc est regionem amnis. [9.244] ANNIS GRAVIS ATQUE ANIMI MATURUS ALETES Sallustius de Philippo “qui aetate et consilio ceteros anteibat” . [9.246] NON TAMEN OMNINO TEUCROS DELERE PARATIS ac si diceret: licet irascamini ad tempus, hinc tamen apparet non velle vos penitus delere Troianos, quod tales animos nostris iuvenibus datis. [9.247] CERTA hoc loco firma vel fortia. [9.248] UMEROS DEXTRASQUE TENEBAT AMBORUM hoc ad adfectum retulit; nec enim simul fieri potest. intellegimus autem quod et singulos, et membratim amplectebatur. [9.249] VULTUM LACRIMIS ATQUE ORA RIGABAT poetice iunxit, et modo unum significant: est autem iteratio. interdum recipiunt discretionem; nam os est naturaliter facies, quam habemus; vultus vero, quem pro motu animi ad tempus formamus. [9.250] PRO LAVDIBUS id est virtutibus: ab eo quod praecedit id quod sequitur, ut “primam merui qui laude coronam” . [9.252] DI MORESQUE DABUNT VESTRI Ciceronis est, tractum de philosophia, qui dicunt sufficere ad gloriam bene facti conscientiam: scit enim poeta nihil esse maius, quam quod vel a diis meruerimus vel moribus. [9.253] ACTUTUM confestim, sine dilatione: et est adverbium temporis. INTEGER AEVI 'integri aevi', figurate: id est adulescens, cui aetas integra superest, unde Ennius “deos aevi integros” dicit quibus multum aevi superest. et bono omine ad pericula pergentibus etiam per Ascanium praemium pollicetur: longiorem enim eis vitam promittit, si ea exspectent quae Ascanius dare maior possit. [9.254] MERITI praestiti, ut “merui quoque” , item “quique sui memores aliquos fecere merendo” . [9.255] IMMO EGO VOS pulchre poeta fidem sponsionis Aleti addidit, ut eum statim promissa Ascanii sequerentur. VOS autem NISE figurate, ut “vos, o Calliope” . SOLA SALUS vero, cui una est salus genitore reducto. [9.256] EXCIPIT ASCANIUS id est subsequitur: et a poeta dictum est. PER MAGNOS NISE PENATES hoc est quod ait “penatibus et magnis dis” , id est quos Aeneas secum advexerat; nam ideo ait 'Assaracique larem', id est familiae nostrae vel generis proprium, vel quos nos Troiani praecipue colimus, de quibus ait “Phrygiique penates, quos mecum a Troia mediis ex ignibus urbis extuleram” . qui tamen dii qui sint, a diversis varie traditur, sicut supra dictum est. [9.257] CANAE VESTAE venerabilis, antiquissimae: ipsa enim antiquissima dea est, Terra. [9.258] OBTESTOR adiuro. et est ordo 'immo ego, cui sola salus genitore reducto, vos obtestor per deos, revocate parentem'. FORTUNA FIDESQUE EST id est quicquid casu, quicquid consilio egero, vobis committam: nam per fidem consilia significat, per fortunam opes, imperium, cuiuslibet rei possibilitatem. alii sic tradunt: 'fortuna' ut possit, 'fides' ut velit promissa persolvere. alii ita: quantum habeo fortunae in vestris pono gremiis, doque fidem me ita animatum esse et sic sentire: 'mihi', inquit, 'habeo coniunctam fortunam et fidem'. nam cum volumus ostendere quantum in nostra sit potestate, duo dicimus, fortunam et fidem: fortuna de nostris est possessionibus, fides quantum nobis creditur ab inimicis. [9.260] NIHIL ILLO TRISTE RECEPTO subaudis 'erit'. [9.261] ARGENTO PERFECTA id est tota argentea. [9.262] DEVICTA GENITOR QUAE CEPIT ARISBA atqui secundum Homerum Arisba Troianis misit auxilia et ab Achille subversa est. sed accipimus, aut ante bellum Graecorum Arisbam a Troianis captam et in amicitiae foedus admissam: aut certe pocula haec data ab Heleno, qui in Achillis bona per Pyrrhi successerat hereditatem, ut sit 'quae cepit' pro 'quae accepit' devicta Arisba, scilicet ab Achille. dicta est Arisba ab Meropis vel Macarei filia, quam primum Paris in coniugio habuit. quidam ab Abante, qui Troica scripsit, relatum ferunt, post discessum a Troia Graecorum Astyanacti ibi datum regnum: hunc ab Antenore expulsum sociatis sibi finitimis civitatibus, inter quas et Arisba fuit: Aenean hoc aegre tulisse et pro Astyanacte arma cepisse, ac prospere gesta re, Astyanacti restituisse regnum. quod si ita est, merito eam Aeneas et vicisse et haec pocula inde cepisse memoratur. [9.263] DVO MAGNA TALENTA bene addidit 'magna', nam varium apud diversas gentes pondus est talenti: unde talentum potest et breve aliquid et magnum significare. nam ut supra diximus, secundum Plautum talentum septuaginta librarum est: qui cum dixisset deberi centum quadraginta libras, paulo post intulit duo talenta, per iocum dicens “debentur talenta tot, quot ego et tu sumus” (Mos. 644). item Homerus talentum breve quiddam ostendit, quippe quod accepit victus, cum victori levia data sint munera. [9.264] CRATERA ANTIQUUM hoc est antiquo opere factum, ut ei pretium crescat ex tempore. [9.265] CAPERE ITALIAM obtinere. [9.266] DICERE SORTEM statuere. alii proprie 'ducere' legunt, quod est sortium, ut “stat ductis sortibus urna” . alii 'deicere' legunt secundum illud “deiectamque aerea sortem accepit galea” , id est sortiri praedam. [9.267] VIDISTI QUO TURNUS EQUO melior oeconomia: Nisum noluit inducere postulantem equum Turni praemii loco, sed honestius facit ultro offerri, cum Homerus fecerit Dolonem Achillis currus inprobe postulantem. [9.268] IPSUM ILLUM equum scilicet, cui ex pronomine addidit dignitatem. [9.269] EXCIPIAM SORTI extra sortem seponam, ut tibi dari possint, id est praeter sortem dabo. IAM NUNC aut 'iam nunc excipiam'. [9.270] MATRUM cum dicit 'matrum', non solum sexum ostendit, sed etiam propter muneris laudem vult ostendere fecundas. [9.271] CAPTIVOSQUE DABIT subaudiendum 'bis sex'. [9.272] INSUPER HIS super haec: est figurata elocutio, per dativum casum. CAMPI QUOD REX HABET IPSE LATINUS mos fuerat ut viris fortibus sive regibus pro honore daretur aliqua publici agri particula, ut habuit Tarquinius Superbus in campo Martio: quod spatium ab Homero temenos dicitur. hoc ergo, quod Latinus pro honore de republica habuit, ab Ascanio intellegamus esse promissum. [9.274] PECTORE TOTO omni adfectu. et est de proverbio: Cicero de legibus “nisi toto pectore amatur, ut dicitur” : cum enim dicit 'ut dicitur' ostendit proverbiale. [9.277] RERUM VERBORUMQUE FIDES et rem publicam tibi committam et tecum omne communicabo consilium. [9.278] CONTRA QUEM TALIA FATUR EVRYALUS cur cum duobus sit locutus Ascanius, et unus illi respondit, id est Euryalus, et minor? quia Euryalo et familiarius et posterius est locutus, dein quia Euryalus matrem commendare debeat. [9.279] ME NULLA DIES TAM FORTIBUS AVSIS DISSIMILEM ARGVERIT ab hoc officio et ab hac audacia accessu temporis inferior non probabor, qualiscumque fortuna comitetur. id est numquam aut tam secunda fortuna acciderit, aut tam adversa, ut me dissimilem mei faciat, hoc est neque secundis intumescam, neque adversis deiciar. [9.280] TANTUM tantummodo hoc possum de me promittere, ut semper audeam, semper velim fortiter facere: nam hoc est quod dicit 'fortibus ausis dissimilem arguerit'. tantum ergo meum est hoc promittere, sive prospera, sive adversa fortuna comitetur: nam 'aut' disiunctiva particula est, non negantis adverbium. quidam sic intellegunt: tantummodo fortuna prospera non in contrarium recidat: tamquam nunc in secundis rebus sit, cum obsideatur. alii ita putant: me nulla dies dissimilem arguet, sive quae est hodie fortuna permanserit, sive etiam laeta fuerit, id est nec si feliciter mihi, nec si infeliciter cesserit, dissimilis ero huic conatui. et melius legitur sine aspiratione, id est 'aut adversa'. [9.281] SUPER OMNIA DONA ultra omnia, magis quam omnia; proprie enim 'super' hoc significat: ut sit 'pro omnibus donis'. [9.282] PRIAMI DE GENTE VETUSTA de familia. et bene eam etiam ex cognatione commendat: nam Ascanius nepos est Priami per Creusam. [9.283] MISERAM quae sic inpatienter diligit filium. [9.284] MECUM EXCEDENTEM ut “ille meum comitatus iter” : vult enim intellegi, sui causa matrem secutam. [9.285] IGNARAM hic 'ignaram' cui non dixerit. QUODCVMQUE PERICLI EST syllepsis: nam subaudis 'periclum'. [9.286] INQUE SALUTATAM LINQUO insalutatam: et est tmesis, ut “inutilis inque ligatus cedebat” . [9.287] QUOD NEQUEAM LACRIMAS PERFERRE PARENTIS excusat, ne videatur crudelis: unde sequitur matris eius tragicus et miserabilis ille conquestus “potuisti linquere solam crudelis” et talia. [9.288] INOPEM modo auxilii egentem. RELICTAE aut a me, aut ab hominibus. [9.289] AVDENTIOR ut 'sapientior', ab appellatione, non a participio †futura cum: Terentius in heauton timorumeno “natu gravior, ignoscentior” . [9.290] IN CASUS OMNES ut supra 'fortuna secunda, aut adversa cadat'. [9.291] PULCHER IVLUS incongruum epitheton pulchritudinis posuit, cum res sit in hoc loco religionis. [9.292] STRINXIT PIETATIS IMAGO praestrinxit, momordit, admonuit. sensus autem est: aut postquam vidit istum sic amare matrem, paternae pietatis virtutem coepit agnoscere: aut certe coepit etiam ipse sic in pietatem moveri, ut eius consueverat pater: aut certe exemplo Euryali avidius coepit amare patrem etiam ante dilectum. [9.296] NEC PARTUM GRATIA TALEM PARVA MANET debet ab omnibus coli quae talem creavit: non ergo a te tantum, sed per te commendatur. [9.297] CASUS FACTUM QUICUMQUE SEQUETUR satis congrue; praemia enim non debentur eventui, sed voluntati: hoc est quidquid evenerit, praemia dabo. [9.298] PER QUOD PATER ANTE SOLEBAT alii volunt ideo 'ante', quia absens est Aeneas: sed iurare possumus etiam per absentis filii caput. alii ad causam religionis trahunt, quae praecepit, ut filii imitentur in omnibus rebus suos parentes: ut nunc quasi imitatio sit iuris iurandi, ut dicat Ascanius 'iuro per caput meum', sicut praesens pater per suum caput iurare consueverat quotiens fidem suam confirmare cupiebat. alii volunt ideo dictum 'ante', quia pontificibus per liberos iurare non licebat, sed per deos tantummodo, ut sit 'ante' antequam pontifex esset Aeneas. ergo 'ante' aut temporis est aut ordinis. [9.299] REDUCI REBUSQUE SECUNDIS mira arte moratur in prosperis et ea iterat, tacet adversa et magis intellectui et subauditioni relinquit. cum enim non dicat 'si non redieris', ait 'matrique tuae generique manebunt'. hoc autem secundum morem Romanorum dicit, apud quos ita praemia decernebantur 'illi liberisque eius', ut darentur liberis quae accipere non potuissent parentes. [9.302] LYCAON GNOSIUS Cretensis: et est laus ab artifice. hunc autem gladium Euryalo datum intellegimus: nam Nisus accepit pellem et galeam. [9.304] PELLEM HORRENTISQUE LEONIS EXUVIAS to auto dixit, hoc est bis idem, ut “bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis, Laomedontiadae, bellumne inferre paratis?” . [9.305] GALEAM FIDUS PERMUTAT ALETES galeae enim sunt explorantum, sicut etiam Homerus ostendit. 'permutat' autem conpositum pro simplici. [9.307] PRIMORUM genetivus hic venit et ab eo quod est 'hic primus hi primi', et ab eo quod est 'hi primores', sicut 'hi proceres': quorum nominum nominativus singularis non invenitur, licet dicamus 'huius primoris' 'huius proceris'. [9.308] VOTIS aut cum votis: aut pro reditu vota facientes. an iuvenumque senumque manus ad portas votis prosequitur? an iuvenum quidem manus ad portas, senum vero votis prosequitur, ut iuvenes quidem illos deduxerint, senes vero optaverint illis reditum. [9.310] PORTANDA nuntianda. [9.311] ET NUBIBUS INRITA DONANT ut ipse “partem volucres dispersit in auras” . [9.312] SUPERANT transgrediuntur. [9.313] CASTRA INIMICA non tantum hostilia, sed et perniciosa; nam cum dolore dictum est 'inimica', unde scilicet redituri non erant, quod ex sequentibus conprobatur: dicendo enim 'multis tamen ante futuri exitio', id est antequam ipsi perirent, ostendit perniciosa esse castra quae ipsis mortem fuerant adlatura. et bene cito dictus est exitus, cum castra mortifera dicuntur. [9.315] LITORE CURRUS quia ante dixerat 'portae quae proxima ponto': aut aream litori proximam, sicut solet. quidam 'litore' fluminis volunt. [9.317] VINA SIMUL hoc est vasa vini, scilicet in quibus vina ponuntur. ORE LOCUTUS non est perissologia: nam secundum Homerum exploratores quae volunt, plerumque nutu plerumque sibilo significant. [9.318] AVDENDUM DEXTRA quia audemus et cursu et animo. NUNC IPSA VOCAT RES id est somnus et vinum. [9.319] HAC ITER EST per hostium caedem et audaciam nostram. SE ATTOLLERE adsurgere. [9.320] CONSULE provide. [9.321] HAEC EGO VASTA DABO de quibus dixit 'corpora fusa vident'. [9.322] VOCEMQUE PREMIT aut summissa voce loquitur, aut tacet. SUPERBUM cur 'superbum' dixerit enarrat 'qui forte tapetibus altis extructus': superbum enim est et nobile, ut “Tiburque superbum” . 'extructus' autem pro 'extructis tapetibus altis'. veteres et mensarum et tori struices appellabant. [9.324] TOTO PROFLABAT PECTORE SOMNUM periphrasis est, ne verbo humili stertentem diceret. [9.326] SED NON AVGURIO POTVIT DEPELLERE PESTEM 'augurio' hic pro scientia augurii: et ostendit per transitum fati necessitatem nulla peritia posse depelli. est autem Homericus versus. [9.327] TEMERE passim, fortuito, neglegenter. vel humi vel periculose, ut in consuetudine solemus dicere “temerarios homines” . 'temere' significat et 'facile': Plautus “magnus est hic fluvius, non hac temere transiri potest” (Bac. 85). significat et 'subito': Ennius †“quod tam temere itis citate catomerariis” . significat 'sine causa': Ennius “haud temere est quod tu tristi cum corde gubernas” . [9.328] PREMIT opprimit, occidit. SUB IPSIS EQUIS circa ipsos equos. [9.329] PENDENTIA quasi ebriorum: aut ita iacentium, ut colla penderent. [9.331] SINGULTANTEM cum singultu animam efflantem. ATRO potest et superioribus adplicari, ut sit intellectus 'sanguine singultantem atro', potest et sequentibus iungi; sed melius sequentibus. [9.333] PLURIMA LUSERAT pro 'plurimum luserat': vel per plurimam noctem. [9.335] DEO vel vino, vel somno. PROTINUS hic 'porro tenus'. [9.337] PER OVILIA TURBANS perturbans ovilia: nam tmesis est. [9.339] MUTUMQUE METU scilicet pecus; nam male quidam accipiunt 'mutum fremit' de leone: quod si dixeris, vacat 'metu'. [9.340] INCENSUS ET IPSE PERFURIT exemplo Nisi. [9.341] SINE NOMINE PLEBEM bene expressit et bellatoris peritiam et tironis inconsideratam aviditatem; nam Nisus reges interimit, Euryalus saevit in plebem: Sallustius “ex insolentia avidus male faciendi” . 'sine nomine' autem dixit sine gloria, quorum per humilitatem non sunt omnibus nota nomina. atqui adiecit nomina; nam ait 'Fadumque Herbesumque subit': ergo aut 'sine dignitate et nobilitate', aut seorsum plebem dicit et seorsum nobiles, quorum nomina inseruit. [9.343] RHOETUM VIGILANTEM hoc loco non tantum Rhoeti timor, sed et Nisi audacia conprobatur. VIGILANTEM] hoc est qui in tantum potando vigilaverat, ut metuens post magnum cratera se tegeret. [9.346] ET MULTA MORTE RECEPIT PURPUREUM multi hic distinguunt, ut sit sensus talis: eduxit gladium multo cruore purpureum. alii 'multa morte recepit', ut sit: eduxit gladium cum multo cruore, et sic inferunt 'purpuream vomit ille animam' secundum eos, qui animam sanguinem dicunt. 'recepit' eduxit, ut “hastamque receptat ossibus haerentem” . vel secundum Homerum * * * Cornutus 'nocte' legit et adnotavit “utrum 'nocte' pro morte, an cum multa nox esset?” [9.348] VINA REFERT proprie, quae paulo ante potaverat. 'refert' autem reicit; Graeci, ut ille, dicunt anapherei. HIC FURTO FERVIDUS INSTAT scilicet Euryalus, qui saeviebat latenter, ut sit 'furto' nocturno proelio: nam fures ideo dicti sunt, quod furvo, id est nigro tempore furta committunt: aut re vera 'furto fervidus', quia Messapi galeam sustulit et Rhamnetis phaleras. [9.350] DEFICERE EXTREMUM utrum 'ignem extremum', an 'deficere extremum'? RELIGATOS non resolutos, sed diligenter ligatos: unde addidit 'rite', id est ex militari consuetudine optime ligatos. RITE ex more. [9.352] SENSIT ENIM parenthesis. NIMIA CAEDE FERRI deest 'illum'. FERRI pheresthai. [9.353] LUX INIMICA proditrix. [9.354] POENARUM EXHAVSTUM SATIS EST bene 'exhaustum', ut ostendat eos avidos caedis fuisse et cruoris hostilis. VIA FACTA PER HOSTES ut “haec ego vasta dabo et lato te limite ducam” . [9.355] MULTA VIRUM . . . TAPETAS mire artum tempus expressit, quo necesse erat haec omittere. [9.356] PULCHROSQUE TAPETAS secundum Graecos per masculinum genus. [9.357] EVRYALUS PHALERAS RHAMNETIS ET AVREA BULLIS CINGVLA TIBVRTI phalerae ornamenta equorum sunt. et est sermo Graecus kap phalar' eupoieta. 'cingulum' autem hominum generis neutri est, nam animalium genere feminino dicimus 'has cingulas'. [9.358] TIBURTI REMULO DITISSIMUS OLIM QUAE MITTIT DONA consuetudo erat apud maiores ut inter se homines hospitii iura mutuis muneribus copularent, vel in praesenti vel per internuntios. sensus ergo nunc talis est: Caedicus quidam Tiburti Remulo, cum eum sibi absens hospitio vellet adiungere, misit phaleras et cingula, bullis aureis, hoc est clavis insignita. Remulus moriens nepoti suo cognomini haec reliquit, qui postea victus a Rutulis est et occisus: post cuius mortem apud Rhamnetem Rutulum ab Euryalo haec reperta sunt munera. quod autem dixit 'Tiburti Remulo', aut Tiburtino intellegamus, hoc est de Tibure, ut sit dativus ab appellativo veniens hic Tiburs: aut 'Tiburti', hoc est filio Tiburti ab eo quod est hic Tiburtus, huius Tiburti, ut sit 'Tiburti Remulo' sicut “Deiphobe Glauci” . [9.359] CUM IVNGERET ABSENS aut cum se illi iungeret, aut cum iungeretur. [9.360] SVO MORIENS DAT HABERE NEPOTI nepoti Remulo, quem supra avo cognominem diximus. nam quotiens aperte non ponitur nomen filii vel nepotis, cognominem eum esse intellegimus avo vel patri, quorum nomen aperte positum invenimus; et e contra si filii vel nepotis positum nomen fuerit, praetermissum autem parentum, cognomines eos esse intellegamus necesse est. [9.361] POST MORTEM scilicet Remuli, secundum supra dictum sensum: nam Donatus dicit “post mortem Nisi et Euryali bello potiti sunt Rutuli” : quod non procedit, si diligenter advertas. sane sciendum locum hunc esse unum de XII. Vergilii sive per naturam obscuris, sive insolubilibus, sive emendandis, sive sic relictis, ut a nobis per historiae antiquae ignorantiam liquide non intellegantur. [9.362] NEQUIQUAM non fruiturus. et est 'nequiquam aptat', non 'nequiquam fortibus'. [9.363] GALEAM MESSAPI non occisi Messapi abstulit galeam— nam dimicaturus est paulo post—sed invenit iacentem et sustulit. CRISTISQUE DECORAM bene praemittit dicens 'decoram'; nam eius splendore prodente Euryalus capitur. denique Nisus hac ratione non proditur, cui habenti †inferiore galeam, habiliorem galeam Aletes permutavit. [9.364] EXCEDUNT CASTRIS Rutulorum scilicet: nam supra dixit “castra inimica petunt” . [9.365] URBE LATINA non est contrarium illi loco, ubi ait “saepsit se tectis rerumque reliquit habenas” , quod modo a Latina urbe auxilia venire commemorat: intellegimus enim Latinum in principio discordiae et tumultus paululum se abstinuisse, postea tamen nec suorum copias nec propria denegasse consilia; nam eum et coetui et foederibus interfuisse dicturus est. PRAEMISSI EQUITES hos neque alio loco a Turno missos usquam dixit, nec prius de eis mentionem fecit: dubitatur ergo a quo sint vel quibus praemissi, vel cur praemissi, cum eos constet aliis iam in campo positis advenire. [9.366] LEGIO CAMPIS INSTRUCTA MORATUR proprie; nam legiones peditum sunt, turmae vero equitum. [9.367] TURNO REGI in omnibus bonis 'regis' dicitur inventum: nam quasi absurdum est, duobus positis, Turnum potius quam Latinum responsa dare. [9.368] TERCENTUM quia Romani equites primo trecenti fuerunt; de singulis enim curiis deni dabantur, quas triginta fuisse diximus. an 'tercentum' ut hoi d' ennea pantes anestan. SCVTATI OMNES armati: a parte totum: non clipeati; nam clipei peditum sunt, scuta equitum. VOLSCENTE MAGISTRO proprie: nam magister equitum dicitur more Romano qui dictatori adiungi solet. [9.369] MURO Troianorum. MUROSQUE SUBIBANT Troianorum. et est locutio de Cicerone “poterisne eius †oratione subire?” [9.370] LAEVO FLECTENTIS LIMITE respiciens situm regionis locutus est. [9.371] SUBLUSTRI NOCTIS IN UMBRA sublustris nox est habens aliquid lucis: Horatius “nocte sublustri nihil astra praeter vidit et undas” . [9.372] INMEMOREM amentem, ut “instamus tamen inmemores” : vel incuriosum, vel incautum. RADIIS lunaribus intellegendum. [9.373] HAVD TEMERE particula haec modo 'non sine causa' significat, alias 'fortuito', alias 'male', alias 'inprovide', alias 'passim', ut “temere inter lora iacentes” , alias 'facile': Plautus “rapidus fluvius est hic, non hac temere transiri potest” (Bac. 85): quae pro loco accipiuntur et intelleguntur. adverbium sane qualitatis relatum est. [9.375] NIHIL ILLI TENDERE CONTRA hoc est 'nihil contra responderunt': nam 'tendo contra sermonem tuum' est 'respondeo tibi', 'tendo contra iter tuum' est 'occurro tibi': ergo 'nihil contra tendebant', id est nihil respondebant e contra. [9.377] AD DIVORTIA viae in diversa tendentes, hoc est ad diverticula viae militaris: Terentius “ubi ad ipsum veni diverticulum” . diverticula autem sunt semitae transversae, quae sunt a latere viae militaris. [9.378] ADITUM CORONANT melior est lectio 'abitum', quam 'aditum': cingunt enim silvam, ne abeant, non, ne adire possint. [9.381] DUCEBAT SEMITA legitur et 'lucebat': quod si est, 'rara' pro 'raro' accipiendum, ut sit 'raro lucebat', herbis scilicet in aliquibus locis intervenientibus: si 'ducebat', intellegimus inter calles pecorum raram fuisse semitam, hoc est hominum viam. et non ostendit quo ducebat: sed intellegamus euntes. [9.383] EVRYALUM INPEDIUNT 'inpedio te' dicimus per accusativum, et casus mutari non potest, nisi deseras verbum, ut dicas 'inpedimento mihi es'. sciendum sane multas conferri in Euryalum excusationes. REGIONE VIARUM regionem hic rectum iter dixit, ab eo quod regat tramitem. [9.384] NISUS ABIT bene meminit velocitatis, quam ei in quinto dedit, ut “primus abit longeque ante omnia corpora Nisus emicat” . INPRUDENS scilicet remanentis Euryali: aut 'inprudens' se evasisse; alii 'inprudens' valde prudens accipiunt. [9.385] ALBAE DE NOMINE vel porcae, vel civitatis, vel regis Albani, cui successit Procas. [9.388] INFELIX QUA TE REGIONE RELIQUI se infelicem dicit qui dolet, non illum propter quem dolet. [9.389] ITER OMNE REVOLVENS FALLACIS SILVAE Urbanus huc usque verba Nisi vult esse, alii poetae dant 'rursus perplexum iter omne revolvens fallacis silvae', ut Nisus usque 'quave sequar' dixisse videatur. [9.391] OBSERVATA id est observans. SILENTIBUS pro 'ipse silens': aut 'silentibus', ut “cum tacet omnis ager” . [9.392] SIGNA SEQUENTUM militarem sonum dicit, qui varius est: nam interdum canit, ut insequantur eos qui fugiunt, interdum receptui. [9.393] NEC LONGUM IN MEDIO TEMPUS inter auditum sonum et visum Euryalum. et est eclipsis. [9.395] FRAVDE LOCI ET NOCTIS 'fraude loci' difficultate loci, 'noctis' pro tenebris et obscuritate fraudem appellat. quidam 'noctis subito turbante tumultu' legunt, ut sit 'noctis tumultu' nocturno. tumultum explorantium dicit. [9.396] OPPRESSUM RAPIT hoc est 'quem iam manus omnis rapit'; nam male quidam 'videt rapi' accipiunt: quod si admiseris, vacat 'quem iam manus omnis'. [9.397] QUID FACIAT mire adfectum suum poeta interposuit. [9.398] IN HOSTES quidam 'in enses' legunt et melius hoc putant, quam in hostes. [9.399] PULCHRAM PROPERET PER VULNERA MORTEM aut deest 'adire', aut deest 'ad', ut sit 'ad mortem properet': aut certe antique 'properet mortem', ut Plautus “properate prandium” (Men. 628), Ennius “festivum festinant diem” . 'pulchram mortem': gloriosum enim est pro amico perire. et 'pulchram' ex persona poetae dictum est: vel certe 'pulchram' ad eum, qui hoc putat. [9.400] OCIUS pro 'ociter'. [9.402] TU PRAESENS NOSTRO SUCCURRE LABORI non dicit 'quae praesens es' sed 'praesens succurre', id est ilico, statim. et consuetudinis eius est, ut de vicino et proximo ducat opportunas invocationes: “'Faune, precor, miserere' inquit” : et “nymphas venerabar agrestes Gradivumque patrem Geticis qui praesidet arvis” . et in repetitione 'tu dea, tu praesens' maior emphasis videtur. [9.404] SI QUA 'qua' vacat et hic et in sequenti. [9.406] SUSPENDIVE THOLO tholus proprie est veluti scutum breve, quod in medio tecto est, in quo trabes coeunt: ad quod dona suspendi consueverant. quae tam diu dona dici poterant, quam diu non profana fierent, sicut in libris sacrorum refertur. bene autem venatorem inducit numen invocare silvarum. alii tholum aedium sacrarum dicunt genus fabricae, ut Vestae et Panthei est. alii tectum sine parietibus columnis subnixum. aedes autem rotundas tribus diis dicunt fieri debere, Vestae, Dianae, vel Herculi vel Mercurio. [9.407] TURBARE GLOBUM sana petitio: nam quia tot vincere inpossibile fuerat, petit ut saltem eos perturbet telorum beneficio. REGE TELA PER AVRAS per noctem, in qua sine auxilio numinis recti iactus esse non possunt. [9.409] FERRUM CONICIT. HASTA de ferro ad hastam transiit. 'conicit' pro 'coicit': nam 'conicit' antiquum est. [9.410] ADVERSI IN TERGUM SULMONIS IBIQUE FRANGITUR 'tergum' pro 'tergus' dixit—Sallustius “tergis vinciebant” pro 'tergoribus'—, ut intellegamus hastam in scutum venisse et illic esse conlisam—ut 'frangitur' sit 'conliditur'—fissoque scuti ligno etiam praecordia penetrasse: aliter non procedit; nam si hastam re vera fractam accipiamus, ratione caret quod dicit 'fisso transit praecordia ligno'. alii re vera in tergum volunt esse percussum: quod falsum est; nam quo modo ante fissum lignum est et sic praecordia penetrata? sciendum tamen locum hunc unum esse de his quos insolubiles diximus supra. [9.411] LIGNO quidam humiliter dictum accipiunt. [9.414] HOC ACRIOR IDEM quod latuerat et quod ei primus prospere cesserat iactus. [9.415] TELUM LIBRABAT AB AVRE gestus iaculantis exprimitur: duobus autem generibus manualia tela mittuntur; aut enim ab aure, aut a latere tela iaciuntur. [9.416] PER TEMPUS UTRUMQUE congrue dicit telum per tempus utrumque transisse; ait enim 'diversi circumspiciunt', hoc est 'huc et illuc ora circumferunt', per quam oportunitatem potuit telum tempus utrumque transire. Asper tamen dicit: 'per tempus utrumque', hoc est 'inter tempus utrumque', ut e contra “hunc inter fluvio Tiberinus amoeno” , id est 'per hunc'. quod si est, intellegamus in fronte esse vulneratum. [9.417] TEPEFACTA CEREBRO alibi “et fixo ferrum in pulmone tepescit” . [9.420] INTEREA donec ille invenitur. CALIDO MIHI SANGUINE POENAS Ennius in primo “nam mi calido dabis sanguine poenas” . [9.421] PERSOLVES AMBORUM aut occisorum, aut tuas et Nisi: nam duos eos fuisse novit, supra enim ait 'state viri'. [9.424] AMPLIUS de cetero, posthac: interdum et quantitatem significat, ut Terentius “quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius” . TANTUM POTVIT hoc quamvis ad animum Nisi pertineat, tamen sympathiam etiam poeta ex sua persona fecit. [9.425] ME ME subaudis 'interficite': et est interrupta elocutio dolore turbati. [9.427] NEC POTVIT validior argumentatio ex inpossibilitate, ut “quid Troes potuere?” item “non ea vis animo, nec tanta superbia victis” . [9.428] TANTUM INFELICEM NIMIUM DILEXIT AMICUM contra illud: cur ergo venit? dicit: tantum amicum dilexit, ut, cum nihil posset, tamen veniret. [9.431] VOLVITUR EVRYALUS LETO aut septimus est, aut dativus; sed si dativus fuerit, figuratum est, id est 'in letum', ut “it clamor caelo” . [9.433] PURPUREUS VELUTI CUM FLOS SUCCISUS ARATRO habetur ratio comparationis: videtur enim Euryalo Hyacinthum comparare, qui pulcherrimus fuit et post mortem conversus in florem est. [9.434] LANGVESCIT MORIENS duplex similitudo et pulchritudinis et gestus. [9.435] LASSOVE PAPAVERA COLLO DEMISERE CAPUT Homeri est et comparatio et figura; nam et ille sic ait, ut multorum unum diceret caput. [9.436] SOLUMQUE PER OMNES an per obstantes, an protegentes? [9.437] VOLSCENTEM PETIT appetit: petitiones enim proprie dicimus impetus gladiatorum, unde Cicero “quot ego tuas petitiones ita coniectas, ut vitari nullo modo possent, parva quadam declinatione et, ut aiunt, corpore effugi” . MORATUR perseverat. [9.439] PROTURBANT modo confodiunt, unde paulo post 'confossus'. NON SETIUS non segnius, quamquam vulneratus. [9.441] IN ORE CONDIDIT ADVERSO archaismos est, ut supra “pectore in adverso totum cui comminus ensem condidit” . [9.443] PLACIDAQUE IBI DEMUM MORTE QUIEVIT aut proprium est mortis epitheton: aut ex affectu pereuntis dictum est, qui cum amico moriebatur. [9.444] FORTUNATI AMBO prosphonesis est. mire horum mortem non luctu aut misericordia, sed felicitatis testimonio prosequitur. SI QUID MEA CARMINA POSSUNT verecunde. [9.446] DOMUS familia. CAPITOLI INMOBILE SAXUM ACCOLET in urbe Roma Iovis templum non fuit. quod cum iam devotum a Prisco Tarquinio vellet Superbus Tarquinius aedificare, coepit auguriis captare qui mons huic templo esset aptissimus. et cum in omnibus Tarpeius esset inventus, in quo erant multa diversorum numinum sacella, actum est, ut exinde ad alia templa numina evocarentur sacrificiis, quo posset libere et sine piaculo templum Iovis exaedificare. cumque omnes dii libenter migrassent, Terminus solus, hoc est limitum deus, discedere noluit, sed illic remansit. tunc de hoc ipso sacrificatum est et deprehensum, quod Terminus cum Iove remanens aeternum urbi imperium cum religione significaret; unde in Capitolio prona pars tecti patet, quae lapidem ipsum Termini spectat; nam Termino non nisi sub divo sacrificabatur. hinc ergo nunc dixit 'Capitolii inmobile saxum accolet', quia Terminus non est revulsus de loco. [9.448] PRAEDA RUTVLI SPOLIISQUE POTITI non solum suis armis eos exuerunt, sed etiam illa praeda, quae Rutulis fuerat ante detracta. [9.450] NEC MINOR IN CASTRIS LUCTUS decens repetitio. [9.452] SERRANOQUE NUMAQUE decima antapodosis, quae fit quotiens commemorantur ea quae non sunt ante praedicta: neque Numam induxit occisum. [9.453] TEPIDAQUE RECENTEM CAEDE LOCUM hypallage est, tepidum locum recenti caede; unde multi legunt 'tepidumque recenti caede locum'. [9.454] SPUMANTES SANGUINE RIVOS spumas tunc habet sanguis cum effunditur, nam postea conquiescit; unde bene dixit 'spumantes rivos', quia praemisit 'seminecesque viros'. [9.457] ET IAM PRIMA NOVO Lucretianum est. et bene descripturus caedes et bella morose diem oriri facit. [9.459] IAM REBUS LUCE RETECTIS supra “et rebus nox abstulit atra colorem” . [9.461] COGIT QUISQUE SVOS scilicet comites; nam plenum est 'aeratasque acies'. [9.462] ACVUNT RUMORIBUS IRAS quia duo ausi sunt per eorum castra transire. [9.465] EVRYALI ET NISI volunt non nulli clamorem esse militum; sed melius hoc a poeta dictum accipimus—nam Rutuli eorum non noverant nomina—ut sit 'quin etiam capita Euryali et Nisi praefigunt in arrectis hastis et cum magno clamore comitantur'. [9.466] MURORUM IN PARTE SINISTRA aliud agens situm castrorum ostendit. praeterea et prooeconomia est, quia postea castris per fluvium Turnus evadit. [9.467] CINGITUR AMNI 'amne' debuit dicere: numquam enim bene in 'i' exeunt nisi quae communis sunt generis, ut 'docilis' 'agilis'; sed ideo ausus est ita ponere ablativum, quia, ut supra diximus, apud maiores hic et haec amnis dicebatur. [9.468] TENENT FOSSAS tuentur, defendunt. [9.470] NOTA NIMIS MISERIS hoc plus commovebantur: quoniam etiam abscisi vultus necdum agnitionis amiserant notas. [9.471] PINNATA quidam volunt ideo hic Famam pinnatam a poeta inductam, quia tumultum et res adversas nuntiet, ut illud tangere videretur, quod qui bellum nuntiaret pinnatas litteras diceretur adferre. [9.473] SUBITUS MISERAE potest pro 'subitus miserae', vel pro 'subito miserae'; ergo et genetivus potest esse. [9.474] EXCUSSI MANIBUS RADII bene 'excussi', quasi nescienti: melius, quam si diceret 'proiecti'. [9.475] FEMINEO VLULATU inpatienti, ut “femineo praedae et spoliorum ardebat amore” . [9.477] PRIMA PETIT ideo 'prima', quia solent in extrema necessitate etiam mulieres muros ascendere, ut “ipsae de muris matres” . NON ILLA VIRUM NON ILLA PERICLI unum pudoris est, aliud salutis. [9.478] TELORUMQUE MEMOR hanc inpatientiam matris Euryali illo loco poeta praemisit, cum eam Euryalus nec profectionem suam ad requirendum Aenean scire significat, et tantopere commendat Ascanio: nam et Nisus propter illam dicit nolle Euryalum sibi comitem iungere, quod sciret, si quid ei accidisset, intolerabiliter eam laturam. [9.479] HUNC talem. et est conquestio matris Euryali plena artis rhetoricae: nam paene omnes partes habet de misericordia commovenda a Cicerone in rhetoricis positas. HUNC TE ASPICIO a qualitate caedis. [9.480] SERA MEAE REQUIES Euander “mea sera et sola voluptas” . et 'requies' hic pro solacio. POTVISTI LINQUERE SOLAM ab intercepto solacio. [9.481] CRUDELIS qui potuisti linquere solam, cum pius esses. SUB TANTA PERICULA 'sub' pro 'in', ut “namque sub ingenti lustrat dum singula templo” . [9.482] ADFARI EXTREMIS Anchises “sic o sic positum adfati discedite corpus” , Terentius “quin igitur, dum licet, loquimini mecum, Antipho?” MATRI melius 'matri', quam si dixisset 'mihi'. [9.483] LATINIS id est Latinorum. [9.484] NEC TUA FUNERA MATER id est 'funerea': nam apud maiores funeras dicebant eas ad quas funus pertinet, ut sororem, matrem: nam praeficae, ut et supra diximus, sunt planctus principes, non doloris. funeras autem dicebant quasi funereas, ad quas pertinet funus. vel derivavit veteres secutus, ut 'funeram' pro funesta diceret, ut homo 'scelerus' sicuti scelestus vel scelerosus dicebatur: Plautus in Pseudulo “teritur sinapis scelera” (Ps. 817), in eadem “nunc iube venire Pseudulum, scelerum caput” (Ps. 1054), id est scelestum. [9.485] AUT VULNERA LAVI Romana consuetudo fuit ut mortui lavarentur, ideoque hos qui hoc officium implebant, pollinctores appellatos dicunt, qui mortuis os polline oblinebant, ne livor appareret extincti. [9.486] FESTINA pro 'festinans', nomen pro participio: vel a verbo derivatum, ut ab eo quod est 'festino' 'festinus' dicatur, ut hic 'festina', quomodo superius 'funera': Sallustius “in secunda cohortes festinas composuerat” : ut ipse ab eo quod 'propero' “circumstant properi aurigae” , ut sit nominativus 'hic properus'. et bene 'festina', nam ait superius “'excussi manibus radii revolutaque pensa'” . [9.488] QUO SEQUAR id est inquiram. [9.489] FUNUS LACERUM dilaniatum cadaver: nam 'funus' pro cadavere posuit. ergo ex posteriore intellegitur prius. HOC MIHI DE TE hoc caput intuens ait. [9.491] SI QUA EST PIETAS si qua pietas in occidendo est, in me probetur. [9.492] ME PRIMAM ABSUMITE FERRO unusquisque enim in propriae salutis desperatione credit universa etiam posse consumi, unde est quod modo dixit 'me primam': quasi mortuo Euryalo omnes Troiani perituri essent. [9.494] INVISUM HOC DETRUDE CAPUT SUB TARTARA TELO invisum quidem est hoc et odiosum caput, verum misericordiae genus est, si me etiam iratus interimas. INVISUM] deest 'tibi'. et si 'invisum', quo modo 'miserere'? [9.495] QUANDO ALITER NEQUEO CRUDELEM ABRUMPERE VITAM hinc traxit illum colorem Iuvenalis “quod facinus dignum tam longo admiserit aevo?” [9.497] TORPENT INFRACTAE antea infractae, nunc tamen torpent, ut “Turnus ut infractos adverso Marte Latinos” . INFRACTAE] naturaliter enim homines dolore ac miseratione franguntur. [9.498] IDAEUS ET ACTOR ex nominibus personarum et fidem et dignitatem rei addit. [9.499] LACRIMANTIS IVLI puero dat lacrimas, cui potest sine pudore; viris fortibus tantum dolorem. [9.500] SUB TECTA REPONUNT honorifice. quod autem dicit 'corripiunt', non iniuriae est, sed celeritatis, id est raptim tollunt. [9.501] AT TUBA TERRIBILEM SONITUM hemistichium Ennii: nam sequentia iste mutavit. ille enim ad exprimendum tubae sonum ait “taratantara dixit” . et multa huius modi Vergilius cum aspera invenerit, mutat. bene tamen hic electis verbis imitatur sonum tubarum. [9.502] INCREPVIT et insonuit et segnitiam increpavit. [9.503] VOLSCI non mirum quia dicit Volscos, cum et Camilla de Volscis sit, ut “Volsca de gente Camilla” : namque pars aliqua Tusciae dat Turno auxilia, cum Tuscos dixerimus specialiter Aeneae favere. item e contra pars Venetiae auxilium praestat Aeneae, quam Turni fuisse superius diximus. TESTUDINE testudo est scutorum conexio, curvata in testudinis modum et similitudinem, cum a militibus aliqua civitas obsidetur, et fit ut murus eius subruatur. namque in armorum generibus milites sumunt ab animalibus nomina, ut 'aries': Sallustius “in modum ericii militaris” . inventor autem testudinis Artemon Clazomenius fertur, idemque arietis repertor dicitur. scuta aerea gestare Curetes primi invenerunt. galea Thracicum tegmen est. thoraces Thorax quidam rex dicitur invenisse. Lycaon Arcas gladium longiore lamina produxisse narratur. Peleus primus machaeram dicitur invenisse. harpen, id est curvum gladium in modum falcis, a Perseo inventam multi dixerunt. [9.504] FOSSAS IMPLERE PARANT vertit ordinem: nam ante est ut impleatur fossa, tollantur valli, et sic testudine accedatur ad murum. quamquam possumus intellegere etiam ad fossas eos facta venisse testudine. proprie tamen 'fossas implere', 'vallum vellere': sic enim et historici. [9.507] EFFUNDERE CONTRA proprie; tela enim non iaciuntur in subiectos, sed funduntur. et dicendo 'omne genus telorum' ostendit telum vocari omne quod iacitur. [9.509] ADSVETI LONGO M. D. B. docet usum in rebus omnibus plurimum posse. [9.510] INFESTO VOLVEBANT PONDERE hoc est infesti ponderis. SUBTER DENSA TESTUDINE hoc est sub testudine. [9.513] NEC IAM SUFFICIUNT diu iam non sustinent. RVUNTQUE hic 'ruunt' pro deiciunt. [9.515] ARMORUMQUE RESOLVIT TEGMINA hic ostendit armorum conexionem esse testudinem: Lucanus de testudine “at postquam virtus incerta virorum perpetuam rupit defesso milite cratem singula continuis cesserunt ictibus arma” . [9.519] ETRUSCAM PINUM hoc est ipse Etruscus. 'quassabat' autem et 'infert' mutatio temporum, ut “Tydides multa vastabat caede cruentus ardentesque avertit equos in castra” . [9.523] VOS O CALLIOPE PRECOR syllepsis per numeros; erat enim rectum 'vos musae, aut te, Calliope'. ADSPIRATE favete, ut “adspirat primo Fortuna labori” . [9.526] ORAS EVOLVITE BELLI hoc est ingentis belli narrate non tantum initia, sed etiam extrema bellorum: nam orae sunt extremitates. est autem Ennianum “qui potis ingentis oras evolvere belli” . [9.527] TURRIS ERAT turris huius modi esse ad munitionem civitatum et in secundo legimus; sed hae plerumque mobiles sunt, plerumque fixae: fixae, ut in secundo “turris ac tecta domorum” , mobiles, ut in duodecimo meminit “subdideratque rotas pontesque instraverat altos” . PONTIBUS pro tabulatis. [9.528] OPORTUNA LOCO pro 'oportuno', scilicet circa portas. [9.529] OPUM VI potest et hypallage esse, ut sit 'ope virium'. [9.530] CERTABANT zeugma: potest et ad Latinos et ad Troianos referri. [9.531] CAVAS patulas. DENSI pro 'tela densa'. [9.533] FLAMMAM ADFIXIT adfectate: debuit enim dicere, adfixit aut facem aut malleolum, non flammam. QUAE PLURIMA VENTO gliscens et magna facta per ventum. [9.534] HAESIT ADESIS non iam 'adesis', sed quos exedit adhaerendo, id est haesitans adedit vel adesos reddidit. [9.535] MALORUM VELLE FUGAM honestissima elocutio. [9.537] PESTE incendio, ut “et toto descendit corpore pestis” . [9.541] UNUS subaudis 'et alter': nam non procedit 'unus Helenor et Lycus elapsi'. ELAPSI scilicet non mortem, sed turris ruinam. [9.543] MAEONIO REGI aut proprium patris nomen est, aut cognominem eum filio intellegamus, quia, ut supra diximus, cum filii vel patris nomen praemittitur et aliud tacetur, cognomines eos esse intellegimus. FURTIM SUSTULERAT e stupro educaverat: hinc est “et dulcia furta” . [9.544] VETITISQUE AD TROIAM MISERAT ARMIS secundum Donatum 'vetitis fato', quia stare Troia diutius vetabatur; sed melius lege militari intellegimus, quia servi a militia prohibebantur: unde in Deiotariana purgat hoc Cicero, cum fuisset obiectum inter equites quos Deiotarus miserat Caesari, unum servum fuisse: Vergilium autem novimus trahere aliqua de historia. servos sane numquam militasse constat nisi servitute deposita, excepto Hannibalis tempore, cum post Cannense proelium in tanta necessitate fuit urbs Roma, ut ne liberandorum quidem servorum daretur facultas. [9.545] ENSE NUDO id est stricto. 'ense levis' armaturae est; 'nudo' autem stricto vel sine vagina. PARMAQUE INGLORIUS ALBA quasi tiro, ut diximus supra, quia picta arma iam probati in bellis habebant. [9.548] UT FERA quidam pardum significari volunt. [9.553] LONGE MELIOR LYCUS ergo et Helenor bonus. INTER 'per', ut “hunc inter fluvio Tiberinus amoeno” . [9.555] PRENDERE SAXA MANU quia tunc alti non erant muri, sed ad impetum tantum repellendum, ut etiam Sallustius ostendit, ubi Sertorium umeris sublatum per muros ascendisse commemorat. [9.556] CURSU TELOQUE SECUTUS nimiam eius ostendit celeritatem, qui potuit telum missum consequi: nam hoc dicit, cum praemisso telo ad hostem venit: Statius “et emissum cursu conprendere telum” . [9.558] REVELLIT in verbo 'vello' facit in participio 'vulsus'. [9.560] QUALIS UBI AUT LEPOREM pro 'qualiter'. [9.561] PEDIBUS IOVIS ARMIGER UNCIS quia dicitur aquila in bello Gigantum Iovi arma ministrasse. quod tamen fingitur: nam, ut supra diximus, Iuppiter et Saturnus reges fuerunt. sed Iuppiter dum cum patre Saturno haberet de agris contentionem, ortum bellum est. ad quod egrediens Iuppiter aquilae vidit augurium. cuius cum vicisset auspicio, fictum est quod ei pugnanti tela ministraverit: unde etiam a felici augurio natum est, ut aquilae militum signa comitentur. [9.562] QUAESITUM qui requiritur: nam praesens a passivo non habuit. et est hysteroproteron; nam post raptum requiritur: vel 'quaesitum' requirendum, potheton. MULTIS BALATIBUS id est cum multis balatibus. [9.563] MARTIUS LUPUS aut cruentus, aut Marti dedicatus. [9.564] AGGERE COMPLENT agger est cuiuslibet rei coacervatio, unde fossae aut valles possunt repleri. subaudiendum tamen 'alii'. [9.566] INGENTI FRAGMINE MONTIS supra dicti saxi exaggeratio est. [9.567] LUCETIUM solum hoc nomen est, quod dictum a Vergilio in nullo alio reperitur auctore. sane lingua Osca Lucetius est Iuppiter, dictus a luce, quam praestare hominibus dicitur. ipse est nostra lingua Diespiter, id est diei pater: Horatius “namque Diespiter plerumque per purum” . [9.569] HIC IACULO BONUS nescias de quo dixerit. [9.570] CAENEA TURNUS TURNUS ITYN ut ait Lucilius “bonum schema est, quotiens sensus variatur in iteratione verborum, et in fine positus sequentis sit exordium, qui appellatur climax” . [9.572] PRO TURRIBUS aut pro defensione turrium: aut sic magni, ut turres putares. [9.573] HASTA THEMILLAE Themillas Themillae, ut Aeneas Aeneae. 'levis' autem 'hasta' pro 'leviter veniens': unde et 'strinxerat' dixit, id est paululum vulneraverat, ut “tandem etiam magno strinxit de corpore Turni” . [9.574] DEMENS qui scutum quo se tuebatur, abiecit. [9.575] ALIS pennis. [9.576] LAEVO ADFIXA EST LATERI ostendit vulneris locum, quem ante suppresserat. sic in quarto “infixum stridit sub pectore vulnus” . [9.577] SPIRAMENTA ANIMAE definitio pulmonum. [9.579] PICTUS ACU CHLAMYDEM hoc est habens chlamydem Phrygiam, ut “et Phrygiam Ascanio chlamydem” . et est figuratum 'pictus chlamydem'. FERRUGINE CLARUS HIBERA ferrugo coloris genus est, qui vicinus est purpurae subnigrae. 'Hibera' autem modo non Hispana, sed Pontica: nam Hiberia pars Ponti est inter Persidem et Armeniam, ubi optime colores diversi tinguntur, ut ostendit Horatius dicens “herbasque quas Iolcos atque Hiberia mittit, venenorum ferax” . [9.580] GENITOR QUEM MISERAT ARCENS ordo est 'stabat Arcentis filius Arcens in armis egregiis': nam non congruit ut huius filii praetermisso nomine, bis fiat patris commemoratio. [9.581] SYMAETHIA CIRCUM FLUMINA Symaethos fluvius est Siciliae, a rege Symaetho dictus, haud longe ab urbe Catinensi, circa quem sunt Palici dei, quorum talis est fabula: Aetnam nympham, vel, ut quidam volunt, Thaliam, Iuppiter cum vitiasset et fecisset gravidam, timens Iunonem, secundum alios ipsam puellam terrae commendavit, et illic enixa est: secundum alios partum eius. postea cum de terra erupissent duo pueri, Palici dicti sunt, quasi iterum venientes: nam palin hikein est iterum venire. hi primo humanis hostiis placabantur, postea quibusdam sacris mitigati sunt et eorum inmutata sacrificia. ideo ergo 'placabilis ara', quia mitigata sunt eorum numina. Palicos nauticos deos Varro appellat. alii dicunt Iovem hunc Palicum propter Iunonis iracundiam in aquilam commutasse. alii Vulcani et Aetnae filium tradunt. sed incertum ex qua recondita historia Arcentem istum induxerit: neque enim sine ratione vel lucus Martis appositus est. et quid homo Siculus in hoc bello facit, quem nusquam supra cum Aenea dicit ad Italiam pervenisse? [9.585] LIQUEFACTO TEMPORA PLUMBO DIFFIDIT plumbum enim iactum nimio rotatu et aeris calore dissolvitur: Statius “et arsuras caeli per inania glandes” . [9.586] PORRECTUM EXTENDIT HARENA intellegimus eum cecidisse trans murum. dicendo autem 'multa' ostendit corporis proceritatem. [9.587] TUM PRIMUM BELLO hoc loco puerum ideo poeta fecit armari, quia legit in historia pueros de bellis gloriam reportasse: filium Marci Drusi annorum sedecim; Crispini filium Crispinum in Corsica, cum fugeret exercitus Spurii Carvilii consulis, bellum restituisse; apud Soram bello Italico ab Herennio puerum in aciem eductum, a quo hostem occisum spoliatumque; Lucii Tarquinii filium, quem ob hoc pater aurea bulla praetextaque donavit. [9.590] MINOREM GERMANAM quia maior nympha fuerat, Iovis voluntate. [9.592] DIGNA ATQUE INDIGNA RELATU 'indigna', id est turpia et obscena, ut dici solet 'fanda et nefanda'. [9.593] NOVO REGNO aut nova regii generis adfinitate: aut quia etiam ipsi per regis filiam portio debebatur imperii: aut partem regni a Turno acceperat. [9.594] INGENTEM SESE CLAMORE FEREBAT non erat ingens, sed se esse clamitabat ingentem. [9.595] ITERUM denuo: nam iam tertio obsidentur, et 'iterum' non nisi de duobus dicimus. [9.596] BIS CAPTI PHRYGES semel ab Hercule, post a Graecis. alii tradunt semel a Graecis et nunc a Latinis: hoc et magis aptum esse Numani personae, ut se vicisse existimet, qui tam iactans et petulans inducatur. MORTI PRAETENDERE MUROS emphasis est; 'morti' enim pro 'bello' posuit: sic supra “leti discrimina parva” . MORTI P. M.] cum potuerit 'hosti' dicere: scilicet ut nihil Troianis reliquum sit, quam perire. [9.597] NOSTRA CONUBIA aut quasi Turni cognatus loquitur: aut invidiose retorquet 'nostra conubia', et vult causam omnium esse communem. [9.598] ITALIAM ad Italiam. [9.599] NON HIC ATRIDAE exaggeratio vituperationis: nam non tantum se Troianis, sed etiam eorum victoribus praefert. potest et 'Atridae' intellegi, quorum coniuges aut deserunt maritos, aut interimunt revertentes. FANDI FICTOR VLIXES aut fallax, aut logodaidalos, id est qui dolum celat sermonis ornatu. [9.600] DURUM A STIRPE GENUS Italiae disciplina et vita laudatur: quam et Cato in originibus et Varro in gente populi Romani commemorat. [9.601] GELV DURAMUS ET UNDIS undis gelidis: et est hen dia duoin, ut “hamis auroque trilicem” : nam nemo quod plus est prius dicit; si enim duo essent, ante aquam diceret, sic gelu. [9.602] VENATU pro 'venatui', ut 'curru' pro 'currui': ablativus dubius, vel pro dativo. PUERI bene venationem pueris dedit, opus rusticum iam iuvenibus. SILVASQUE FATIGANT ipsi fatigantur in silvis: aut pro feris silvas posuit, in quibus sunt ferae. [9.603] FLECTERE LUDUS EQUOS aliorum labor nostrae pueritiae ludus est. 'flectere' autem verbo antiquo usus est: nam equites apud veteres flexuntae vocabantur, sicut ait Varro rerum humanarum. sane poeta meminit sui, nam ait superius “ante urbem pueri et primaevo flore iuventus exercentur equis” . [9.604] AT PATIENS OPERUM PARVOQUE ADSVETA IVVENTUS hoc et in georgicis laudat: nam magnae virtutis est in nimio labore parvis esse contentum. [9.605] TERRAM DOMAT bene bellico usus est verbo: et ne a re militari discederet, non dixit 'terras colimus', sed 'domamus', ac si diceret, cum hostes desunt, terras ferro domamus. QUATIT OPPIDA BELLO oppidum quidam a vico castelloque magnitudine secernunt: alii locum muro fossave aliave qua munitione conclusum: alii locum aedificiis constitutum, ubi fanum comitium forum et murus sit: alii oppidum dici ab oppositione murorum; vel quod hominibus locus esset oppletus; vel quod opes illo munitionis gratia congestae sunt. [9.606] IVVENCUM TERGA FATIGAMUS HASTA agriculturam sine officio belli non gerimus. est autem cacosyntheton et homoeoteleuton: nam †sit ita 'versa hasta iuvencorum terga fatigamus', id est caedendo urgemus. [9.607] SERA SENECTUS in aliis 'tarda senectus'. [9.608] DEBILITAT VIRES ANIMI bene 'animi', quia non est ausus corporis dicere: nec enim potest fieri, ut quamvis robustus senex vires habeat prioris aetatis et suae conparetur adulescentiae. nunc ergo licet dicat fortes esse etiam senes, bona tamen usus est temperatione, ut diceret nihil animorum vigori derogare temporis vetustatem. [9.609] CANITIEM GALEA PREMIMUS id est semper militamus. [9.611] VOBIS PICTA CROCO vituperatio Troianorum, in qua utitur argumentis, quae in rhetoricis commemorat Cicero, a gente, ab habitu, a gestu, ab animo. et sunt molliores versus, apti ad carpendam mollitiem. sane vestes acu pictas coloribus Phryges primi invenerunt: nam ideo et artifices talium vestium phrygiones appellati sunt. FULGENTI MURICE purpura. hanc autem vitio et dedecori apud maiores fuisse constat: Iuvenalis “peregrina ignotaque nobis ad scelus atque nefas quaecumque est, purpura ducit” . [9.612] DESIDIAE CORDI vobis sunt: et est ab animo argumentum. CHOREIS servavit hoc loco naturam syllabae, quam in sexto metri causa corripuit, ut “pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt” . [9.613] ET TUNICAE MANICAS tunicae vestrae habent manicas, quod etiam Cicero vituperat, dicens “manicatis et talaribus tunicis” : nam colobiis utebantur antiqui. sane 'habent' bis audiendum. ET HABENT REDIMICULA MITRAE illud dicturus fuerat, habetis in pilleis redimicula: quod convertit in vituperationem maiorem, dicens 'religatas habetis mitras'. nam pillea virorum sunt, mitrae feminarum, quas calauticas dicunt. mitra autem proprie Lydorum fuit, ut “Maeonia mentum mitra” : quem habitum imitati sunt Troiani. alii mitras meretricum esse voluerunt, quod hic tamquam effeminatis obicitur. [9.614] O VERE PHRYGIAE ipsos vituperaverat 'Phryges', nunc ad maiorem iniuriam Phrygias, non Phryges dicit. ALTA DINDYMA montes matris deum. 'ite' autem 'per alta' sic dixit, quasi currite per Dindyma et ducite choros per Dindyma. nec sufficit Numano loqui iniuriam Troianorum, nisi etiam sacris numinum contumeliam faciat. sed hoc iam quasi moriturus loquitur: hoc est enim 'digna atque indigna relatu vociferans', ut 'digna' sint quae de suorum virtute dixit, 'indigna' quae impia et in deos ausus est. [9.615] BIFOREM DAT TIBIA CANTUM bisonum, inparem. et servavit eis tibiarum suarum, id est Phrygiarum, naturam. nam tibiae aut Serranae dicuntur, quae sunt pares et aequales habent cavernas: aut Phrygiae, quae et inpares sunt et inaequales habent cavernas. ergo 'biforem' dissonum, dissimilem; non enim sunt pari modulatione conpositae: ut enim ait Varro “tibia Phrygia dextra unum foramen habet, sinistra duo, quorum unum acutum sonum habet, alterum gravem” . [9.616] BUXUSQUE VOCAT BERECYNTIA a monte Berecynto dicta. dicitur autem et 'haec buxus' et 'hoc buxum', ut “et torno rasile buxum” : unde superfluo quidam arborem generis feminini esse volunt, cum hoc loco etiam de ligno generis feminini habeamus exemplum. [9.617] ET CEDITE FERRO aut ferrum relinquite, et est iteratio: aut 'caedite ferro', id est cum viri non sitis, abscidite partem virorum. [9.618] IACTANTEM de suorum gloria. DIRA CANENTEM ad iniuriam Troianorum. [9.619] NERVOQUE EQUINO quia in arcubus nervi equini solent esse: Accius Philocteta “tendens nervo equino concita tela” . [9.621] ANTE IOVEM SUPPLEX PER VOTA PRECATUS atqui Apollinem debuit invocare iaculaturus sagittas; sed dicimus ideo Iovem invocatum, quia omne initium et incrementum Iovi debetur, ut “ab Iove principium musae” . unde nunc Ascanius non quid faciat, cogitat, sed quod primum faciat: inde invocat Iovem. [9.622] IVPPITER OMNIPOTENS hoc epitheton interdum ad gloriam numinis ponitur, interdum ad causam dicentis. namque hoc loco dicendo 'omnipotens' ostendit eum etiam his qui per se minus valent, praestare posse virtutem. [9.623] IPSE TIBI bene 'ipse', quia adhuc pro Ascanio pater solebat sacrificare: nam ideo et 'sollemnia' ait, quae fieri solerent, ut se ostenderet, si victoria et pax esset secuta, etiam illius officii capacem esse. FERAM SOLLEMNIA DONA 'feram' de iuvenco non dicimus, sed 'adducam'. intellegimus ergo alia dona eum ferre promisisse: singulis enim numinibus certa sunt dona quae offeruntur: inde est “strueremque suis altaria donis” , id est congruis. [9.624] STATVAM ANTE ARAS aptam se daturum victimam ostendit: alibi “et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram” . quotiens enim victima reluctabatur, ostendebat se inprobari: Lucanus “discussa fugit ab ara taurus” . 'iuvencum' autem secundum Romanas caerimonias dixit: nam Iovi de tauro non immolabatur, ut etiam in tertio diximus, nisi cum triumphi nomine suovetaurium fiebat: quod tamen ideo admissum est, quia non tantum Iovi, sed et aliis diis qui bello praesunt, sacrificatur. AVRATA FRONTE ita enim victimae ornari consueverant. [9.625] CANDENTEM candidum: Iuvenalis “duc in Capitolia magnum cretatumque bovem” . CAPUT CUM MATRE FERENTEM aequalem matri, nondum patri: Iuvenalis “quem iam pudet ubera matris ducere, qui vexat nascenti robora cornu” . [9.627] DE PARTE SERENA ut non causae sit, sed augurii, et auspicii vis ostenderetur: solent enim tonitrua per tempestatem inferri. [9.628] INTONVIT LAEVUM prosperum: ut enim etiam supra diximus, quae sinistra nobis videntur, intuentibus caelum, illic dextra sunt: non quod sinistra bona sunt, sed quod dextra caeli nobis sinistra sunt. SONAT UNA FATIFER ARCUS simul atque cognovit augurium. [9.629] ET FUGIT melius 'effugit' legitur. et figura est 'horrendum effugit'. [9.630] PERQUE CAPUT REMULI VENIT figmenta haec vulnerum plerumque non sine ratione ponunt poetae: nam modo hunc ideo in capite dicit esse percussum, quia eum supra vaniloquum introduxerat et superbum: quod vitio capitis evenit: Horatius “attollens vacuum plus nimio gloria verticem” . sic Homerus Thersiten a tergo vulneratum dicit usque ad praecordia—nam ait metaphrena —quia eum stultum induxerat. item de Achille dicit podas okus Akhilleus, quem legimus in talo esse vulneratum. vel ideo 'per caput et cava tempora', ut divinitus misso telo nulla pars alia corporis, sed caput vulneraretur, scilicet ut hominis, qui infanda et impia de religionibus dixerat, sacrilegium capite expiaretur. [9.631] VIRTUTEM INLUDE 'inludo tibi' et 'insulto tibi' dicimus: nam 'inludo te' figuratum est, ut hoc loco, item 'insulto te': Sallustius “multos a pueritia bonos insultaverat” . [9.632] HAEC RUTVLIS pro 'talia': vitavit pronomen. [9.633] HOC TANTUM ASCANIUS et dixit et fecit. [9.634] ANIMOSQUE AD S. T. aut suos, aut Ascanii, per favorem. [9.636] ACIES URBEMQUE syllepsis. [9.637] NUBE SEDENS sicut solent numina: Iuno “nec tu me aeria solam nunc sede videres digna indigna pati” . VICTOREM bene ei qui unum occiderat, addidit dignitatem. ADFATVR IVLUM non ita, ut Iulus audiret. [9.641a] MACTE magis aucte, adfecte gloria. et est sermo tractus a sacris: quotiens enim aut tus aut vinum super victimam fundebatur, dicebant 'mactus est taurus vino vel ture', hoc est cumulata est hostia et magis aucta. 'macte' ergo pro 'mactus esto', vocativum pro nominativo posuit, ut Persius “stemmate quod Tusco ramum millesime ducis censoremve tuum vel quod trabeate salutas” pro 'millesimus' et 'trabeatus', et Vergilius “vicinosque ignare paras invadere portus” pro 'ignarus', et alibi “quos Amasene pater” pro 'Amasenus': sic ergo et 'macte' pro 'mactus'. quod autem 'esto' non addidit, ab antiquitate descivit; nam veteres 'macte esto' dicebant. sed hoc secutus suam consuetudinem fecit: nam et alibi “dives inaccessos ubi Solis filia lucos” et iterum “dives quae munera Dido” praetermisit cuius rei dives, cum veteres 'dives illius rei' dicerent, quod ipse alibi “dives opum variarum” et “dives pictai vestis et auri” . item cum veteres natalem diem vel locum vel tempus dicerent, ut Horatius “natalemque mares Delon Apollinis” et Plautus in Pseudolo “natalem hunc mihi diem scitis esse” (Ps. 179), Vergilius his omissis dixit “Phyllida mitte mihi, meus est natalis, Iolla” . ergo et hic ita subtraxit; nam integrum est 'macte esto nova virtute puer'. 'mactus' autem apud veteres etiam 'mactatus' dicebatur, ut Ennius “Livius inde redit magno mactatus triumpho” . et Lucilius lib. V. “macte, inquam, virtute simulque his versibus esto” , et in pontificalibus sacrificantes dicebant deo “macte hoc vino inferio esto” . NOVA VIRTVTE aut magna et mira, ut “Pollio et ipse facit nova carmina” : aut re vera 'nova', id est rudi, quantum ad bellum. [9.639] DIS GENITE propter Venerem. GENITURE DEOS propter Iulium Caesarem et Augustum. IVRE merito. [9.640] GENTE SUB ASSARACI sub gente Romana: Assaracus enim pater est Capyos, avus Anchisae. FATO VENTURA magna: haec enim bella sunt gravia, quae fatali ratione contingunt, ut Troiana et Thebana. RESIDENT sedabuntur, ut tempestatem residere dicimus. [9.641b] NEC TE TROIA CAPIT vel maior es, quam patria, vel maior es meritis, quam civitas in qua nunc es: Lucanus de Caesare “plus patria potuisse sua” . [9.642] SPIRANTES vitales, quibus spiramus et vivimus. [9.643] PETIT notandum 'petit' sine insidiis dictum. [9.644] ANTIQUUM IN BUTEN hic Butes semel hic nominatur, ut in V. Nautes. [9.645] FIDUSQUE AD LIMINA CUSTOS aedituus fuit: quod, ut supra diximus, in ingenti honore apud maiores fuit. illic enim et epulabantur et deos colebant; census etiam omnis illic servabatur: quod et Plautus docet in Asinaria, in qua inducit Sauriam, servum atriensem, in tota familia plurimum posse. 'ad limina' sane figuratum. [9.648] SAEVA SONORIBUS ARMA strepitu terribilia. et utrum saeva arma quae habent sonorem, ut “aurea bullis cingula” , an etiam sonoribus saeva? [9.649] ARDENTEM desiderio dimicandi: unde 'animosque ad sidera tollunt' melius Ascanii intellegimus, sicut Statius de Menoeceo “et laudibus inplet honestis” . [9.650] AENIDE patronymicon hoc non venit ab eo, quod est 'hic Aeneas': nam 'hic Aeneades' et 'o Aeneade' faceret. [9.651] PRIMAM HANC TIBI MAGNUS APOLLO dicendo 'primam hanc' pollicetur et aliam. concedere autem se ideo dixit, quia sagittarum deus est: et licet eum Iuppiter iuverit, Apollo tamen sibi suum officium vindicat, quod dicit se concessisse, quia non prohibuit. ea enim quae ab aliis numinibus poscimus, tunc inplentur, si non adversantur numina quorum propria sunt quae poscimus: unde et in quarto Iuno ait “adero et, tua si mihi certa voluntas” , hoc est, quod in me est, iungam eos: restat ut et tu tuum inpleri velis officium. [9.652] PARIBUS NON INVIDET ARMIS pari gloriae: nam ut Apollo puer occiso Pythone ultus est matris iniuriam, sic Ascanius occiso Numano Troianorum castra iniuriasque defendit. 'paribus' ergo 'armis', id est similibus, non peritia, sed genere victoriae. [9.653] CETERA deinceps: et est adverbium. CETERA] id est in ceterum: est autem Ennianum “cetera quos peperisti ne cures” . ORSUS modo locutus, id est pro eo qui desierit: alias coepit, quod magis est proprium, ut “sic Venus, et Veneris contra sic filius orsus” . [9.654] MEDIO SERMONE ideo 'medio', quia non respondit Ascanius. sermo est enim duorum vel plurium oratio. [9.657] FUGA abscessu. et more suo abeuntes deos inducit agnosci. PHARETRAMQUE F. S. SONANTEM quia dixit supra “et saeva sonoribus arma” . [9.658] DICTIS propter auditam orationem. NUMINE propter agnitum deum. [9.660] ANIMASQUE IN APERTA PERICULA MITTUNT plus enim quam manifesta sunt praesentia pericula, quando audientibus Troianis bello prohibebatur Ascanius, ne periclitaretur. [9.662] INTENDUNT ACRES ARCUS pro 'ipsi acres': ut enim et in primo diximus, arcum unusquisque habet pro viribus suis. AMMENTAQUE TORQUENT pro 'tela ammentis torquent': nam ammentum est lorum, quo media hasta religatur et iacitur. [9.664] FLICTU pro adflictu, vel inflictu, id est ictu: nam detraxit more suo praepositionem. et loquutus est iuxta antiquum morem: Pacuvius Teucro “flictus navium” . [9.665] PLUVIALIBUS HAEDIS supra tauri cornua est signum, cui auriga nomen est: hunc cum tauro una clara stella coniungit. retinet autem auriga stellas duas in manu, quae Haedi vocantur, et capram quam Amaltheam dicunt: quorum et ortus et occasus tempestates gravissimas facit. oriuntur autem cum scorpione mense Octobri. [9.667] IVPPITER aer, ut “manet sub Iove frigido venator” Horatius. [9.670] EDUXIT quidam pro 'educavit' volunt intellegi. [9.671] MONTIBUS AEQUOS Idae, vel eius arboribus exaequandos. [9.672] DUCIS IMPERIO COMMISSA aut quae eis fuerat commissa imperio absentis Aeneae: aut, quod est melius, quae imperio Aeneae fuerat 'commissa', id est clausa: unde et commissurae dicuntur coniunctiones tabularum. secundum superiorem sensum contrarium est quod dixit 'rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros'. Aeneas enim abscedens principibus omnium rerum commiserat curam. alii 'ducis' Ascanium accipiunt. alii commissam ideo clausam accipiunt, quia superius lectum est 'heia ingenti clamore per omnes condunt se Teucri portas': quietis enim rebus portae patebant, per quas se Teucri sub adventum hostis receperant: propterea quod ait 'namque ita discedens praeceperat optimus armis Aeneas, si qua interea fortuna fuisset, non aequo dare se campo, non obvia ferre arma viros, sed castra fovere'. sane 'commissa' deest 'sibi' vel 'illis'. DUCIS IMPERIO COMMISSA scimus quod Mnestheo et aliis ducibus imperaverat Aeneas, ad petenda auxilia proficiscens, ne portas aperirent, ut 'castra modo et tutos servarent aggere muros'. item legimus Mnesthea et Serestum ductores fuisse et rerum magistros, non Pandarum et Bitiam: unde apparet quia hunc locum male intellexit Donatus, dicens, commissam portam, id est creditam, Pandaro et Bitiae: qui duces non erant. Cornutus vere et melius sensit, dicens, portam quae ducis imperio commissa fuerat, hoc est clausa, eam aperuerunt. commissura enim dicitur tabularum coniunctio, sicut Cicero in Fundaniana meminit. ergo melius est ut commissam dicamus clausam, quam creditam Pandaro et Bitiae. [9.673] MOENIBUS pro 'in moenia'. [9.674] PRO TURRIBUS aut vice turrium: aut pro defensione. [9.675] ARMATI FERRO aut bene instructi armis: aut, ut Asper dicit, ferrea corda habentes, id est dura et cruenta cogitantes: ut Ennium sit secutus qui ait “succincti corda machaeris” . [9.676] LIQUETIA FLUMINA iuxta Padum et Athesin, Venetiae flumina, est etiam fluvius Liquetius, quem nunc commemorat. ergo 'Liquetia' proprium est nomen, non epitheton, ne incipiamus a generalitate ad speciem reverti: quod vitiosum est, ut si dicas 'circa flumina nascuntur arbores' et sic inferas 'circa Tiberim vel Anienem'; sufficit enim dixisse 'circa flumina' generaliter. unde apparet quia 'Liquetia' legendum est, non 'liquentia'. LIQUENTIA FLUMINA Padus, Italiae fluvius, aliquot provincias dextra laevaque contingit, inter quas et Venetiae partem praeterfluit. Athesis Venetiae fluvius est, Veronam civitatem ambiens et in Padum cadens. Liquetia Venetiae fluvius est inter Altinum et Concordiam, quem nunc commemorat. nam 'Liquetia' non est epitheton: nemo enim a generalitate transit ad species. [9.678] INTONSAQUE CAELO A. C. hoc ad supra dictas cristas refertur. GEMINAE QUERCUS non quia tantum duae nascuntur; sed ad istorum similitudinem respexit, id est quando similes elevantur quercus. [9.681] PULCHER AQUICULUS ARMIS ut 'pulcher vestibus', sic 'pulcher armis', hoc est per arma: quod erat armorum retulit ad personam. et melius figuratum, quam si dixisset 'pulchris armis'. [9.682] PRAECEPS ANIMI figurate genetivo iunxit; nam dicimus 'praeceps iracundia' 'praeceps furore'. MAVORTIUS HAEMON non Martis filius, sed bellicosus. [9.683] AGMINIBUS TOTIS deest 'ab': et significat eos primo fugatos esse, mox occisos: aut certe aliquos fugatos, aliquos interemptos. quidam dubium putant, utrum 'ab agminibus totis terga dedere', an 'ab agminibus versi'. [9.684] POSVERE IN LIMINE VITAM ut “animasque in vulnere ponunt” . [9.685] ANIMIS DISCORDIBUS hostilibus, scilicet Troianorum, qui a Rutulis discordabant. [9.689] NUNTIUS et qui nuntiat dicitur, et qui nuntiatur; sed modo hic quod nuntiatur. [9.692] FRATRESQUE S. quos supra dixit portam tenere. [9.693] SE PRIMUS AGEBAT iuxta veteres 'se agebat' pro 'veniebat', ut “ecce gubernator sese Palinurus agebat” , Plautus in Mostellaria “unde agis te?” ut enim nos e contrario dicimus 'duco me', ita illi 'agit se', †APO ThOU DLN. 'se agebat', hoc est incedebat, ut “sese Palinurus agebat” . tractus autem sermo est a ratione physica; nam agitur corpus animi iudicio: unde Terentius “quo te agis?” [9.694] THEBANA DE MATRE parenthesis est. sane Thebae aliae Aegyptiae, aliae Boeotiae, aliae Phrygiae. SARPEDONIS ALTI id est nobilis. [9.695] ITALA CORNUS telum de Itala cornu factum. et materiam pro opere posuit. [9.696] STOMACHO Graecus sermo est. [9.697] SPECUS VULNERIS poetica exaggeratio: specum enim pro cavatione posuit. [9.698] ET FIXO FERRUM IN PULMONE et ferrum fixum, et pulmonem fixum possumus accipere. [9.699] ERYMANTA MANU 'manu' id est gladio comminus ferit: nam et illi de quibus superius dixit, manu occisi sunt, sed misso iaculo. ergo ad differentiam teli iacti accipe 'manu', id est gladio. [9.700] ARDENTEM OCULIS ANIMISQUE FREMENTEM et gestu corporis et mente commotum. [9.701] NEQUE ENIM IACULO parenthesis. VITAM DEDISSET pro 'reddidisset'. [9.702] FALARICA VENIT de hoc telo legitur quia est ingens, torno factum, habens ferrum cubitale et rotunditatem de plumbo in modum sphaerae. in ipsa summitate dicitur etiam ignem habere adfixum, stuppa circumdatum et pice oblitum, incensumque aut vulnere hostem aut igne consumit. hoc autem telo pugnatur de turribus, quas falas dici manifestum est: unde et in circo falae dicuntur divisiones inter euripum et metas, quod ibi constructis ad tempus turribus, his telis pugna edi solebat: Iuvenalis “consulit ante falas delphinorumque columnas” . ergo a falis dicta est falarica, sicut a muro muralis. sane falaricam Lucanus dixit nervis mitti tortilibus et quadam machina, ut “hunc aut tortilibus vibrata falarica nervis obruat” , Vergilius vero ait Turnum manu iaculari potuisse: unde apparet aut a Lucano ad auxesin illius qui occidendus fuerat, esse dictum, aut a Vergilio ad laudem Turni, qui talem hastam manu iaculatus est. [9.703] FULMINIS ACTA MODO amat tela cum impetu venientia fulminibus comparare. TAVREA TERGA usurpavit pro 'taurina', alibi “taurinis follibus” : unde, sicut et Plinius dicit, derivationes firmas non habent regulas, sed exeunt prout auctoribus placet. bene autem per transitum eius arma descripsit. [9.704] DUPLICI SQUAMA ET AURO id est duplicibus squamis aureis. squamae autem sunt loricarum catenae in modum squamae conpositae. sane squama et splendorem significat, si a piscibus veniat, et sordes, si a squalore; sed in Vergilio splendorem ubique significat. [9.706] ET CLIPEUM SUPER INTONAT INGENS aut ipse ingens super clipeum intonat: aut ingens clipeum supra ipsum tonat: nam lectum est etiam 'hoc clipeum', ut probat Caper: quod magis debemus accipere: nam Homerum imitatus est, qui ait arabese de teukhe' ep' auto. [9.707] EVBOICO BAIARUM LITORE bene 'Baiarum' addidit, ne Euboeam insulam intellegeremus, unde Chalcidenses venerunt, qui condiderunt Cumas, quae sunt Bais vicinae. Postumius de adventu Aeneae et Lutatius communium historiarum Boiam Euximi comitis Aeneae nutricem, et ab eius nomine Boias vocatas dicunt: veteres tamen portum Baias dixisse. Varro a Baio Vlixis comite, qui illic sepultus est, Baias dictas tradit. QUONDAM hic 'quondam' pro expletiva posuit. alii 'quondam' medii temporis volunt: quidam 'quondam' ad perpetuitatem temporis referunt, hoc est 'ut solet fieri'. [9.709] PONTO IACIUNT hoc est 'contra pontum'. SIC ILLA 'sic' protrahendum: nam cum dixisset 'talis', addidit 'sic illa'. RVINAM PRONA TRAHIT ita enim exaedificatur. [9.712] PROCHYTA ALTA TREMIT atqui haec insula plana est; sed epitheton de praeterito traxit: nam, ut dicit Plinius in naturali historia, Inarimes mons fuit qui terrae motu de ea fusus alteram insulam fecit, quae Prochyta ab effusione dicta est: fundere enim est ekkheein. 'Prochyta' ergo 'alta' quondam scilicet. hanc Naevius in primo belli Punici de cognata Aeneae nomen accepisse dicit. sed Inarime nunc Aenaria dicitur. et saepe fulgoribus petitur ob hoc quod Typhoeum premat, et quia in †eamdi contumeliam simiae missae sunt, quas Etruscorum lingua arimos dicunt: ob quam causam Pithecusam etiam vocitant: licet diversi auctores varie dicant: nam alii hanc insulam Typhoeum, alii Enceladum tradunt premere. et putatur nove dictum 'Inarime', quod et singulari numero, et addita syllaba dixerit, cum Homerus ein Arimois posuerit, ut prior syllaba praepositionis locum obtineat. Livius in libro nonagesimo quarto Inarimen in Maeoniae partibus esse dicit, ubi per quinquaginta milia terrae igni exustae sunt. hoc etiam Homerum significasse vult. DVRVMQUE CUBILE hoc est mortiferum, ad poenam statutum. [9.715] STIMULOS ACRES saeviendi scilicet: nam sunt et timoris et libidinis stimuli. notanda quoque prooeconomia, quae id agit ut veri simile sit, Turnum victorem evasisse de castris. [9.717] UNDIQUE CONVENIUNT non dicit qui conveniunt, sed illi sine dubio, quibus Mars iniecit audaciam, inventa oportunitate inruperunt castra Troiana. QUONIAM postquam. [9.722] OBNIXUS conisus, conabundus. [9.723] DURO IN CERTAMINE LIQUIT sine spe evadendi. [9.724] AST ALIOS SECUM INCLUDIT pro hostibus, quoniam multos suos exclusisset: Statius “par operis iactura lucro: namque hoste recepto exclusere suos” . potest tamen et dubium esse 'includit' utrum hostes, an suos? VLTRO insuper. [9.725] DEMENS pathos per personam poetae proferendum. DEMENS hoc ex affectione sua posuit poeta: alibi “sed tum forte cava dum personat aequora concha, demens, et cantu vocat in certamina divos” . RUTVLUM potest accusativus esse, potest et genetivus. [9.734] DOTALIS REGIA AMATAE aut tibi data per dotem; aut quae sperabatur. et bene 'Amatae', quae illum sola generum esse cupiebat contra mariti iudicium: ergo eum mulieri probatum, non viro dicit. notandum sane quia id agit, ut ostendat se non per inprudentiam Turnum inclusisse, sed illum per temeritatem sibi minime profutura castra penetrasse. [9.736] EXIRE pro 'exeundi'. [9.737] OLLI SUBRIDENS magnam confidentiam virtutis ostendit. [9.739] PRIAMO NARRABIS ACHILLEM propter illud Sibyllae “alius Latio iam partus Achilles” . et dictum est, ut illud “degeneremque Neoptolemum narrare memento” . [9.740] RUDEM NODIS non levem, nec pulchram, sed fortem. CORTICE CRUDO viridi: nam hastae igni plerumque torrentur. [9.742] VULNUS SATURNIA IVNO DETORSIT VENIENS 'vulnus veniens', id est ictum, quo vulnerari debuit. plerique, sed non idonei commentatores dicunt, hoc loco occisum Turnum, sed causa oeconomiae gloriam a poeta Aeneae esse servatam: quod falsum est. nam si veritatem historiae requiras, primo proelio interemptus Latinus est in arce: inde ubi Turnus Aenean vidit superiorem, Mezentii imploravit auxilium: secundo proelio Turnus occisus est, et nihilo minus Aeneas postea non conparuit: tertio proelio Mezentium occidit Ascanius. hoc Livius dicit et Cato in originibus. [9.744] TELUM hoc loco 'telum' gladium dixit a longitudine: unde et mustela dicitur, quasi mus longus. telum autem posuisse pro gladio illud significat, quod infert paulo post 'consurgit in ensem'. VERSAT librat, iactat: et est Ennianum “versat mucronem” . [9.745] IS talis, par, similis. [9.746] ALTE CONSURGIT IN ENSEM genus feriendi Gallicanum: Sallustius “regressi ad faciliores ictus loco cedebant” . [9.748] INPUBESQUE pathos ex aetate movit. [9.752] HUC CAPUT 'huc pependit' figurate. [9.756] BELLO GENTIQUE FUISSET duo dicit: et bellum finiri potuit omnibus interemptis, et gens penitus fuisset extincta occiso Ascanio, a quo Romani ducunt originem. ideo 'bello gentique' dixit, quia plerumque bellum finitur gente superstite, ut in bello Troiano contigit. [9.757] CAEDISQUE INSANA CUPIDO oeconomia est, quae excusat Turnum, cur non a porta fugatis Troianis, penitus deleta sint castra. [9.759] PRINCIPIO intra castra, post Troianorum fugam. SUCCISO POPLITE GYGEN EXCIPIT ordo est: excipit et succidit poplitem, ut “postibus haesit adesis” et “scuta latentia condunt” : nam ante fuit ut eum circumveniret insidiis. 'poples' autem 'po' correpta est, sicut in Sereno legitur; sed producitur positione. [9.760] HINC nec loci est, nec temporis, sed ordinis, id est 'deinde'. RAPTAS autem 'de hostilibus cadaveribus'; nam quod dicit Donatus 'ab armigero', non procedit; nec enim lectum est, cum solus inclusus fuerit Turnus, ut post ait 'unus homo': quamvis possit, sicut in “suggere tela mihi” et “tum magnam corripit hastam et iacit” . [9.761] IVNO VIRES ANIMUMQUE MINISTRAT oeconomia, ut quod dicit possit esse veri simile. IVNO VIRES ANIMUMQUE MINISTRAT ne sit incongruum unum tot occidisse, dat Iunonis auxilium: Horatius in arte poetica “nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus inciderit” . [9.763] MARTEMQUE CIENTES pugnam agitantes. [9.764] ALCANDRUMQUE HALIVMQUE NOEMONAQUE PRYTANIMQUE Homeri versus, tantum coniunctione mutata: unde apparet non ad historiam, sed ad ornatum poematis haec nomina pertinere. [9.765] TENDENTEM CONTRA in se facientem impetum. [9.768] CUM GALEA LONGE IACVIT CAPUT ad exprimendam celeritatem praeterito usus est tempore. potuisse autem caput cum galea longe iaci, praemissa loci altitudo significat. ergo eum comminus percussum intellegamus, sed tantam vim ictus fuisse, ut longe caput excuteret. [9.769] FELICIOR peritior; nam in ungendis telis non est felicitas, sed peritia. sane nec 'ungo' nec 'ungentum' u recipit, excepto uno nomine, ut 'unguen'; unde est “et pingues unguine ceras” . est autem mira brevitate inducta descriptio. [9.770] FERRUMQUE ARMARE VENENO speciose dictum 'armabat ferrum', quo nos armare consuevimus: ut ex venenato ferro vehementius et perniciosius vulnus sit. [9.771] AMICUM CRETHEA MUSIS poetam lyricum. et tale est schema per repetitionem, ut “sequitur pulcherrimus Astur, Astur equo fidens” . [9.772] MUSARUM COMITEM non re vera 'comitem', sed carminum studiosum. [9.773] NUMEROSQUE INTENDERE NERVIS rhythmos facere intentione nervorum: nam numeri sunt rhythmi, ut “numeros memini, si verba tenerem” . hoc ergo dicit: secundum chordas verba conponebat. [9.775] AVDITA CAEDE SVORUM servat to prepon, ne praesentibus ducibus Turnus tot strages fecisse videatur. [9.778] QUO DEINDE FUGAM aut vacat 'deinde', ut 'tandem' 'gentium' 'locorum': aut intellegimus mente eum tractasse quod de campis milites solent ad castra confugere, et sic dixisse 'quo deinde'? scilicet, de castris quo fugietis ulterius? et hoc est melius; unde et sequitur 'quos alios muros'. et sic est dictum post cogitationem 'quo deinde'? sicut Terentius dixit “quid igitur faciam?” est ea autem amara accusatio. [9.780] UNUS HOMO ac si diceret 'mortalis'. et bona attenuatio, cum supra dixerit 'Rutulum in medio non agmine regem'. [9.783] INFELICIS PATRIAE Troiae, in qua nunc sunt. VETERVMQUE DEORUM Penates significat, quos semper coluere Troiani. [9.784] MISERETQUE PUDETQUE sic Pallas “nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris” . [9.788] ACRIUS HOC TEUCRI cum eum decedentem viderent. [9.789] CEV SAEVUM TURBA LEONEM sensus hic est: haud aliter Turnus retro cedens petebat fluvium, ac solet leo, pressus multitudine, nec terga praebere propter iram et pudorem, nec posse, licet cupiat, in venantes impetum facere. [9.793] ILLE QUIDEM parenthesis. POTIS EST 'ille' enim 'tendere contra potis est per tela virosque'. [9.796] INVASERAT HOSTES aut speciem praeteriti temporis mutavit, aut tempora: nam cum dixisset 'invaserat', subiunxit 'vertit'. [9.799] NEC CONTRA VIRES AVDET SATURNIA IVNO SUFFICERE atqui favente numine debuit etiam contra multitudinem posse; sed hoc Iuppiter vetuit. SUFFICERE subministrare. [9.801] HAVD MOLLIA IVSSA FERENTEM melius quam Homerus hunc locum exsecutus est: salvo enim sensu vitavit et fabulosa et vilia; nam ille ipsas minas exsequitur. [9.803] ERGO quia numinis est desertus auxilio. [9.804] NEC DEXTRA VALET cum dixisset 'clipeo', non subiunxit gladium, sed dextram, ut ostenderet, eum nec se armis tegendo, nec hostem telis petendo valuisse. [9.805] TELIS OBRVITUR Lucanus eundem sensum per declamationem “telorum nimbo peritura et pondere ferri” . TEMPORA CIRCUM totus locus Homeri est. [9.807] IVBAE CAPITI pro 'quae in capite sunt'. UMBO id est scutum, nam a parte totum significat. [9.810] ET PICEUM NEC RESPIRARE POTESTAS FLUMEN AGIT ordo est 'sudor piceum flumen agit', hoc est sordidum, quia sine respiratione pugnabat. [9.811] FESSOS QUATIT AEGER ANHELITUS Probus ait “commodius hic est 'aeger', quam in quinto 'vastos quatit aeger anhelitus artus': quamvis consuetudo sit Vergilio ista mutandi” . quidam 'acer' legunt: et volunt in quinto 'aeger' aptius dictum de sene, hic de iuvene 'acer' melius convenire. [9.812] TUM DEMUM postquam se aliter evadere posse non vidit. OMNIBUS ARMIS 'cum' minus est. [9.813] ILLE SVO CUM GURGITE FLAVO hysterologia est 'cum ille eum excepit': non enim procedit 'cum suo gurgite', quasi posset fieri, ut eum Tiberis sine suis fluentis exciperet. sane quaerunt multi, cum Tiberis Aeneae faveat, cur liberaverit Turnum; sed solvitur ista ratione: nam ob hoc Turnum esse liberatum, ut maior Aeneae gloria servaretur. alii tradunt a Thybride, qui Aeneae favet, nunc Turnum in Iunonis gratiam esse servatum. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM DECIMVM COMMENTARIVS. [10.1] PANDITUR INTEREA DOMUS OMNIPOTENTIS OLYMPI secundum poeticum morem hoc dicit 'factus est dies', quia poetae dicunt matutino tempore aperiri caelum, noctu vero claudi—unde est illud “ante diem clauso conponet Vesper Olympo” —nam et paulo post descripturus est noctem, ut “iamque dies caelo concesserat” , ut intellegamus alium diem esse consumptum, et nunc eum more solito noctis praetermisisse descriptionem. quamquam 'panditur caelum' etiam simpliciter possimus accipere, quovis tempore, scilicet ad numina convocanda: quod et melius est, quia ait 'interea', id est dum haec geruntur: nam 'interea' particula praeterita negotia coniungit futuris. OLYMPI caeli, quasi ololampi, ideo quia totum lucet. [10.2] DIVUM PATER pro 'divorum', sicut 'Argivum' 'Danaum' 'Teucrum'. videtur accusativi singularis specie pro genetivo plurali usus. [10.3] SIDEREAM IN SEDEM in astriferum circulum: non enim omnes circuli astriferi sunt, sed solus superior. aut 'sideream' lucidam dixit. UNDE ARDVUS OMNES ut alibi “et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo despiciens mare velivolum” . [10.4] CASTRAQUE DARDANIDUM SPECTAT post generalitatem intulit speciem; consequens enim est, ut omnes terras videns, cernat etiam castra Troiana. non nulli sane 'Dardanidum' pro 'Dardanidarum' adserunt, ut sit genetivus generis masculini specie feminina. [10.5] BIPATENTIBUS physice dixit: nam caelum patet ab ortu et occasu. est autem sermo Ennianus, tractus ab ostiis, quae ex utraque parte aperiuntur: unde et modo 'bipatentibus' apertis intellegimus. BIPATENTIBUS] quod intrantibus et exeuntibus pateant. [10.6] CAELICOLAE MAGNI orationis istius intentio hoc agit, ut ab odiis Troianorum Iuno revocetur. QUIANAM cur, quare: Ennianus sermo est “quianam legiones caedimus ferro” . [10.7] VERSA RETRO mutata, ut “quae te genitor sententia vertit?” quidam 'versa retro' intellegunt, quod rursus ad discordias videntur redisse. alii 'versa retro' pro 'inversum acta', quasi quae prius rectum iter pergebat, derivata. CERTATIS aut contra vos, aut contra meam sententiam. [10.8] ABNVERAM BELLO ITALIAM CONCURRERE TEUCRIS id est prohibueram Italiam contra Troianos bella suscipere. atqui dixit in primo “bellum ingens geret Italia” . quod ita solvitur: aut quia cum uno deo vel dea aliter loquitur—unde est in primo “hic tibi, fabor enim, quando haec te cura remordet” —, aliter vero cum omnibus diis utilitatis causa propter removendam eorum contentionem et dissensionem: aut certe quia ait in primo “ternaque transierint Rutulis hiberna subactis” . illic enim dixit Aenean in Italia contra Rutulos tantum esse pugnaturum, nunc autem omnis est Italia in bella commota Iunonis instinctu, quod et Allecto promisit, ut “finitimas in bella feram rumoribus urbes” , et Iuno pollicita est se magis esse facturam, ut “ego, siqua super fortuna laborum est, ipsa regam” . 'abnueram' autem prohibueram, ut contra 'adnuit' promittit et consentit significat. ABNVERAM B. I. C. T.] quo modo 'abnueram', cum ipse in primo dixerit “bellum ingens geret Italia?” sed secundum sapientes quosdam alia est necessitas fati, alia voluntas deorum, vis nulla est: quod ipse manifestius in quinto ostendit his versibus “vel quae portenderet ira magna deum vel quae fatorum posceret ordo” : nam et in primo de ira Iunonis ait “acti fatis maria omnia circum” , et iterum in primo fatorum arcana se dixit moturum, non suam voluntatem ostensurum. sed ibi secreto filiae dicit, hic alter idem invidiose diis omnibus praesentibus videtur loqui propter removendam eorum dissensionem. [10.9] QUAE CONTRA VETITUM DISCORDIA vetationem, prohibitionem meam. et sic dixit 'vetitum', ut 'aequum', unde est “et servantissimus aequi” . sane sub comminatione omnium deorum maxime solam tangit Iunonem, cuius odia insequebantur hoc etiam bello Troianos: quod etiam sequentes Iovis allocutiones manifestius indicant. [10.10] FERRUMQUE LACESSERE pro 'ferro se lacessere'. ordo autem 'quis metus suasit aut hos arma sequi ferrumque lacessere'; non est enim, 'hos suasit', ne fiat soloikoeides: quamvis inveniatur huius modi figura, ut “Iuturnam misero, fateor, succurrere fratri suasi” , et Ennius “quis te persuasit?” [10.11] NE ARCESSITE, TEMPUS nolite bellorum tempora praeoccupare. et bene satis facit uxori cum prohibitione. significat autem bellum Punicum secundum, quo Hannibal ingressus Italiam cum plurimis locis vicerit, praecipue apud Cannas, vicum Apuliae, omnem populi Romani delevit exercitum. [10.12] OLIM quandoque. [10.13] ALPES INMITTET APERTAS emphasis est; non enim dixit 'per Alpes inmittet exercitum; sed 'ipsas Alpes', quas patefecit non sibi tantum sed omnibus gentibus, quae secundum Catonem et Livium muri vice tuebantur Italiam: quas Hannibal post bella Hispaniae, quae XVII annis confecit, ante exustas aceto infuso rupit: Iuvenalis “et montem rupit aceto” . denique loca ipsa quae rupit, Poeninae Alpes vocantur. quamvis legatur a Poenina dea, quae ibi colitur, Alpes ipsas vocari. sane omnes altitudines montium licet a Gallis Alpes vocentur, proprie tamen iuga montium Gallicorum sunt. quas quinque viis Varro dicit transiri posse: una, quae est iuxta mare per Ligures; altera, qua Hannibal transiit; tertia, qua Pompeius ad Hispaniense bellum profectus est; quarta, qua Hasdrubal de Gallia in Italiam venit; quinta, quae quondam a Graecis possessa est, quae exinde Alpes Graiae appellantur. [10.14] RES RAPVISSE] veteres laedere 'res rapere' dicebant, etiamsi rapinae nullum crimen existeret; similiter satis facere 'res reddere' dicebant. RES RAPVISSE LICEBIT clarigationem exercere, hoc est per fetiales bellum indicere: nam Ancus Marcius cum videret populum Romanum, ardentem amore bellorum, et plerumque inferre bella gentibus nulla iusta extante ratione, et exinde pericula creari, misit ad gentem Aequiculanam et accepit iura fetialia, per quae bellum indicebatur hoc modo, sicut etiam de Albanis retulit Livius. nam siquando homines vel animalia ab aliqua gente rapta essent populo Romano, cum fetialibus, id est sacerdotibus qui faciendis praesunt foederibus, proficiscebatur etiam pater patratus et ante fines stans clara voce dicebat belli causam, et nolentibus res raptas restituere vel auctores iniuriae tradere, iaciebat hastam, quae res erat pugnae principium, et iam sic licebat more belli res rapere. clarigatio autem dicta est aut a clara voce, qua utebatur pater patratus, aut a klero, hoc est sorte: nam per bellicam sortem invadebant agros hostium: unde et kleronomoi dicuntur Graece qui iure sortiuntur bona defuncti. [10.15] PLACITUM aut mihi scilicet, aut fatis: aut quod velim vobis placere. [10.16] IVPPITER HAEC PAUCIS habet personarum considerationem, ut superioribus personis det breviloquium, e contra inferiori potestati prolixam orationem, unde ait de Venere 'at non Venus aurea contra pauca refert': quia Veneri causam necesse est reddere, ideo non pauca refert, aut quia mater dolens, aut quia inferior. item Dido quasi regina paucis locuta est, ut “tum breviter Dido” . [10.18] O PATER O HOMINUM et Titianus et Calvus, qui themata omnia de Vergilio elicuerunt et deformarunt ad dicendi usum, in exemplo controversiarum has duas posuerunt adlocutiones, dicentes Venerem agere statu absolutivo, cum dicit Iunoni 'causa fuisti periculorum his quibus Italiam fata concesserant'; Iunonem vero niti statu relativo, per quem ostendit Troianos non sua causa laborare, sed Veneris. O PATER generaliter 'pater' accipe, non tantum Veneris: nam supra ait 'divum pater atque hominum rex'. et bene in principiis favorem sibi arte conciliat. HOMINUM DIVVMQUE AETERNA POTESTAS hunc locum Probus quaerit; sed dicit unam rem secundum physicos, alteram secundum mathematicos. nam divum potestas est, quia ipse est aether, qui elementorum possidet principatum; hominum vero ideo, quia bona Iovis inradiatio honores hominibus tribuit. 'aeterna' autem 'potestas' adiecit propter aliorum numinum discretionem: nam legimus et Apollinem deposuisse divinam potestatem, et Herculem vel Liberum patrem non semper deos fuisse. sicut autem hominum, et rerum potestas est: an quemadmodum pro rege vel magistratu potestas solet dici? [10.19] NAMQUE ALIVD QUID SIT ac si diceret, cum paene omnes dii in favorem Iunonis concesserint: 'namque' enim coniunctio ostendit eam hanc habuisse cogitationem. est autem parenthesis. IMPLORARE implorare est auxilium cum miseratione deposcere, qua ratione bene dicimus 'imploro te ut misero feras auxilium'; contra 'imploro te ad diem festum' non procedit. [10.20] CERNIS ad augendam invidiam ait 'cernis', ac si diceret, non est opus narratione, cum Troianorum miserias ipse conspicias. INSULTENT RUTVLI propter illud “interea Rutuli portis circum omnibus instant” . insultare autem est inimicis irridere per cavillationem, exultare vero gloriari et laetum esse. [10.21] PER MEDIOS suos scilicet. INSIGNIS EQUIS propter illud “viginti lectis equitum comitatus” : nam castra non eques irruperat. et ambiguum, utrum 'equis insignis', an 'equis feratur'. SECUNDO MARTE ad illud respicit “hic Mars armipotens animum viresque Latinis addidit” . [10.22] RVAT inruat. CLAVSA MOENIA ad quae in extremis solent adflicti confugere. magna invidia: scimus enim ultimum esse praesidium in castra confugere et hostilem impetum plerumque differre, sicut factum est in bello Troiano. modo ergo dicit ademptam esse etiam hanc aram misericordiae, siquidem intra muros hostis insultat. [10.23] QUIN quinetiam. IPSIS in ipsis. 'aggeribus' autem munitionibus, sed abusive. et in muris ideo, quia supra dixit “ignaros deinde in muris Martemque cientes” . [10.24] AGGERIBUS agger proprie dicitur terra illa quae vallo facto propius ponitur, sed abusive et muros et munimenta omnia aggerem dicimus, sicut modo 'aggeribus moerorum' pro munimentis. MOERORUM pro 'murorum' antique: nam veteres pleraque eorum quae nos per 'u' dicimus, per 'oe' diphthongon pronuntiabant. hinc est 'moerorum' pro 'murorum' et e contra 'punio' pro 'poenio', quod verbum a poena venit, hinc est et “Punica regna vides” , cum Poenos ubique legerimus. hoc autem facit orthographia Graeca: nam quam nos 'u' habemus, illi diphthongon habent 'ou': et ideo putarunt posse pro hac littera, licet non eandem, diphthongon poni. INUNDANT implent et inundare faciunt. [10.25] AENEAS IGNARUS ABEST ne merito videatur pati: neque enim potest videri fecisse bellum qui factum esse ignorat: aut hoc ipso miserabilis, quia ignarus †excessus. LEVARI OBSIDIONE SINES liberari: et oblique per Iovem invidiam commovet Iunoni. [10.27] NASCENTIS TROIAE invidiose: quia iam ruinis periclitatur quae modo nascitur. [10.28] AETOLIS SURGIT AB ARPIS atqui non est venturus: unde accipiamus Venerem non quasi deam loqui, sed quasi unam de Troianis—ut in primo “unius ob iram prodimur” , item “caeli quibus adnuis arcem” —, ne futura ignorare videatur. 'Aetolis' autem 'Arpis' sic dixit, ut Cumas Euboicas: nam de Aetolia Diomedes venit, qui Arpos in Apulia collocavit. [10.29] MEA VULNERA RESTANT ut possim iterum vulnerari. [10.30] DEMOROR expecto, sustineo. MORTALIA D. A.] id est ut dea mortalium armis intersim et ipsa depugnem. et sic dixit 'mortalia arma', ut in duodecimo “vulnus mortale” . [10.31] SI SINE PACE TUA si sine tua benevolentia, ut “orantes pacem” , “veniamque precantes” , item “exorat pacem divum” : ergo 'pace' benevolentia, suffragio. dicendo autem, si ad Italiam sine deorum voluntate venerunt, dent poenas, ostendit statum esse absolutum. SINE PACE TUA sine voluntate tua, sine tua concessione, ut solet dici 'pace illius dixerim'. INVITO NUMINE TROES syllepsis per genus est. [10.32] LUANT PECCATA 'luant' id est absolvant. dicimus autem et 'luo poenam' et 'luo peccatum'; nam peccatum solvitur poena. qui enim crimine tenetur obnoxius, poena eum a pristina liberat obligatione. contra 'luo poenam' si dixeris, non procedit qua re poena solvatur: tamen auctoritas licenter ista confundit more, quo solet poni vel a sequenti quod praecedit, vel a praecedenti quod sequitur. [10.33] NEQUE ILLOS IVVERIS AVXILIO concessivus est iste modus secundum Probum; namque in artibus non invenitur. fit autem quotiens taedio contentionis quasi videmur concedere quod tamen nolumus fieri: nam id agit Venus hoc loco, ut Iuppiter magis praestet auxilium. RESPONSA SECUTI hoc est si non solum prohibiti non sunt, sed eis etiam concessum est. [10.34] SUPERI ut Apollo. MANES ut Creusa et Anchises, vel Hector. QUISQUAM verecunde: quia apud maritum contra uxorem agit. [10.35] NOVA CONDERE FATA quasi adversus illa quae tu statuisti. [10.36] EXUSTAS ERYCINO IN LITORE CLASSES nunc per antikategorian ad accusationem alterius transit: argumentum est enim, utrum habeat voluntatem nocendi quae nocuit. 'Erycino' autem 'in litore' secundum opinionem suam dixit; nam alii apud Caietam dicunt exusta navigia, unde et Caieta dicta est apo tou kaenai. quamvis quattuor naves exustae sunt, haec tamen exaggerat. [10.37] QUID TEMPESTATUM REGEM ubique 'repetam' subaudiendum. [10.38] ACTAM NUBIBUS IRIM inpulsam, scilicet ut persuaderet matribus incendium navium: ut secundum artem rhetoricam rem unam in duas diviserit, ut latius pateret rei acerbitas interposito alio crimine: nam per Irim naves exustae sunt. sed melius est, ut non sit iteratio, ad Turnum missam Irim intellegere: nec nos moveat ordo conversus, solent enim graviora in principiis et in fine secundum artem rhetoricam poni. NUBIBUS per nubes. [10.40] SORS RERUM id est regnum: nam per sortem inter se fratres, Iuppiter Neptunus et Pluton, mundi regna diviserunt, quae Iuno praeter inferos in Troianorum perniciem moverat. SUPERIS INMISSA ac si diceret, non iam Troianis, sed diis. respexit autem ad illud “et caeli convexa per auras” . [10.41] BACCHATA PER URBES non vagata, sed 'bacchata', id est perfuruit: et bene 'bacchata per urbes', quia per simulationem sacrorum Liberi patris matres egerat in furorem. [10.42] SUPER IMPERIO id est de imperio, ut “multa super Priamo rogitans” . et quasi de salute sua se dicit laborare. est autem verecunda petitio et obliqua, per quam magna Iovi invidia commovetur, qui imperium Troianis promiserat. SPERAVIMUS ISTA absolute dixit. [10.44] CONIVNX DURA hic distinguendum, ne incipiant esse duo epitheta 'dura fumantia excidia': quod contra artem fit, nulla interposita coniunctione. 'dura' autem debere distingui, ipse ex persona Iunonis ostendit “quae dura potentia nostra egit?” et mire 'coniunx', quasi vitium mariti sit. NULLA autem REGIO invidiose dixit, ut supra “cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis” , cum a sola arceantur Italia. [10.45] PER EVERSAE GENITOR FUMANTIA TROIAE cum dicimus 'rogo te per deos', hoc videmur dicere: memineris religionis curae esse petitionem meam, sicut in primo expressit “at sperate deos memores fandi atque nefandi” ; cum autem dicimus 'rogo te per miserias meas', videmur dicere: memineris ab eo te rogari qui miserias pertulit, ut qui rogatur ad misericordiam miseriarum commemoratione flectatur, sicut est nunc in Veneris petitione: nam ideo sic rogat, ut commemoratione infelicitatis Troianae impetret misericordiam. alias stultum est cum adiuratur Iuppiter per excidia Troianorum. Sallustius in primo “postremo ipsos colonos per miserias et incerta humani generis orare” . 'fumantia' autem 'quae fumaverunt', non enim fumant iam. [10.47] INCOLUMEM ASCANIUM ideo Venus pro Aenea non petit hoc loco, non quia pro eo non movetur, sed aut quia scit eum celerius esse moriturum, aut quia soli Ascanio debetur imperium, ut “cui regnum Italiae Romanaque tellus debentur” . [10.48] AENEAS SANE quidam 'sane' pro valde accipiunt, ut Cicero pro Quinctio “sane ceterarum rerum pater familias et prudens et attentus” . [10.51] AMATHUS et PAPHOS Cypri insulae civitates sunt, Veneri consecratae. EST AMATHUS 'Amathus' ab Amathonte. CELSA PAPHOS antiqua Paphos, quae nunc Palaepaphos dicitur, in excelso fuit posita, ex quo loco aedificia, permittente pace, in planum litoris deducta sunt. CYTHERA insula est contra Laconicam, Veneri consecrata. dicimus autem 'haec Cythera', sicut haec Solyma, haec Artaxata, haec Megara. [10.52] IDALIAEQUE DOMUS Idalium civitas Cypri est. et hic Idaliam dixit, cum ipse dixerit “aut super Idalium” . [10.53] AEVUM hic vitam, alias aetatem. INGLORIUS sine triumphis, inmemor gloriae. Cicero in Tusculanis “quae de vita inhonorata et ingloria dici solent” . [10.54] INDE id est ab Ascanio Tyrii nihil timebunt. et verum est; nam Scipio vastaturus est Africam. [10.55] QUID PESTEM EVADERE BELLI IVVIT in fine iam agit miserabiliter, sicut egit et in principiis: nam hoc praecipit ars rhetorica, ut epilogi et principia pari argumentatione tractentur. 'pestem' autem incendium significat, ut “et toto descendit corpore pestis” , cum de navibus loqueretur incensis. [10.56] FUGISSE PER IGNES exprimit quid sit 'pestem belli evadere'. [10.58] RECIDIVAQUE PERGAMA renascentia. tractus autem sermo est ab arboribus, quae taleis sectis pullulant. ergo illud solum recidivum dicimus, quod postea nascitur: unde modo recidiva Pergama dixit, quae renovantur ab his, qui sunt superstites Troianis periclis. [10.59] NON SATIUS deest 'fuit'. CINERES PATRIAE INSEDISSE propter illud “dulcisque meorum reliquias colerem” . [10.60] ATQUE SOLUM QUO TROIA FUIT sic in tertio “et campos ubi Troia fuit” . XANTHUM ET SIMOENTA REDDE ORO MISERIS ambiguum est utrum dicat, redde nobis re vera Troiam antiquam, an, redde nobis terras in Italia ad similitudinem Troiae: novimus enim hanc fuisse consuetudinem, ut advenae patriae suae imaginem sibi redderent, ut “effigiem Xanthi Troiamque videtis” . bene ergo Venus medio usa est genere loquendi, ut utrumque significaret, et antiquae reditum Troiae et imperium Italiae, quod Troianis Iuppiter ad similitudinem Troiae fore promiserat. et magis hoc est quod latenter desiderat atque petit. [10.62] CASUS DA PATER ILIACOS reddantur nobis errores pristini, dummodo praesentia bella vitemus. ITERUMQUE REVOLVERE CASUS si ad Troiam vis referre, sic dic: da nobis Troiam per naufragia et pericula, id est patiamur denuo quae pertulimus, dumtaxat nobis Troia reddatur. si vero ad Italiam vis referre, sic intellege: redde nobis Italiam, et libenter repetimus ea quae in Troia pertulimus. [10.63] ALTA SILENTIA Iuno ubique silens inducitur, unde ei oratio nisi ex nimia necessitate non datur: hinc est 'acta furore gravi': Statius “Iunonem tacitam furibunda silentia torquent” . et notandum quia singillatim dicta Veneris hac oratione solvuntur. SILENTIA COGIS RUMPERE silentium rumpere est non tacere: unde apparet usurpative dictum esse “conposito rumpit vocem” , id est loquitur: nam vocem rumpere silere est, silentium rumpere loqui. [10.64] OBDUCTUM DOLOREM celatum et diuturna iam cicatrice coopertum: nam obduci dicuntur vulnera, quae cicatrice clauduntur. [10.65] AENEAN HOMINUM QUISQUAM DIVUMQUE S. ad illud “quae superi manesque dabant” . et celans quae facta sunt ea quae non sunt facta, commemorat: nam non Aeneas, sed Turnus Iunonis instinctu bella commovit. utitur autem replicatione rerum obiectarum; post enim sequitur resolutio. SEQUI autem 'petere', ut “sidera voce sequentem” . [10.67] ESTO modo adverbium est concedentis: nam Graecum est: illo autem loco verbum est “esto nunc Sol testis” . FATIS AUCTORIBUS num hic 'responsis'? quia hoc sequitur * * * [10.68] CASSANDRAE IMPULSUS FURIIS bene 'furiis' plurali numero, quod de vaticinantibus non dicitur, ut videantur merito esse decepti qui Cassandrae insanienti crediderunt: quod falso dicitur a Iunone, sicut ex verbis probamus Anchisae, qui ait “aut quem tum vates Cassandra moveret?” NUM LINQUERE CASTRA illa ait 'abest', haec ait 'reliquit', ut ipsi adsignet culpam. et est status finitivus non tam dicendo 'abesse', quam 'reliquisse'. [10.69] VITAM COMMITTERE VENTIS non quia enavigavit, hoc dixit; sed 'ventis', id est incertis et inanibus rebus. [10.70] NUM PUERO SUMMAM BELLI quod Venus ad miserationem, haec ad indignationem posuit. exaggeratio est ab aetate. [10.71] TYRRHENAMQUE FIDEM 'fidem' auxilium petens; an 'fidem' sacramentum, quod adhibetur ad belli societatem? 'agitare' autem ad gentes pertinere melius est. ergo 'Tyrrhenam fidem' extrinsecus accipiendum 'invocare' aut 'petere'. TYRRHENAMQUE FIDEM inire societatem cum inimicis gentibus Turno: aut certe disrumpere foedera, quae Turnus cum Tyrrhenis inierat. sciendum sane Turnum auxiliorum causa ad Mezentium confugisse. GENTES QUIETAS nam licet vellent in bella prorumpere, tamen erant quietae propter illud oraculum “externos optate duces” . [10.72] QUIS DEUS IN FRAVDEM interrogatio. 'in fraudem' autem in periculum: ita enim in iure lectum est “fraudi erit illa res” , id est periculo. DURA POTENTIA NOSTRA ad illud respicit “si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx dura” . [10.73] UBI HIC IVNO melius quam si dixisset 'ego', ut “degeneremque Neoptolemum narrare memento” . NUBIBUS IRIS propter illud “aut actam nubibus Irim” . [10.74] INDIGNUM EST ITALOS TROIAM CIRCUMDARE FLAMMIS rhetoricum est: nam quotiens aliqua non possumus solvere, paria opponimus. quod nunc Iuno facit: nam negare non potest nec solvere quia obsidentur Troiani: unde dicit, hoc indignum est, Troianos obsideri, aliena eos matrimonia praeripere dignum est. sic in bucolicis “dic, quibus in terris et eris mihi magnus Apollo, tris pateat caeli spatium non amplius ulnas” : quod quia non potuit solvere, et ipse obiecit “dic, quibus in terris inscripti nomina regum nascantur flores” . [10.75] NASCENTEM hupokrisis. [10.76] PILUMNUS AVUS comparat genus Turni cum Aeneae, dicens etiam avum eius deum esse. Varro Pilumnum et Pitumnum infantium deos esse ait eisque pro puerpera lectum in atrio sterni, dum exploretur an vitalis sit qui natus est: Piso Pilumnum dictum, quia pellat mala infantiae. sed Pilumnus idem Stercutius, ut quidam dicunt, qui propter pilum inventum, quo fruges confici solent, ita appellatus est. si ergo proavus Latini est, non Turni avus: nam Stercutii Picus, Pici Faunus, Fauni Latinus est filius. sed in his nominibus abutitur poeta. DIVA VENILIA MATER hoc ad Veneris obtrectationem dicit 'cui diva Venilia mater': nam Venilia nympha est. Pilumnum autem avum Turni ideo dicit, ut a vicino nobilis genere esse videatur, sicut est Aeneas: nam paulo post dictura est ipsa Iuno “Pilumnusque illi quartus pater” . sane hanc Veniliam quidam Salaciam accipiunt, Neptuni uxorem: Salaciam a salo, Veniliam quod veniam det †negentibus. [10.77] ATRA FACE saevo bello. et est belli definitio: non enim facibus Troiani pugnaverant, sed ferro, id est bello. [10.78] AVERTERE PRAEDAS invidiose: ceterum nihil rapuerant. [10.79] LEGERE furari: unde et sacrilegi dicuntur, quia sacra legunt, hoc est furantur: alibi “vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper” . GREMIIS ABDUCERE PACTAS id est sponsas: nam ante usum tabularum matrimonii cautiones sibi invicem emittebant, in quibus spondebant se consentire in iura matrimonii, et fideiussores dabant: unde admissum est ut sponsum dicamus virum a spondendo, et sponsam promissam. ceterum proprie sponderi puellae est: ergo sponsus non quia promittitur, sed quia spondet et sponsores dat. sane exaggeratio est nimia in eo quod ait 'gremiis abducere', tamquam iam uxores. [10.80] PRAEFIGERE PUPPIBUS ARMA propter illud “scuta virum fluvio pictasque innare carinas” , scilicet quando ad petenda navigavit auxilia. PACEM autem ORARE propter “centum oratores augusta ad moenia regis ire iubet” . [10.82] PROQUE VIRO NEBULAM ad obprobrium pro viro dixit, non pro filio, rem inanem obpositam. dicit autem quando eum Venus a Diomede liberavit, vel Neptunus ab Achille: quod Veneri inputatur, quia in eius gratiam factum est. VENTOS INANES vacuos. et est nebulae definitio. [10.83] ET POTES IN TOTIDEM CLASSEM CONVERTERE NYMPHAS licet hoc mater deum fecerit, tamen hoc Veneri inputatur, quia eius gratia factum est, ut illo loco “quas illi Philomela dapes” , cum Procne fecerit, sed propter Philomelam: aut certe quia Venerem dicunt esse matrem deum. [10.84] NOS ALIQUID RUTVLOS CONTRA IVVISSE NEFANDUM EST verecunda confessio est: non enim negat se iuvisse, sed adtenuat dicendo 'aliquid'. [10.85] AENEAS IGNARUS ABEST ea quae solvere non possumus, inridemus, ut hoc loco. sic in bucolicis praemisit “divini opus Alcimedontis” , postea per inrisionem ait “et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit” . [10.87] GRAVIDAM BELLIS URBEM alibi “populosque feroces contundet” . 'urbem' autem provinciam dicit, quo modo “Italiam quaero patriam” . [10.88] NOSNE TIBI FLUXAS status relativus, per quem ostendit Venerem magis Troianis causam fuisse periculorum. FLUXAS molles, quae possent etiam sine inimicis perire. 'res' ergo 'fluxas' fluxam rempublicam dicit: vel 'fluxas' labefactatas. [10.89] QUI TROAS ACHIVIS atqui de Venere loquitur: sed quia dei arsenotheleis sunt, ut diximus supra, ideo sic dixit: nam in subauditione ponuntur ea quae non possumus dicere aperte. [10.90] CONSURGERE IN ARMA pro 'consurgendi': infinitus modus verbi pro participato. [10.91] FOEDERA SOLVERE FURTO legitur in historiis quod Troiani cum Graecis foedus habuerunt. tunc etiam Paris est susceptus hospitio et sic commisit adulterium. ergo 'foedera solvere furto' amicitias adulterio dissipare: nam furtum est adulterium, unde est “et dulcia furta” . et eversi Ilii haec est vera causa: nam foedera quae inter Graecos et Troianos fuerunt, ita soluta sunt. Hercules cum expugnato Ilio filiam Laomedontis Hesionam, Priami sororem, Telamoni dedisset, profecti sunt legati cum Priamo et eam minime repetere potuerunt, illis dicentibus se eam habere iure bellorum. unde commotus Priamus misit Paridem cum exercitu, ut aliquid tale abduceret, aut uxorem regis, aut filiam. qui expugnata Sparta Helenam rapuit. hinc ergo Vergilius utrumque tangit, et istam historiam quam modo diximus, et propter iudicium Paridis: quamvis fabula sit illa res et a poetis composita. FOEDERA SOLVERE FURTO] an quod Paridem victum a Menelao subripuit morti? an quod Pandarus dissipavit, ut sit 'per furtum'? [10.92] DARDANIUS non praeter iniuriam Aeneae hoc posuit, quia Dardanus dicitur: nam perite dubium nomen elegit, quod contumeliam communicaret Aeneae. SPARTAM EXPUGNAVIT hoc de historia est, ut diximus: nam cum sollicitata Helena Parin sequi noluisset, egressus ille civitatem obsedit. qua eversa Helenam rapuit: unde et recipi meruit a marito. [10.93] TELA DEDI aut amori Alexandri, aut bello. CUPIDINE eo scilicet, quo in amorem Paridis Helena conpulsa est. [10.94] DECVIT METVISSE optima est elocutio, nam utrumque praeteriti est temporis. si enim dixeris 'decet metuisse', incongruum est, quia 'decet' praesentis est, 'metuisse' praeteriti. SERA pro 'sero', “ut nec sera comantem narcissum” . [10.95] INRITA vana, substantiam non habentia. IACTAS ventilas. [10.96] ORABAT loquebatur: unde et oratores dicimus. nam 'rogabat' si dixeris, non procedit, quia magis conviciabatur. [10.97] ASSENSU VARIO quia pars Veneri favebat, pars Iunoni. [10.98] DEPRENSA FREMUNT SILVIS non subito deprensa, sed aut in silvis detenta, aut intellecta. CEV FLAMINA PRIMA C. D. F. S. ET CAECA VOLVTANT MURMVRA non tempestatis facit comparationem, sed signi tempestatis futurae: quadam enim arcana ratione fit ut sit murmur in silvis ante ventorum adventum: unde ait 'caeca murmura', quorum ratio non apparet, ut “caecique in nubibus ignes terrificant animos” . sic in georgicis “continuo ventis surgentibus aut freta ponti incipiunt agitata tumescere et aridus altis montibus audiri fragor” . [10.102] TREMEFACTA SOLO TELLUS loquente Iove stupor elementorum omnium ostenditur per naturae mutationem: nam et quicquid in aeterno motu est, quievit, et contra terra mota est, semper immobilis, unde Horatius “et bruta tellus” . [10.103] ZEPHYRI POSVERE Sallustius “iam repente visus lenire Tagus” . PREMIT PLACIDA id est premendo reddit placida. [10.104] ACCIPITE ERGO ANIMIS totus hic locus de primo Lucilii translatus est libro, ubi inducuntur dii habere concilium et agere primo de interitu Lupi cuiusdam ducis in republica, postea sententias dicere. sed hoc quia indignum erat heroo carmine, mutavit et induxit primo loquentem Iovem de interruptis foederibus, cuius orationem interrupit Venus, post secuta Iunonis verba sunt quibus redarguit Venerem: unde nunc Iuppiter illud quod omiserat, reddit, dicens: ergo quoniam pacem esse non sinitis, ea quae sum dicturus accipite. et hoc significant versus, qui subsequuntur. [10.105] QUANDOQUIDEM bene sententiae dicendae ordinem servat: nam sicut et in Sallustio et in Philippicis legimus, ante quam dicatur sententia, eius praemittitur ratio: quod hodieque in usu est. [10.106] HAVD LICITUM EST et 'licuit' dicimus et 'licitum est', sicut et 'placuit' et 'placitum est': Terentius “ubi sunt cognitae, placitae sunt” . [10.107] QUAE CUIQUE EST FORTUNA HODIE specialiter Iuppiter pro Troianis agit, sed hac arte, ut videatur totum pro Iunone loqui. et re vera verba pro Iunone sunt, sed altius intuens deprehendit Troianorum favorem: nam dicendo 'nulli favebo' et in eo statu fore res in quo sunt hodie, significat se favere Troianis, quorum ducis adventu statim victoria consequitur. et vult nihil valere ea quae aut Venus conquesta fuerat de absentia Aeneae, aut Iuno de Turni parentibus dixerat, in eius scilicet commendationem. SECAT sequitur, tenet, habet, ut “ille viam secat ad naves” : unde et sectas dicimus habitus animorum et instituta philosophiae circa disciplinam. [10.108] FUAT id est 'fuerit': futuri temporis est verbum defectivum. [10.109] SEV FATIS ITALUM CASTRA OBSIDIONE TENENTUR sive [10.malo] fato Italorum obsidentur castra Troiana, sive Troiani malo errore et sinistris monitis ad Italiam venerunt, neminem absolvo: unde propter amphiboliam distingue 'Italum' et infer 'castra obsidione tenentur', scilicet Troianorum; ipsi enim obsidentur, non Itali. [10.110] NEC RUTVLOS hoc et de Troianis accipe. SOLVO absolvo: nam aphaeresin pertulit 'solvo'. MONITIS autem SINISTRIS propter “Cassandrae inpulsus furiis” . [10.111] EXORSA rerum initia, actus hodierni diei: id est secundum sua coepta habebit eventum. LABOREM FORTUNAMQUE periculum et felicitatem. [10.113] FATA VIAM INVENIENT scit enim hoc esse fatale, ut Aeneas imperet in Italia. et videtur hic ostendisse, aliud esse fata, aliud Iovem. STYGII PER FLUMINA FRATRIS hypallage est 'per Stygia fratris flumina'. et bene etiam iure iurando dicta confirmat, ut rem inmobilem necessitate constituat. [10.115] TOTUM NUTU TREMEFECIT OLYMPUM hoc Homeri est. [10.117] CAELICOLAE MEDIUM poetice mores hominum ad deos refert: ut magistratum deducunt. [10.118] PORTIS CIRCUM OMNIBUS INSTANT instant portis omnibus circum, id est circumcirca fusi: nam modo 'circum' adverbium loci est. [10.120] AST LEGIO prolepsis: nam legionis nomen Troiani temporis non fuit. VALLIS intra vallos, id est fustes fossarum, qui valli vocantur: nam munitio ipsa vallum dicitur neutraliter. et hoc dicit: tenebantur Troiani intra vallos quos ipsi posuerant, ne eorum castra facile inrumperent Rutuli. vallum enim modo non obsidentium, sed obsessorum debemus accipere. [10.121] NEC SPES VLLA FUGAE fuga miserrimum et ultimum praesidium est, tamen etiam hoc carebant. [10.123] IMBRASIDES Imbrasi filius. HICETAONIUS Hicetaonis filius. et bene ex varietate syllabarum quaesivit ornatum: nam patronymica aut in 'des' aut in 'ius' exeunt, quibus et uti possumus. quae enim 'on' terminantur, ad nos transire non possunt. [10.124] SENIOR CUM CASTORE THYBRIS possumus et solum Thybrin senem accipere: possumus et Castorem, si legamus 'et senior cum Castore Thybris': nam amphibolia est. [10.125] PRIMA ACIES hoc est magni viri: et est definitio eorum qui in prima acie fuerunt: unde laudis magis est quod dixit 'prima acies': ordinis enim esse non potest, quia res in muro agitur. GERMANI SARPEDONIS aut inter se germani filii Sarpedonis, aut Sarpedonis fratres ex eadem matre. [10.126] ALTA nobili. LYCIA COMITANTUR AB ALTA] quos comitantur qui sunt Lycia ab alta. [10.127] FERT INGENS TOTO quidam sine effectu ferentem saxum inproprie inductum accipiunt; sed hoc ita resolvunt, quod qui iactum saxum refert, unius tantum rei eventum ostendit, qui ferentem dicit, longum actum notat. [10.128] LYRNESIUS id est Phryx: Lyrnesos enim civitas est Phrygiae, unde fuit Briseis, quam civitatem Achilles expugnavit. Acmon ergo et Menestheus filii Clytii. [10.129] MENESTHEO non 'Mnestheo', de quo paulo post dicturus est, legendum est, ne versus non stet, sed 'Menestheo', ita tamen ut meminerimus in ultima syllaba esse synaeresin propter rectam scansionem. [10.130] HI IACULIS Rutuli scilicet. ILLI CERTANT DEFENDERE SAXIS id est Troiani. [10.131] MOLIRIQUE IGNEM quid est moliri? num inicere, an temptare iacere? et subaudiendum 'alii atque alii'. [10.132] VENERIS IVSTISSIMA CURA de quo merito curet: quia illi debebatur imperium. [10.133] CAPUT DETECTUS sine galea, quasi non pugnaturus; nam audierat “cetera parce puer bello” . erat autem inter duces quasi dux. ECCE pro admiratione et demonstratione. HONESTUM pulchrum: Terentius “ita me di bene ament, honestus est” . [10.134] MICAT scilicet Ascanius fulget qualiter gemma. [10.135] AUT COLLO AUT CAPITI figurate: nam 'colli vel capitis' erat commune. [10.136] ORICIA TEREBINTHO Oricos civitas est Epiri, iuxta quam nascitur terebinthus, nigrum lignum habens, folia in buxi speciem. retulit autem comparationem ad candidum vultum, qui erat nigris crinibus cinctus. [10.137] CUI melius quam si dixisset 'cuius'. [10.139] MAGNANIMAE 'gentes' scilicet. MAGNANIMAE GENTES hic est ordo, aliter non stat versus: est autem prosphonesis. ISMARE modo nomen est proprium: nam 'Ismarius' facit appellativum a monte Ismaro Thraciae. [10.140] VULNERA DIRIGERE pro 'dirigentem': 'vulnera' autem 'dirigere', id est sagittas quibus fiunt vulnera: est autem hysteroproteron. VVLNERA DIRIGERE aut vulnus pro sagitta posuit, ut “insequitur infesto vulnere Pyrrhus” : aut acerrime expressit inevitabiles sagittas, dicens eum vulnera, non tela dirigere. [10.141] MAEONIA Lydia, quae ante Maeonia vocabatur. ergo ideo 'generose', quod Lydius. PINGVIA CULTA aut figuratum est, quae exercendo culta faciunt: aut 'culta' pro arvis. [10.142] PACTOLUSQUE INRIGAT AURO Pactolus et Hermus Lydiae flumina sunt, aurum sicut Tagus trahentia. sed Pactoli fabula talis est: Mida rex cum ibi regnaret, Silenus captus ab eius sociis et vinctus est. miseratione vel prudentia eum et resolvi fecit et omni adfabilitate fovit. quibus rebus ille gratiam rependens, praestitit Midae, ut quicquid tetigisset, in aurum verteretur; sed cum ille quaecumque contigisset in aurum convertens, fame periclitaretur, ex praecepto in Pactolum fluvium abluendi gratia se mittere iussus est. in quem se cum iecisset, ferendi auri naturam flumini dedit, ipse destitit in aurum quae contingebat mutare. 'inrigat' autem 'auro' mire, cum ramenta quaedam auri inveniri dicantur. [10.145] ET CAPYS HINC NOMEN CAMPANAE DUCITUR URBI iste quidem dicit a Capy dictam Campaniam. sed Livius vult a locis campestribus dictam, in quibus sita est. sed constat eam a Tuscis conditam viso falconis augurio, qui Tusca lingua capys dicitur, unde est Campania nominata. Tuscos autem omnem paene Italiam subiugasse manifestum est. HINC NOMEN CAMPANAE DUCITUR URBI iste quidem hoc dicit, sicut Ovidius, qui Capyn de Troianis esse commemorat “ille dedit Capyi repetita vocabula Troiae” , Coeliusque Troianum Capyn condidisse Capuam tradidit eumque Aeneae fuisse sobrinum. alii Campum Samnitem condidisse Capuam confirmant. sed Capuam vult Livius a locis campestribus dictam, in quibus sita est. alii a Capy Atyis filio, Capeti patre, tradunt. alii hunc Capyn filium Capeti volunt esse, Tiberini avum, ex quo fluvius Tiberis appellatus est, eumque Capuae conditorem produnt. constat tamen eam a Tuscis conditam de viso falconis augurio, qui Tusca lingua capys dicitur: unde est Capua nominata. Tuscos autem aliquando omnem Italiam subiugasse manifestum est. alii a Tuscis quidem retentam et prius Vulturnum vocatam: Tuscos a Samnitibus exactos Capuam vocasse ob hoc quod hanc quidam Falco condidisset, cui pollices pedum curvi fuerunt quem ad modum falcones aves habent, quos viros Tusci capyas vocarunt. Varro dicit propter caeli temperiem et caespitis fecunditatem campum eundem Capuanum cratera dictum quasi sinum salutis et fructuum. [10.147] CONTULERANT nocte interveniente peregerunt. et est explanatio rerum, quas Aeneas gessit postquam est profectus ab Euandro ad petenda auxilia, dum inter suos et Turnum bella gerebantur: rem enim ante omissam breviter exsequitur. MEDIA AENEAS FRETA NOCTE SECABAT aut 'media nocte', aut 'freta media'. [10.149] REGEM ADIT instanti tempore adit. [10.150] QUIDVE PETAT scilicet auxilium. QUIDVE IPSE FERAT vicissitudinem auxilii, ut supra Euandro “accipe daque fidem” . multi autem 'quidque petat quidque ipse ferat' dicunt oportuisse dici, sed mutatam coniunctionem: neque enim ex alterius persona exponitur, sed totum ex Aeneae, et ideo 'que' coniunctione opus fuisse; 've' enim proprie 'vel' significat, ut sic “nec patris Anchisae cineres manesve revelli” . MEZENTIUS ARMA QUAE SIBI CONCILIET inicit latenter timorem, ne forte possit collectis auxiliis Mezentius in regna remeare, a quibus fuerat ante depulsus. [10.151] VIOLENTAQUE PECTORA TURNI superba, ut est illud “quos illi bello profugos egere superbo” , id est violento. [10.152] HVMANIS QUAE SIT FIDUCIA REBUS latenter hoc dicit: nolite putare fixam esse et stabilem felicitatem, magna est enim rerum varietas: invicem accipietis auxilia. [10.153] ADMONET INMISCETQUE PRECES partim rogat, partim admonet hoc solacium esse vitae humanae tutissimum, si vel mutua dentur auxilia, vel in prosperis positi etiam subiecta considerent. et est superioris versus expressio: nam edocet, quae peterent et quod eum sollicitabat. 'admonet' vero vel causa Mezentii, vel quia instabilis est et vaga fortuna. TARCHON hoc nomen ubique Graece ponit, excepto uno in loco, ut est “haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni” : quod metri causa fecit. [10.154] FERIT facit, ex more Romano, propter porcum qui de lapide feritur. LIBERA FATIS exempta fatali necessitate, qua pugnare non poterant propter illud “externos optate duces” . [10.155] GENS LYDIA per derivationem 'Lydia gens': nam 'Lydia' provincia proprium est. [10.157] PRIMA TENET more viri fortis in principiis est: alibi “princeps ante omnes densum Palinurus agebat agmen” . ROSTRO PHRYGIOS SUBIVNCTA LEONES pro 'subiunctos leones habens'. vult pro iugo rostrum navis fuisse, leones autem singulos in singulis navis partibus fuisse depictos. sane notatur a criticis Vergilius hoc loco, quemadmodum sic cito dixit potuisse naves Aeneae fieri: quod excusat pictura, quam solam mutatam debemus accipere. ergo hanc navem Aeneae ab Etruscis datam intellegamus. quidam volunt hanc navem ex his esse quibus Aeneas ad Euandrum erat evectus, et ad Etruriam terra esse portatam. [10.158] GRATISSIMA propter illinc facta navigia. [10.160] EVENTUS BELLI VARIOS licet haberet fortissimum militem, cogitabat tamen incerta bellorum. [10.161] IAM QUAERIT SIDERA deest 'de Aenea'. et 'quaerit sidera' num de sideribus quaerit, an ipsa sidera, id est percenset. aut num causa quaerendi quod cupiat lucem. [10.162] NOCTIS ITER aut per quae nox decurrit: aut quae intuentes nautae iter peragunt noctibus. IAM modo, ut “iamque hos cursu, iam praeterit illos” . QUAE PASSUS TERRAQUE MARIQUE num quia audiendo res gestas Aeneae incendatur et ipse ad imitandi cupiditatem? [10.163] PANDITE NUNC HELICONA DEAE Parnasus mons est Thessaliae iuxta Boeotiam, quem locum aliquando Aones tenuerunt, qui in duo finditur iuga, Cithaeronem Liberi et Heliconem Apollinis et Musarum. ex quo fons manare dicitur, quem Pegasi ungula protulisse fertur, qui vocatur Hippocrene. [10.164] TUSCIS Tusci a frequenti sacrificio sunt dicti apo tou thuein: unde Tuscos populos bene dicimus. Tusciam vero non debemus dicere, quia nequaquam in idoneis auctoribus legitur, sed aut Etruria dicenda est ab Etrusco principe, aut Lydia a Lydo, aut Tyrrhenia ab eius fratre, qui, ut supra diximus, cum parte populi de Maeonia venit ad Italiam. quod ergo hic dicit Vergilius 'Tuscis comitetur ab oris', de Tuscorum finibus intellegendum est. [10.166] MASSICUS AERATA PRINCEPS SECAT AEQUORA TIGRI inter auxilia accipiendum: nam Aeneae prima est navis. et licet sit catalogus in quo enumerantur hi qui venerunt de Tuscia, invenit tamen aliquam varietatem, quod hos navibus venisse commemorat, cum in septimo Turni praesidia per terram venisse memoraverit. sane sciendum amare Vergilium Italis ducibus dare nomina vel fluviorum vel montium. ut ergo supra Almonem et Aventinum commemoravit, sic nunc Massicum dicit: nam Massicus mons est, unde et vinum Massicum dicitur. plerique tamen Massicum nolunt proprium esse nomen, sed appellativum, dicentes Osinium esse Massicum regem: nam paulo post dicturus est “qua rex Clusinis advectus Osinius oris” , et nunc dicit 'qui moenia Clusi'. multi alium Massicum, alium Osinium esse volunt. 'tigri aerata' cuius rostrum erat in similitudem tigridis; namque solent naves vocabula accipere a pictura tutelarum. hinc est “hunc vehit inmanis Triton” , item “et aurato fulgebat Apolline puppis” . 'tigri' autem secundum regulam dixit: nam Graeca nomina quae genetivum singularem in 'dis' mittunt, in eo tantum et in dativo crescunt, in accusativo et ablativo paria sunt nominativo, ut 'tigris tigridis tigridi tigrin tigris a tigri', 'Isis Isidis Isidi Isin Isis Isi': si aliter invenerimus, abusive dictum est, ut in Lucano “ocior et caeli flammis et tigride feta” . [10.167] MOENIA CLUSI pro 'Clusii': nam Clusium dicitur: et est dictum per synizesin, sicut “nec cura peculi” pro 'peculii'. Clusium autem est oppidum iuxta Massicum, quod in Etruria condidit Clusius Tyrrheni, sive Telemachus Vlixis filius. [10.168] COSAS civitas Tusciae, quae numero dicitur singulari secundum Sallustium: unde apparet esse usurpationem. [10.169] CORYTIQUE coryti proprie sunt arcuum thecae; dicuntur tamen etiam sagittarum, quas et pharetras nominamus. [10.170] UNA ad totam classem refert. TORVUS pro forti et aspero: vel terribilis. [10.171] FULGEBAT scilicet puppis Apolline, armis exercitus. [10.172] POPULONIA est civitas Tusciae. matrem autem eorum qui venerant, patriam dixit, ut alibi “insignem quem mater Aricia misit” . quidam Populoniam post XII. populos in Etruria constitutos populum ex insula Corsica in Italiam venisse et condidisse dicunt: alii Populoniam Volaterranorum coloniam tradunt. alii Volaterranos Corsis eripuisse Populoniam dicunt. [10.173] EXPERTOS BELLI peritos: nam 'expertes' sunt ignari. 'belli' autem potest pro 'in bello' accipi. ILVA quidam Ilvam Ithacen dictam volunt; est autem insula adiacens Tusciae, in conspectu Populoniae. Probus 'trecentos' subdistingui vult, ut 'insula' sequentibus iungatur. [10.174] IN EXHAVSTIS CHALYBUM GENEROSA METALLIS quanto exhausta fuerit, tanto generosior, hoc est polugonos. ergo 'in exhaustis' non est una pars orationis: namque Plinius Secundus dicit, cum in aliis regionibus effossis metallis terrae sint vacuae, apud Ilvam hoc esse mirum quod sublata renascuntur et rursum de isdem locis effodiuntur. Varro et aliud dicit, nasci quidem illic ferrum, sed in stricturam non posse cogi nisi transvectum in Populoniam Tusciae civitatem, ipsi insulae vicinam. [10.175] INTERPRES HOMINUM DIVUMQUE 'interpres' medium est: nam et deorum interpretator, et hominum, quibus divinas indicat mentes, interpres vocatur. et notandum quod ait Nigidius Figulus, has artes ita inter sese esse coniunctas, ut alterum sine altero esse non possit: unde his quos perfectos vult probare Vergilius, omnium divinandi artium praestat scientiam, ut hoc loco, item supra Heleno, de quo ait “Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi, qui tripodas, Clarii lauros, qui sidera sentis” . Nigidius autem solus est post Varronem, licet Varro praecellat in theologia, hic in communibus litteris: nam uterque utrumque scripserunt. [10.176] FIBRAE fibrae sunt iecoris extremitates. PARENT autem est 'peritissime agnoscuntur': quod ad omnia referendum est, fibras, sidera, voces avium et fulmina: nam si 'videntur' tantum accipias, cuiuis possunt videri, nec tamen intellegi. item voces avium non videntur, sed agnoscuntur auditae. nec 'parent' obtemperant procedit. nam quomodo sidera vel fibrae vel aves vel fulgura possunt obtemperare? PARENT apparent ac patent, quasi nihil ei absconditum vel abstrusum sit. an hyperbolice tantam illi scientiam siderum vel ceterarum quas dixit rerum esse, ut ei parere videantur, sicut dicimus artes quibusdam esse subiectas? [10.177] PRAESAGI FULMINIS IGNES 'praesagi' futura denuntiantis, ut “de caelo tactas memini praedicere quercus” . est enim †Iovi filius fulmen, de quo tantum futura noscuntur, ut in octavo plenius de fulminis generibus dictum est. alii non ipsum fulmen praesagum accipiunt, sed eos praesagos, qui inde futura praedicunt. [10.178] RAPIT raptim ducit. DENSOS ACIE in acie constrictos et coniunctos. [10.179] ALPHEAE AB ORIGINE PISAE Alpheus fluvius est inter Pisas et Elidem, civitates Arcadiae, ubi est templum Iovis Olympici: ex quibus locis venerunt qui Pisas in Italia condiderunt, dictas a civitate pristina, unde nunc addidit 'urbs Etrusca solo', cum praemisisset 'Alpheae ab Origine Pisae'. sane Pisas antiquitus conditas a Peloponneso profectis, vel ab his qui cum Pelope in Elidem venerunt. alii Pisum, Celtarum regem, fuisse Apollinis Hyperborei filium et cum Samnitibus bellum gessisse, a quorum regina, quae post coniugis mortem imperio successerat, receptum, in Etruria oppidum suo nomine condidisse. alii †locum ex deo privigno genitum, iuvenem viribus magnis, Pisas condidisse aiunt. Cato originum qui Pisas tenuerint ante adventum Etruscorum, negat sibi conpertum; sed inveniri Tarchonem, Tyrrheno oriundum, postquam eorundem sermonem ceperit, Pisas condidisse, cum ante regionem eandem Teutanes quidam, Graece loquentes, possederint. alii ubi modo Pisae sunt, Phocida oppidum fuisse aiunt, quod nobis indicio est ex Peloponneso originem id oppidum trahere. alii incolas eius oppidi Teutas fuisse, et ipsum oppidum Teutam nominatum, quod postea †Pisas Lydia lingua sua singularem portum significare dixerunt; quare huic urbi a portu lane nomen inpositum. alii ab Epeo, Troiani equi fabricatore, conditum tradunt, qui cum aliis Graecis in hanc regionem reiectus est: ubi postquam Troianae captivae metu dominarum, ad quas deducebantur, naves incenderunt, desperatione reditus remansit, urbemque condidit et ab ea, quae est in Peloponneso, Pisas cognominavit. [10.181] EQUO FIDENS id est eques optimus. quidam 'Astur' pro 'Astures' accipiunt, apud quos equi et equites optimi perhibentur. VERSICOLORIBUS ARMIS depictis: per quod bellicosus ostenditur. [10.182] TERCENTUM ADICIUNT accedunt et consentiunt eius voluntati: unde ait 'mens omnibus una sequendi', id est coniurati sunt. Probus 'adiciunt' adiacent et quasi iuxta sunt tradit. [10.183] QUI CAERETE DOMO ac si diceret 'qui sunt domo Carthagine'. Caere autem, ut et supra diximus, etiam Agylla dicitur, apo tou khairein, quod verbum salutandi gratia apud Graecos dici solet. hanc Pelasgi condiderunt, qui cum sitim passi nec usquam aquam invenientes, casu quodam fontem invenissent, in eodem loco oppidum condiderunt. nec videatur contrarium, quod ait “ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos” , quasi et Turno et Aeneae praestet auxilium: nam illi Lausum fugientem secuti sunt, hi vero communi odio et consilio totius civitatis in Mezentium arma commoverunt. MINIONIS fluvius est Minio Tusciae, ultra Centumcellas. [10.184] PYRGI VETERES hoc castellum nobilissimum fuit eo tempore quo Tusci piraticam exercuerunt; nam illic metropolis fuit: quod postea expugnatum a Dionysio tyranno Siciliae dicitur, de quo Lucilius “scorta Pyrgensia” . INTEMPESTAEQUE GRAVISCAE Graviscanum oppidum alii intempestum dicunt ventis et tempestatibus carens: quod nulla potest ratione contingere. intempestas ergo Graviscas accipimus pestilentes secundum Plinium in naturali historia et Catonem in originibus, ut intempestas intellegas sine temperie, id est tranquillitate: nam ut ait Cato, ideo Graviscae dictae sunt, quod gravem aerem sustinent. [10.185] LIGURUM DUCTOR nam Liguria post Tusciam est, circa Gallos. [10.186] CUNARE quidam duci nomen datum tradunt a Cunaro monte, qui in Piceno est. CUPAVO o Cupavo: et declinatur 'Cupavo', sicut 'Cicero' 'Cato'. [10.189] NAMQUE FERUNT LUCTU CYCNUM PHAETHONTIS AMATI Phaethon Clymenes et Solis filius fuit. qui cum doleret obiectum sibi ab Epapho, rege Aegypti, quod esset non de Sole, sed de adulterio procreatus, duce matre venit ad Solem et poposcit, ut si vere esset eius filius, petenda praestaret. quod cum Sol iurasset per Stygem paludem se esse facturum, petit ille ut eius currus agitaret. Sol post iusiurandum negare non potuit. acceptis itaque curribus Phaethon, cum orbitam solis exisset, et coepisset mundus ardere, a Iove fulminatus in Eridanum cecidit, qui et Padus vocatur. huius interitum flentes sorores, Phaethusa et Lampetusa, deorum miseratione in arbores commutatae sunt, ut hic dicit, in populos, ut in bucolicis, in alnos. fuit etiam quidam Ligus, Cycnus nomine, dulcedine cantus ab Apolline donatus, amator Phaethontis. qui cum eum fleret extinctum, longo luctu in avem sui nominis conversus est. qui postea ab Apolline inter sidera conlocatus est. cuius nunc filium Cupavonem dicit habere cycni pennas in galea ad formae paternae insigne monstrandum. CRIMEN AMOR VESTRUM Phaethontem amatum a Cycno aut pie aut turpiter, accipiamus necesse est. si turpiter, talis est sensus: crimen vestrum est, o Cycne et Phaethon, quod sic amastis; hoc vobis tantum potest obici. alii 'vestrum' pro 'tuum' accipiunt, et ad solum Cycnum referunt, ut “vos, o Calliope, precor” . si pie amavit, secundum Asprum 'crimen' erit 'causa', ut alibi “et crimine ab uno disce omnes” , ut sit sensus: o Phaethontiades sorores et o Cycne, causa vestrum, id est vestrae mutationis, amor est, quia sic Phaethontem amastis, ut periretis. [10.190] UMBRAMQUE SORORUM ambitiose dictum pro 'inter arbores de sororibus factas'. et est unum de his, quae habet Vergilius inimitabilia et sua propria: tale est illud “sinuatque alterna volumina crurum” , item “cum primum sulcos aequant sata” . [10.191] MUSA carmine, cithara, cantilena. [10.192] CANENTEM SENECTAM qui canentem senectam mollibus transegit in plumis. CANENTEM SENECTAM pro albo colore neoterice dictum putant. [10.193] SIDERA VOCE SEQUENTEM cum cantu caelum petentem: vel quod est re vera relatus in sidera, sicut videmus in sphaera. [10.194] FILIUS deest 'eius'. AEQUALES COMITATUS CLASSE CATERVAS aut per naves aequaliter habens distributas catervas: aut ipsi duci pares virtute. [10.195] CENTAURUM aut nomen navis; aut qui erat in navi pictus. [10.198] OCNUS iste est Ocnus, quem in bucolicis Bianorem dicit, ut “namque sepulchrum incipit apparere Bianoris” . hic Mantuam dicitur condidisse, quam a matris nomine appellavit: nam fuit filius Tiberis et Mantus, Tiresiae Thebani vatis filiae, quae post patris interitum ad Italiam venit. alii Manto, filiam Herculis, vatem fuisse dicunt. hunc Ocnum alii Aulestis filium, alii fratrem, qui Perusiam condidit, referunt: et ne cum fratre contenderet, in agro Gallico Felsinam, quae nunc Bononia dicitur, condidisse: permisisse etiam exercitui suo ut castella munirent, in quorum numero Mantua fuit. alii a Tarchone Tyrrheni fratre conditam dicunt: Mantuam autem ideo nominatam, quod Etrusca lingua Mantum Ditem patrem appellant, cui cum ceteris urbibus et hanc consecravit. MANTUS genetivus Graecus est: nam si latine declinaveris 'Mantonis' facit, sicut in Plauto legimus “Ionis” . [10.201] DIVES AVIS maioribus praepotens. et bene 'dives avis', quia non ab Ocno, sed ab aliis quoque condita fuit: primum namque a Thebanis, deinde a Tuscis, novissime a Gallis, vel, ut alii dicunt, a Sarsinatibus, qui Perusiae consederant. SED NON GENUS OMNIBUS UNUM quia origo Mantuanorum et a Tuscis venit, qui in Mantua regnabant, et a Venetis: nam in Venetia posita est, quae et Gallia cisalpina dicitur. [10.202] GENS ILLI TRIPLEX POPULI SUB GENTE QUATERNI quia Mantua tres habuit populi tribus, quae in quaternas curias dividebantur: et singulis singuli lucumones imperabant, quos tota in Tuscia duodecim fuisse manifestum est, ex quibus unus omnibus praeerat. hi autem totius Tusciae divisas habebant quasi praefecturas, sed omnium populorum principatum Mantua possidebat: unde est 'ipsa caput populis'. ergo Vergilius miscet novam et veterem Etruriam, ut utriusque principatum patriae suae adsignet, cum alioquin Mantua ad haec auxilia pertinere non debeat, quia Aeneas nulla a transpadanis auxilia postulaverit, cum omnis exercitus adversum Mezentium uno loco consederit. et propterea putatur poeta in favorem patriae suae hoc locutus, ut de hac sola trans Padum pro Aenea adversum Mezentium auxilia faciat venisse, quod nec populorum nomina, nec lucumonum rettulerit. [10.203] TUSCO DE SANGUINE VIRES quia robur totum a lucumonibus habuit. [10.204] IN SE ARMAT id est odio sui in arma compellit. [10.205] PATRE BENACO VELATUS HARVNDINE GLAUCA MINCIUS I. D. I. A. PINU Benacus lacus est Venetiae, de quo fluvius nascitur Mincius. iure ergo dux Venetus fluvium provinciae suae depinxit in navi: quem Benaci filium, quia ex ipso habet originem, dicit. [10.207] GRAVIS fortis, ut “ferit ense gravem Thymbraeus Osirim” : vel 'gravis' aut animo, aut aetate, aut 'gravis' propter navem, nam sequitur 'centenaque arbore fluctum verberat assurgens'. CENTENAQUE ARBORE non ait remis, sed arboribus, ad exprimendam navis magnitudinem, quae plures habuit remorum ordines: unde ait Lucanus “et summis longe ferit aequora remis” . [10.208] MARMORE mari. [10.209] TRITON pictus in navis prora: et sic ait quasi de vero Tritone, ut “galea alta Chimaeram sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignes” . CAERULA 'caerula freta', non 'caerula concha', nam versus non stat. [10.210] LATERUM TENUS ut “crurum tenus” , akhri ton pleuron. HISPIDA horrida, saetosa. [10.211] FRONS HOMINEM PRAEFERT modo frontem primam partem hominis intellegere debemus; nam hoc dicit: a capite usque ad ima latera hominis monstrabatur effigies. [10.212] SPUMEA SEMIFERO incertum, utrum pictus, an ex aere factus. [10.213] TOT LECTI PROCERES quare Tarchonem praeteriit: an quia illi omnes sub imperio eius fuerunt? TER DENIS triginta accipiamus naves fuisse, non, ut quidam volunt, singulos duces tricenas naves habuisse: nam enumeratorum militum non convenit numerus, praesertim cum sequatur 'subsidio Troiae', id est parvo auxilio: nam apud maiores bella non ambitu, sed virtute constabant. TROIAE aut castra Aeneae dixit: aut 'Troiae' pro Troianis. [10.215] IAMQUE DIES CAELO CONCESSERAT non dicit diem intervenisse; nam supra ait “media Aeneas freta nocte secabat” . et 'caelo concesserat' pro 'in caelo', et deest 'nocti'. [10.216] NOCTIVAGO nomen mire conpositum. PHOEBE luna, sicut sol 'Phoebus', item 'Titan' sol, et 'Titanis' luna. describit autem noctem mediam et dicit finitum diem secundum Romanum ritum, qui a media nocte diem numerant, et noctem similiter a medio die. nec lunae fit sine causa commemoratio: nam aliter nymphae videri non poterant. [10.217] NEQUE ENIM M. D. C. Q. parenthesis est. [10.218] CLAVUMQUE REGIT pro 'clavo navem regit'. CLAVVMQUE REGIT iam ei et in quinto libro dedit gubernandi peritiam. VELISQUE MINISTRAT 'velis' quidam dativum volunt, non ablativum, ut si dicamus aliquem ministrare convivis. [10.219] MEDIO IN SPATIO inter navigandum. CHORUS COMITUM NYMPHAE de navibus factae. et mire 'comitum', quia cum eo venerant. [10.220] ALMA CYBEBE a Cybebo Phryge, qui primus ei sacrum instituit. CYBEBE ALMA mater deum, dicta Cybele vel apo tou kubisai ten kephalen, id est capitis rotatione, quod semper Galli, per furorem motu capitis comam rotantes, ululatu futura praenuntiabant: Lucanus “crinemque rotantes sanguinei populis ulularunt tristia Galli” . 'Cybebe' autem bacchius est; nam 'Cybele', anapaestus est, ut “hic mater cultrix Cybele” , vel a Cybelo sacerdote †dici vel a Cybele. [10.222] INNABANT PARITER quia de navibus versae. [10.223] QUOT PRIUS id est 'quantae'; ad numerum retulit: ergo subtraxit 'tot'. [10.224] LUSTRANTQUE circumdant et circumeunt. [10.225] DOCTISSIMA CYMODOCEA poetice, sicut etiam mutatio ipsa confingitur: ergo 'doctissima' quae divinitus hanc doctrinam fuerit consecuta: nam stultissimum est, quod ait quidam: ideo 'doctissima', quia Ilionei navis fuit. [10.226] PONE SEQUENS hoc quidam ideo dictum tradunt, quod adversae videri nolunt: unde est “transque caput iace, ne respexeris” . DORSO EMINET peritia natandi ostenditur. [10.227] TACITIS aut ipsa tacita; aut pro 'tacite et leniter'. SUBREMIGAT subnatat. [10.228] IGNARUM ADLOQUITUR aut praesentiae suae ignarum, aut quod e navibus nymphae factae sunt. VIGILASNE DEUM GENS AENEA VIGILA verba sunt sacrorum; nam virgines Vestae certa die ibant ad regem sacrorum et dicebant 'vigilasne rex? vigila'. quod Vergilius iure dat Aeneae, quasi et regi et quem ubique et pontificem et sacrorum inducit peritum. et bene primo interrogat, deinde quod vigilat, approbat. 'deum' autem 'gens' propter “dis genite” et “geniture deos” . [10.229] VELIS INMITTE RUDENTES hoc est rudentibus vela inmitte, id est laxa, ut est illud “notas odor attulit auras” . inmitti autem dicuntur rudentes cum vela laxantur. [10.230] SACRO DE VERTICE argute 'sacro', ne miretur Aeneas deas factas. PINUS hoc loco secundum quartam dixit declinationem, in bucolicis iuxta secundam, “ut Maenalus argutumque nemus pinosque loquentes semper habet” . NOS SUMUS loquitur per definitiones. sane declamatorie hos versus explicuit. [10.231] PERFIDUS qui post foedus bella commovit: hinc Latinus “ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas” . alii e communi sermone perfidum Rutulum dici volunt, quia ipsa Troiana est. UT autem pro 'quoniam': Plautus in Pseudulo “ut lassus veni de via, me volo curare” (Ps. 661), et in Mostellaria “eundem animum mihi oportet esse gratum ut impetravi” (Mos. 220) pro 'quoniam'. [10.232] PRAECIPITES nomen pro adverbio, 'praecipitanter'. [10.233] RUMPIMUS propter illud “continuo puppes abrumpunt vincula ripis” . INVITAE ac si diceret: malueramus tibi potius servire, quam in nympharum numina commutari. TEQUE PER AEQUOR QUAERIMUS id est haec nobis vagandi est causa, ut te invenire possimus. [10.234] REFECIT aut 're' vacat: aut quia ante in ipsis forma fuerat navium. ergo alteram fecit. [10.235] DEDIT ESSE DEAS Graeca figura, ut “donat habere viro” . AEVUM inmortalitatem. AGITARE diagein, hoc est agere. [10.238] IAM LOCA IVSSA TENENT ut et supra diximus, hoc kata to siopomenon accipiendum est; nam intellegimus, eum equites misisse per terram. [10.240] NE CASTRIS IVNGANT aut 'se' subaudis: aut 'iungant' pro 'iungantur'. [10.241] SOCIOS VENIENTE VOCARI antiquo verbo militiae usus est: viros enim 'vocari' significat eos, qui necessitate in bellum, non voluntate conveniunt. [10.244] CRASTINA LUX deest 'veniat', hoc est crastina lux veniat tantum. [10.et crastina lux] si ad Aeneam referas 'spectabis' et 'non inrita dicta putaris', 'crastina lux' subaudiendum 'cum venerit'. si autem ad lucem 'spectabit' legas, 'crastina lux' suspendendum. quidam CRASTINA LUX MEA SI NON INRITA DICTA PUTARIS INGENTES RVTVLAE SPECTABIT CAEDIS ACERVOS 'spectabit' est vera lectio, et ordo est 'si mea dicta inrita non putaris, crastina lux ingentes acervos caedis videbit': nam male quidam 'spectabis' legunt et ad lucem referunt. quod non procedit; nullus enim sic loquitur: o Aenea, nisi quae dico minime credis, o lux crastina ingentes caedis acervos videbis. alii more antiquo 'lux' pro 'luce' accipiunt: Lucilius in tertio “hinc media remis Palinurum pervenio nox” pro 'nocte'. Longus ait “deest 'venerit'” : unde et ipse 'spectabis' legit. [10.246] DEXTRA DISCEDENS INPULIT mire 'discedens': adiuvatur enim pulsus recedente eo qui inpulerit. [10.247] HAVD IGNARA MODI inpulit navem libramenti peritia et moderationis: quippe quae fuerat navis. FUGIT pro 'velociter' posuit. [10.248] OCIOR ET IACULO breviter tribus comparavit, quoniam et sagittam ventis aequavit. [10.249] INDE ALIAE CELERANT CURSUS hoc est, inde aliae nymphae aliarum navium cursus celeriores efficiunt, sicut fecerat Cymodocea. an 'aliae' naves? INSCIUS id est rerum quas audierat; nam credere ex aperto non poterat. [10.250] OMINE augurio promissae victoriae. [10.251] CONVEXA hic 'convexa' epitheton est, quia ait 'supera convexa': alibi solum 'convexa' principale est. [10.252] ALMA PARENS IDAEA DEUM alma proprie est tellus ab eo quod nos alat, abusive tamen etiam aliis numinibus hoc epitheton datur. terram autem ipsam constat esse matrem deum: unde et simulacrum eius cum clavi pingitur; nam terra aperitur verno, hiemali clauditur tempore. DINDYMA mons Phrygiae. [10.253] TURRIGERAEQUE URBES civitates turritae, quas terra gerit; unde et cum corona turrita mater pingitur deum. AD FRENA LEONES ideo hoc fingitur, quod omnis feritas maternae subiacet adfectioni et subiugata est. figurate autem 'leones ad frena cordi', id est frenati leones. [10.254] PROPINQUES familiare efficias, prosperes, matures, propitium facias, ut “et propius res aspice nostras” . [10.255] PHRYGIBUSQUE ADSIS ac si diceret, et cultoribus tuis. [10.256] TANTUM EFFATUS breviter, ut supra ait, propter lucem iam maturam, id est plenam; nam non crepusculum, sed lux iam matura describitur. REVOLUTA id est aperta, sicut contra involutum dicimus esse quod clausum est. RVEBAT autem non occidebat, sed oriebatur, cum impetu veniebat, quia per orbem: ut “et ruit Oceano nox” . et est in sensu hysteroproteron: prius enim nox fugatur, sic dies oritur. [10.257] MATURA multa, quasi tempestiva et quam iam esse oportebat: aut satis plena et clara. [10.258] SOCIIS EDICIT secundum dicta nymphae. †SIGNA SEQUANTUR numquid literarum figura faciunt pervolutam? SIGNA SEQUANTUR vel tesserae vel tubarum, vel re vera signa militaria. [10.264] QUALES SUB NUBIBUS ATRIS altis modo. [10.265] STRYMONIAE vero GRVES a fluvio Thraciae Strymone, iuxta quem habitant. haec autem comparatio non ad telorum pertinet iactum, sed ad Troianorum clamorem. [10.266] FUGIUNTQUE NOTOS aut quosvis ventos frigidos: nam etiam grues significant tempestatem futuram, ut in georgicis legimus “aut illum surgentem vallibus imis aeriae fugere grues” : aut re vera 'notos'; horum enim calorem fugiunt cum revertuntur in Thraciam ex Aegypto. SECUNDO num laeto? Troianorum clamor ex gaudio. [10.269] ADLABI CLASSIBUS AEQUOR cum classibus labi; aut aequore classem labi. quidam ita exponunt, ut hoc ad phantasiam Rutulorum referant, quoniam admirantibus his unde tanta fiducia animos Troianorum incessisset, repentina facies multarum navium adpropinquantium perinde visa est, atque si ipsum aequor cum classibus allaberetur. [10.270] ARDET APEX CAPITI ex sequentibus intellegimus Aeneae armorum fieri descriptionem; nam dicturus est 'at non audaci Turno fiducia cessit', quamvis talia arma conspiceret. si tamen primam respicias conexionem, quasi de Turno videtur dicere: quod non procedit. 'apex' coni altitudo hoc loco. est autem Homeri et locus et comparatio. hoc autem iste violentius posuit, quod ille stellae tantum facit comparationem, hic etiam stellae pestiferae, respiciens quas clades Rutulis sit inlaturus Aeneas. possumus tamen 'apex capiti' accipere utrumque eum fuisse conplexum cum dicit 'ardet apex capiti cristisque a vertice flamma funditur', et sacerdotis per apicem et viri fortis facere mentionem. dicitur autem apex virga, quae in summo pilleo flaminum lana circumdata et filo conligata erat, unde etiam flamines vocabantur. hoc autem nomen a veteribus tractum est: apere enim veteres ritu flaminum adligare dicebant; unde apicem dictum volunt. [10.272] COMETAE SANGUINEI LUGUBRE RUBENT pro 'lugubriter'. cometae autem latine crinitae appellantur. et stoici dicunt has stellas esse ultra XXXII. quarum nomina et effectus Avienus, qui iambis scripsit Vergilii fabulas, memorat. Plinius etiam Secundus dicit, cometas stellas esse naturales, quae apparent certis temporibus. item hoc quoque commemorat, cometas fieri de planetis quinque, unde interdum bonum, interdum pessima significant. nam si de Venere aut Iove fiant, optima praenuntiant; si de Marte aut Saturno, deteriora: nam Mercurialis semper talis est, qualis ille cui cohaeret; unde et minister deorum fingitur. hinc est ergo quod modo ait 'cometae sanguinei lugubre rubent', id est noxii. hanc stellam Electram dicunt, cum qua Iuppiter concubuit. quae cum Troiam ardentem videret, capillum lacerabat atque ita in astra est recepta. sane Avienus cometarum has differentias dicit: stella, quae obliquam facem post se trahens quasi crinem facit, Hippius vocatur. ista si ab occasu solis in ortum veniat, mala Persidi et Syriae ostendit; si ad meridiem attenderit, Africam et Aegyptum a malis relevat, solis pecoribus pestem denuntians; si septemtrionem respexerit, Aegyptum bellis et miseriis premit; si occidentem attenderit, gravat Italiam et quicquid ab Italia usque ad Hispanias tenditur; si a meridie in septemtrionem ierit, a bellis quidem externis securitatem denuntiat, sed seditiones domesticas significat. alter cometes est, cui ex gladio nomen est, nam Graece xiphias appellatur. cuius tractus est longior et pallidus color, neque comas habere dicitur, et hebetior eius flamma est. qui si orientem attenderit, regem Persidis dolis significat appetendum, denuntiat et bella; etiam Syrios pari conditione involvit; et Libyam atque Aegyptum fraude et insidiis nuntiat posse laborare. quod si occidentem attenderit, foedera nocua regionis eius regi significat, quae dicit per puellam conrogatam in nuptias posse dissolvi. alter cometes est, qui lampas appellatur et quasi fax lucet. hic cum orientem attenderit, omnes illas orientis partes dicit nebulis posse laborare frugesque eorum caliginoso aere corrumpi; si meridiem attenderit, Africam dicit siccitate et serpentibus posse laborare; si occidentem spectaverit, Italiam dicit adsiduis fluminum inundationibus laborare; si septemtrionem viderit, famem gentibus septemtrionalibus significat. est etiam alter cometes, qui vere cometes appellatur; nam comis hinc inde cingitur. hic blandus esse dicitur. qui si orientem attenderit, laetas res ipsi parti significat; si meridiem, Africae aut Aegypto gaudia; si occidentem inspexerit, terra Italia voti sui compos erit. hic dicitur apparuisse eo tempore quo est Augustus sortitus imperium; tunc denique gaudia omnibus gentibus futura sunt nuntiata. si septemtrionem attenderit, prospera universa significat. est alter cometes in tympani modum, qui nec valde lucet, et electri colorem habet, quem disceum vocant. iste quoniam ex uno loco non solet gigni, orbi terrarum caedes, rapinas, bella et cetera mala significat. sextum cometen appellari ex regis Typhonis nomine Typhonem dicunt, qui semel in Aegypto sit visus, qui non igneo, sed sanguineo rubore fuisse narratur; globus ei modicus dicitur et tumens, crinem eius tenui lumine apparere ferunt, qui in septentrionis parte aliquando fuisse dicitur. hunc Aethiopes dicuntur et Persae vidisse et omnium malorum et famis necessitates pertulisse. quarum †ple vel inpleniores differentias, vel in Campestro vel in Petosiri, siquem delectaverit, quaerat. [10.273] SIRIUS ARDOR Sirius stella est in ore canis, quae, ut in tertio diximus, quantum in ipsa est, pestifera est, sed pro qualitate adiacentium aut vincitur aut maioribus utitur viribus: hinc est quod, cum certo tempore semper oriatur, non semper est noxia. sed secundum physiologicos, idcirco caloris sidus putatur, quod id animal igneam vim habet: nam quod natura inimicum umorem habeat, propterea fieri ut aegre aquam hauriat ad restinguendam sitim: nam ideo eos, qui rabidi canis morsu continguntur, aquam refugere et, ni cito subveniatur, perire siti, quia †nifus eius animalis, quod contrarium umori sit, similiter in corpore humano saeviat. [10.275] LAEVO noxio hic, ut “si mens non laeva fuisset” : alibi pro bono, ut “siquem numina laeva sinunt” . an potius 'laevo' notio, quia canis circa austrum est et astrologi notia quae sunt in caelo sinistra vocant? quod autem ait 'contristat lumine', cum de stella loqueretur, quam armis splendentibus comparavit, bene hoc Statius ad ipsa arma transtulit, dicens “armaque in auro tristia” . [10.277] PRAECIPERE pro 'praecipiendi et depellendi'. [10.279] QUOD VOTIS OPTASTIS ADEST magna ars persuadentis est, ut quod cupit fieri, in praeiudicium trahat. sic hoc loco quia vult Turnus, ut optent pugnam eius socii, hanc eos semper dicit optasse. PERFRINGERE DEXTRA fortiter facere. et bene verbo usus est militari. [10.280] IN MANIBUS non iam in votis, sed in manibus res est. ESTO pro 'sit': tertia namque persona est. 'referto' autem pro 'referat'. [10.281] REFERTO FACTA PATRUM alii hic distinguunt, ut sit, referat modo unusquisque facta patrum et laudes. et secutus Sallustium hoc dixit, qui ait, Hispanorum fuisse, ut in bella euntibus iuvenibus parentum facta memorarentur a matribus. alii distinguunt 'nunc magna referto facta', ut duas res dixerit: nunc unusquisque et suorum factorum meminerit, et laudis parentum. [10.283] EGRESSIQUE si 'egressi', figurate dictum est. [10.284] AVDENTES FORTUNA IVVAT Terentianum “fortes fortuna adiuvat” . et potest haec sententia et superioribus adplicari et per se separatim intellegi. [10.285] VERSAT QUOS DUCERE CONTRA cogitat quidem, sed non facit, ne diviso exercitu utrobique vincatur: quod sequentia indicant, nam paulo post dicturus est 'et rapit acer totam aciem in Teucros'. [10.286] CONCREDERE 'con' vacat. [10.287] ALTIS 'puppibus', non 'pontibus'. [10.288] PONTIBUS transtris, scalis navium. SERVARE pro 'servaverunt'. [10.289] LANGVENTIS tranquilli. BREVIBUS vadis. SE CREDERE pro 'crediderunt'. [10.290] PER REMOS id est scaphis. et deest 'descendunt'. [10.291] NON SPIRANT legitur et 'sperat', quod et melius est: nam dum vada esse non sperat, incidit in ea. NON SPERAT] quia 'fracta non remurmurat unda, sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu'. [10.293] PRECATUR modo cum precibus hortatur. [10.295] TOLLITE FERTE ad celeritatem nimiam dictum est. FINDITE ROSTRIS militari felle dictum est, ut etiam terra ipsa quodam modo sentiat hostis adventum. [10.297] STATIONE statio est portus temporalis; nam portus est ubi hiematur. sed modo statio siccum litus significat: hoc enim dicit: potiar terra, et navem frangere non recuso. [10.302] INNOCVAE innocuus est cui non nocetur, innoxius qui non novit nocere; sed hoc poetae plerumque confundunt. 'innocuae' quibus non sit nocitum; alibi “litus innocuum” , quod non noceat. SED NON PUPPIS TUA epidiorthosis et prosphonesis. [10.303] DORSO INIQUO dorsum est durior harena, quae remeantibus fluctibus et euntibus plerumque densetur et in modum saxi durescit, quod a nautis pulvinus vocatur, a Graecis thin: Homerus para thina poluphloisboio thalasses. Probus 'vadi dorso' pro 'vado' dictum putat, ut in georgicis “dorso nemoris” . INIQUO sibi nocenti. [10.304] SUSTENTATA non ab alio, ut “fratremque ruentem sustentat dextra” , sed quasi anakokheuousa: vel 'sustentata' cum sustentaretur. Melissus 'sustentata' pro suspensa accipit: nam ideo et 'anceps' est, cum huc atque illuc nutaret. FLUCTUSQUE FATIGAT subaudis 'eam': nam 'fluctus' nominativus est singularis. [10.305] EXPONIT IN UNDIS ideo 'in undis', non 'in undas', quia in ipso loco res agitur, nec est mutatio. [10.306] FRAGMINA antique dictum: nam 'fragmenta' dici debere non nulli adserunt. [10.311] OMEN PUGNAE Sallustius “pugnam illam pro omine bello futuram” . ideo ergo 'omen', quia, sicut nunc, sic ubique vincet Aeneas. INVASIT AGRESTES quia dixit “et latos vastant cultoribus agros” . [10.312] THERONE hoc nomen in Pindaro lectum est tantum. et bene in honorem victoris victum laudat. [10.314] TUNICAM SQUALENTEM splendentem loricam. 'squalentem auro' splendentem auro. et significat copiam densitatemque auri in squamarum speciem intexti: squalere enim dictum a squamarum crebritate atque asperitate, quae in serpentum pisciumve coriis visuntur: alibi “quem pellis aenis in plumam squamis auro conserta tegebat” , et alibi “iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis horrebat squamis” . quidquid igitur inculcatum obsitumque aliqua re erat squalere dicebatur. HAVRIT 'ferit' modo significat, sed non nudum latus, sed quod aperuerat: et putatur hysteroproteron. quidam militarem elocutionem putant: cum enim a latere quis aliquem adortus gladio occidit, 'haurit illum' dicunt. [10.316] ET TIBI PHOEBE SACRUM omnes qui secto matris ventre procreantur, ideo sunt Apollini consecrati, quia deus est medicinae, per quam lucem sortiuntur: unde Aesculapius eius fingitur filius; ita enim eum procreatum supra diximus. Caesarum etiam familia ideo sacra retinebat Apollinis, quia qui primus de eorum familia fuit, exsecto matris ventre natus est, unde etiam Caesar dictus est: licet varia de etymologia huius nominis dicantur, ut diximus supra. [10.317] QUOD LICVIT PARVO legitur et 'cui licuit'. et respexit ad illud, quod ferrum nunc iuvenis vitare non potuit, quod parvus evasit. NEC LONGE pro 'nec multo post', adverbium loci pro temporis antique. [10.320] IVVERE MANUS id est suae. [10.321] USQUE tamdiu, donec. DUM TERRA donec [10.in] terra. LABORES PRAEBVIT nove dixit, cum bona praeberi dicantur. an ideo 'praebuit', quod haec Herculi profuerunt, ut ad inmortalitatem per ista perveniret. [10.322] ECCE PHARON legitur et 'Pharo', ut “it clamor caelo” , ut sit dativus ab eo, quod est 'hic Pharus'. si autem 'Pharon' legeris, figuratum est; nam de nominativo transit ad dativum, dicens 'clamanti'. INERTES aut quod alii inertiam obiecerint: aut quia, ubi pugnari oportet, loqui inertis est. [10.324] FLAVENTEM MALAS flaventes malas habentem, primae aetatis. et est ordo: tu quoque Cydon miserande iaceres, dum sequeris Clytium flaventem prima lanugine malas, id est dum adulescentem sectaris, cuius amore flagrabas: qui iuvenum tibi semper erant. [10.325] INFELIX NOVA GAVDIA CYDON de Cretensibus accipimus quod in amores puerorum intemperantes fuerunt: quod postea in Laconas et in totam Graeciam translatum est, adeo ut et Cicero dicat in libris de re publica, obprobrio fuisse adulescentibus si amatores non haberent. propter quod poeta Cydonem inducit amatorem. novimus autem Cydonas Cretenses dici. sane 'Cydon' quando nomen est proprium, 'Cy' naturaliter producit; si appellativum, corripit 'Cy', ut “Parthus sive Cydon, telum inmedicabile torsit” . tamen Statius etiam in proprio corripuit, ut “haec regi promissa Cydon haec Lampe dabamus” : quod fecit, abutens licentia qua utimur in propriis nominibus. NOVA GAVDIA quem tunc primum amare coeperat. [10.326] STRATUS id est paene. SECURUS AMORUM hoc loco 'oblitus': aliter “securus amorum germanae” , id est contemnens, non curans. [10.327] MISERANDE pro 'miserandus'; nam pro nominativo vocativum posuit, ut contra “socer arma Latinus habeto” : licet illic possit accipi 'socer arma Latinus habeat': nam 'habeto' et secunda et tertia persona est. tamen etiam et alibi nominativum pro vocativo posuit, ut “corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum” . [10.328] STIPATA COHORS id est unanimiter veniens. [10.329] SEPTEM NUMERO hoc est pro 'septem': et deest 'quia': veteres enim ita enuntiabant: Lucilius in IV. “hi prae se portant ingentes munere pisces triginta numero” . an potius proprie? credibile est enim ut saepius iecerint. SEPTENAQUE TELA more suo pro 'septem', ut 'bina' pro duobus: “frenaque bina” . [10.331] STRINGENTIA CORPUS quidam emphatikoteron putant, id est iam stringentia. alii participium praesens pro futuro accipiunt, id est quae nisi essent deflexa, stringere habuerant. DEFLEXIT PARTIM S. C. ALMA VENUS male ait Donatus, hoc loco ante dictorum oblitum esse Vergilium, quod post Iovis prohibitionem bellis facit numina interesse, non respiciens, Iovem magis deos hortatum esse in foedera, quam a bellis prohibuisse: nam et paulo post tam Iuno, quam Iuturna bellis intererunt. [10.332] ACHATEN omnia nomina quae in 'tes' exeunt, vocativum in 'a' mittunt, ut 'Achates Achata', 'Thymoetes Thymoeta'. [10.333] SUGGERE TELA MIHI ordo est: suggere tela mihi, quae in campis Iliacis in Graecorum stetere corporibus: nullum enim dextera mea in Rutulos sine causa iaculabitur telum eorum, quae iam sunt caede hostium comprobata. qui vero 'steteruntque in corpore Graium' per coniunctionem, non per pronomen legunt, hi non 'que' sed 'autem' debuisse dici putant, et mutatam a poeta coniunctionem. alii 'que' coniunctionem pro 'enim' ponunt, ut “primaque oriens erepta iuventa est” . [10.336] TRANSVERBERAT scindit. [10.338] HVIC FRATER SUBIT 'huic subit' id est prope venit. [10.339] TRAIECTO MISSA LACERTO quae fuerat missa retro acto lacerto. [10.340] PROTINUS iugiter, continue. TENOREM currendi modum, id est eodem impetu fertur. [10.341] MORIBUNDA morienti similis. quod ita esse etiam Sallustius comprobat et ostendit, qui ait “quasi vitabundus per tramites et saltuosa loca exercitum ductare” : nam Iugurtha non vitabat legatum, sed se eum vitare simulabat. nam quia nomen est, ideo significat similitudinem, non passionem. quod si participialiter diceretur, a passivo veniret: omnia enim a passivo participia in 'dus' exeunt. MORIBUNDA similis morienti: non enim participialiter aliquid significat, sed nominis habet significationem. nominis autem significatio similitudinem habet, non passionem. quando dico 'moriturus est', vere moriturus est; moribundus autem non vere, sed similis morienti est: unde et Sallustius dixit “quasi vitabundus” . NERVIS aut necessarie additur 'nervis', aut 'nervis' tantum 'pependit'. [10.342] FRATRIS DE CORPORE RAPTO si diceret 'fratrum de corpore', speciosius esset: quod ideo omisit, quia hasta Alcanoris tantum vulneraverat manum, in Maeonis vero haeserat corpore. [10.344] EST LICITUM quoniam non contra dixerat. FEMUR 'femur' dicimus, quia legitur et declinatur 'huius femoris'; illius vero ablativi non invenitur nominativus “laetus eripit a femine” , licet Caper in libris enucleati sermonis dicat 'femen'; sed non ponit exemplum. ergo aut 'hoc femur', aut 'hoc femen': nam 'femus' non dicimus penitus. [10.345] HIC CURIBUS hoc est 'tunc'. et est ordo: tunc fidens primaevo corpore advenit Clausus Curibus, qui erat de Curibus, ut “Verres Romulia” : aut 'fidens Curibus', id est multitudine, ut “ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum agmen agens Clausus” . [10.346] RIGIDA id est tenens eam, non vibrans et iaciens. [10.350] BOREAE DE GENTE SUPREMA aut originem ducentes a Zetho et Calai, qui filii Boreae et Orithyiae nymphae fuerunt, ut 'de gente' de genere accipiamus: aut certe in hyperboreis montibus natos, unde est origo venti Boreae. 'suprema' autem pro 'supremi Boreae'. si autem, ut quidam volunt, Boream principium generis accipiamus, erit 'suprema' dictum pro 'summa': quod si ventum intellegimus, 'suprema' ultima modo: sicut dictum est, initium flandi Boreas concipit . ISMARA Thraciae civitas a monte Ismaro dicta. hic autem feminino 'Ismara', quia patriam dixit, ibi neutro “iuvat Ismara Baccho conserere” . [10.354] EXPELLERE TENDUNT hoc est loco se invicem movere contendunt. [10.355] LIMINE decenter dictum, id est in litore. [10.356] MAGNO AETHERE id est aere in magno; nam venti in aethere non sunt, sed in aere: sic supra “atque aethera tranant cum sonitu” pro 'aerem'. [10.359] OBNIXA OMNIA CONTRA mare mari, nubes nubibus, venti ventis. legitur et 'obnixi', ut referatur ad ventos. [10.361] HAERET PEDE PES pro 'pedi'; nam antiptosis est. et est Homeri versiculus. [10.362] ROTANTIA ut “Eleusinae matris volventia plaustra” : 'rotantia' ergo quae rotantur. [10.363] TORRENS non Tiberis, sed quicumque alius fluvius ad tempus crescens. [10.364] INSVETOS ACIES INFERRE PEDESTRES quia saxis, quae torrens intulerat, inpediti Arcades, omissis equis pedestrem pugnam insueti inierant et a Latinis pellebantur. ARCADAS accusativus est pluralis, cuius ultima syllaba ideo brevis est, quia nominativus pluralis 'es' terminatur, ut 'hi Arcades', ut 'delphines delphinas'. [10.365] LATIO SEQUACI metonymia pro 'Latinis', ut alibi “invadunt urbem somno vinoque sepultam” . [10.366] DIMITTERE QUANDO 'quando' siquidem. et est Romanae militiae: nam in locis inpeditis equos comitibus dabant et pedestri certamine confligebant. [10.369] QUO FUGITIS hoc amare dictum est. et iam preces sequuntur. PER VOS ET FORTIA FACTA adiurat eos per ipsorum facta, quoniam non habet puer proprios titulos: nam est ei prima militia. [10.370] PER DUCIS EVANDRI melius 'ducis', quam si dixisset 'regis': hoc enim nomen exprimit ducentem in proelia: Sallustius “quo cupidius in ore ducis se quisque bonum et strenuum ostentantes” non dixit 'proconsulis'. DEVICTAQUE BELLA finita, exhausta: nam hostis vincitur, non bellum. [10.371] SUBIT succedit, ut “cui deinde subibit” . LAVDI ut solet, virtuti: potest et proprie intellegi. [10.372] FIDITE NE PEDIBUS dativus est 'pedibus': nam 'fido tibi' dicimus. [10.374] HAC VOS ET PALLANTA DUCEM PATRIA ALTA REPOSCIT hoc vult patria, ut per caedes hostium revertamur. [10.375] NUMINA NULLA PREMUNT argumentatur a facili, dicens, non contra deos, sed contra mortales bella tractamus. [10.377] ECCE MARIS quod est efficax, in fine posuit: nam dicit eos quo fugiant non habere, cum terra teneatur ab hostibus, mare autem pedibus transire non possint. castra vero ingredi turpissimum est: aut certe etiam hoc inpossibile, si ab hostibus obsidentur, ut quidam volunt, intellegentes 'et rapit acer totam aciem in Teucros' scilicet suam, quam ducebat, ceteris relictis. MAGNA CLAVDIT NOS OBICE PONTUS periphrasis, id est mari claudimur. et modo usus habet, ut 'hic obex' dicamus, unde quidam 'magno obice' legunt. antiqui etiam 'haec obex' dicebant, secundum quod est 'magna obice'. hinc est quod non nulli vitant generis dubietatem et legunt 'magni', scilicet 'maris'. Caper tamen in libris dubii generis probat dici et 'hic obex' et 'haec obex', quod, ut diximus, hodie de usu recessit. [10.378] TROIAM id est castra Troianorum. [10.379] DENSOS PRORUMPIT IN HOSTES ut eos hortaretur exemplo. [10.380] FATIS INIQUIS exitum praeoccupavit futurum. [10.381] MAGNO PONDERE hoc est magni ponderis, ut “aere cavo clipeum” pro 'aeris cavi'. [10.383] RECEPTAT ideo frequentativo usus est, quia haerentem hastam ossibus avellere facile non poterat. et expressit moram quandam et molitionem extrahentis. ergo 'receptat' est frequenti concussione divellit. tale est et illud “clipeoque sinistram insertabam aptans” . [10.384] QUEM NON SUPER OCCUPAT 'quem super' Lagum, subauditur 'stantem'. SUPER OCCUPAT quem non desuper occupat: ideo autem 'desuper', quia Pallas ad evellendam hastam fuerat inclinatus. [10.385] NAM PALLAS ANTE RVENTEM DUM FURIT ordo est: nam eundem Pallas ante excipit, id est dolo interimit; ille enim incautus fuerat, furens propter crudelem mortem sodalis, unde et incautus fuerat. [10.387] TUMIDO IN PULMONE et naturaliter tumido, et quia furebat. 'in pulmone' autem 'recondit' archaismos est pro 'in pulmonem'. [10.388] HINC STHENIUM PETIT pro 'tunc', loci adverbium pro temporis. RHOETI DE GENTE VETUSTA ANCHEMOLUM haec fabula in Latinis nusquam invenitur auctoribus. Avienus tamen, qui totum Livium iambis scripsit, hanc commemorat, dicens Graecam esse. Rhoetus ergo Marrubiorum rex fuerat in Italia, qui Anchemolo filio Casperiam superduxit novercam: hanc privignus stupravit. quo cognito cum eum pater persequeretur et ad poenam vocaret, fugiens ille se ad Turnum contulit: ad Daunum. merito ergo in bello Turni Dauni filio Anchemolus gratiam reddit. 'gente' autem 'vetusta' ideo, quia a Phorco, deo marino, originem ducere legitur. hoc totum Alexander Polyhistor tradit, quem Lucius Sulla civitate donavit. [10.390] VOS ETIAM GEMINI ut supra “tu quoque flaventem prima lanugine malas” . [10.392] SVIS etiam suis: Lucanus “et amissum fratrem lugentibus offert” . et est absolutum, suis omnibus, non suis parentibus tantum. [10.393] DISCRIMINA differentias. [10.394] THYMBRE pro 'Thymber', metri causa metaplasmum fecit: ipse enim superius 'Thymber' dixit. EVANDRIUS possessivum est modo, non patronymicon. [10.395] DECISA SVUM mire 'suum', tamquam dominum, a quo fuerat separata. [10.396] SEMIANIMESQUE MICANT DIGITI FERRUMQUE RETRACTANT Ennii est, ut “oscitat in campis caput a cervice revulsum, semianimesque micant oculi lucemque requirunt” : quem versum ita ut fuit, transtulit ad suum carmen Varro Atacinus. [10.397] TUENTES modo videntes, alibi defendentes significat. [10.398] DOLOR ET PUDOR sic de Mezentio “aestuat ingens uno in corde pudor mixtoque insania luctu” . alii dolorem alicuius studii ardorem et promptam gloriae cupiditatem veterum more dictum volunt, ut Graeci ponon appellant: Lucilius in quinto “nam omnibus unus dolor est captus labosque” . [10.399] FUGIENTEM RHOETEA PRAETER id est praeterfugientem. [10.400] TANTUMQUE MORAE FUIT ILO subaudis: ad mortem Ili hoc spatium fuit tantum, et haec sola mora, quo minus Ilus periret. de cuius morte cum nihil dicat, intellegendum est. [10.402] INTERCIPIT quia intercipi aliena dicuntur. TEVTHRA ab eo quod est 'hic Teuthras huius Teuthrae', quomodo 'Aeneas Aeneae'. [10.403] TYREN ab eo quod est 'hic Tyres'. [10.404] SEMIANIMIS potest et 'semianimis' ab eo quod est 'semianimus' legi. [10.405] OPTATO id est ex voto: per aestatem enim venti frequenter optantur et quasi contingere videntur ex voto, quia †difficuli aestate validiores sunt. [10.406] DISPERSA ex diversis locis. [10.407] MEDIIS absolute dixit. EXTENDITUR UNA sicut duces diversis locis commissa proelia continuaverant. [10.408] ACIES VULCANIA ideo abusus est, quia comparatio ad bellum pertinet: nam de igne aciem dicere satis incongruum est: ergo 'acies Vulcania' vis ignis, quae late per campos effunditur. [10.409] ILLE SEDENS non quasi Pallas, pugnantibus suis, nihil agat, sed comparatur illius securitati huius voluntas. VICTOR cui vota processerunt, voti compos, epitukhon. OVANTES abusio est, non proprietas. [10.410] COIT OMNIS IN UNUM id est conpellitur: unanimiter omnes fortiter faciunt. [10.411] SED BELLIS ACER 'sed' modo inceptiva particula est, ut in Sallustio saepius, sicut 'at' interdum: nam non est coniunctio ratiocinantis. [10.412] IN SVA COLLIGIT ARMA post scutum se clausit, alibi “et se collegit in arma” . [10.415] ELATAM IN IVGULUM iugulo suo vulnus minantem. [10.417] FATA CANENS quasi divinus. alii 'cavens' legunt; secundum quod non statim et divinus: nam et ab aliis audita cavere potuerat. [10.418] CANENTIA LUMINA aut hypallage est pro 'ipse canens': aut physicam rem dixit; dicuntur enim pupillae mortis tempore albescere. [10.419] INIECERE MANUM PARCAE traxerunt debitum sibi. et sermone usus est iuris: nam manus iniectio dicitur quotiens, nulla iudicis auctoritate expectata, rem nobis debitam vindicamus. TELISQUE SACRARUNT EVANDRI multis experimentis ostenditur Vergilium subtiliter et aliud agentem ritum vetustissimorum sacrorum referre. hic ergo cum dicit 'telisque sacrarunt Euandri' docet, quidquid destinatum fuerit diis, id sacrum appellari. perveniri autem ad deos non posse, nisi libera ab onere corporis fuerit anima: quod nisi morte fieri non potest. oportune ergo his sacratum Halesum loquitur, cum inminebat interitus. [10.421] DA NUNC THYBRI PATER vicinum invocat numen, circa cuius ripas bella tractantur: sic supra “tu dea, tu praesens nostro succurre labori” . [10.422] DURI aut fortis, aut asperi et crudelis in hostes. [10.423] TUA QUERCUS in tuis ripis creata. sane superius de speciebus stativi augurii dictum est, in quibus capillorem esse diximus, quod hoc loco tangit. capillor autem dicitur cum auspicato arbor capitur et consecratur Iovi Fulguri: dicit enim his versibus 'da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro, fortunam' et reliqua, 'haec arma exuviasque viri tua quercus habebit': hic ergo cum arborem nominat, videtur veteris ritus inducere mentionem. [10.424] AVDIIT modo exaudiit et ad effectum deduxit, paulo post tantum audiit, ut “audiit Alcides iuvenem” . DUM TEXIT dum spoliat; nam tempus praesens est, non praeteritum ab eo quod est 'tego': sic Plautus “ego hunc hominem hodie texam pallio” . et 'tegit' 'te' primam syllabam corripit, ut tantum positione longa sit. [10.425] INERMUM et 'inermem' dicimus et 'inermum'. [10.426] AT NON CAEDE VIRI TANTA PERTERRITA SINIT AGMINA subaudis 'esse'. [10.427] PRIMUS ABANTEM ideo 'primus', quia comites eius exemplum secuti sunt; nam infert 'sternitur Arcadiae proles sternuntur Etrusci' et 'agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis'. [10.428] OPPOSITUM obstantem, fortiter pugnantem. et quidam dubium volunt, utrum 'pugnae oppositum', an 'nodum pugnae', quod est melius. NODUMQUE MORAMQUE bene addidit 'moram', ne 'nodum' aliud acciperemus: nam 'nodus' proprie est densa peditum multitudo, sicut 'turma' equitum, ut lectum est in disciplina militari. 'nodum' ergo pro difficultate accipe, quae vix possit resolvi. [10.430] GRAIS INPERDITA CORPORA TEUCRI quos Graeci perdere nequiverunt. Teucros autem accipimus quos secum duxit Aeneas; nam ait “quorum de numero qui sese in bella sequantur praestantes virtute legit” . aliter non procedit: nam paulo post erupturi sunt qui obsidentur in castris. 'inperdita' autem quis ante hunc? [10.432] EXTREMI ADDENSENT ACIES Lucanus “quantum pede prima relato constringit gyros acies” . 'denseo' autem secundae coniugationis est. NEC TURBA MOVERI TELA MANVSQUE SINIT Lucanus “gladiosque suos conpressa timebat” . quidam sane 'turbam' multitudinem accipiunt; nam plurali numero 'turbas' perturbationes dixerunt et strepitus: unde et Terentium “turbas lampadas” propter strepitum volunt dixisse, cum parcus senex ad Peloponnesum perrexit. cuius cives ibi rex factus a suo nomine Danaos appellavit. quod cum Aegyptum momordisset, veritus, ne Danaus de filiabus per generos et nepotes auxilia conquireret, fraude concepta, filiis suis quinquaginta fratris filias in matrimonium postulavit. quas Danaus, dolorem exilii retinens, mox promisit. sed cum factae essent nuptiae, sponsae omnes sponsos suos, monente patre Danao, nuptiali nocte necaverunt: sola Hypermestra servato Lynceo fugam dedit, qui post adeptus patruum Danaum interemit. hae Danaides apud inferos hanc poenam habuisse dicuntur, ut in dolium pertusum aquam mittant. NEFAS declinatione caret. SUB NOCTE pro 'in nocte'. [10.499] CLONUS EVRYTIDES laus ab artifice, ut “mira quem fecerat arte Lycaon” , item “divini opus Alcimedontis” . CAELAVERAT AURO non auro caelaverat, sed in auro. [10.500] OVAT iactat, gloriatur. et est ordo, quo spolio potitus ovat gaudetque. [10.501] NESCIA MENS HOMINUM hoc ad Turnum pertinet: quia propter hunc periturus est balteum, quem nunc se sustulisse laetatur. [10.502] SERVARE MODUM num quia 'nescia', ideo 'nec servare modum'? SUBLATA elata. [10.503] MAGNO CUM OPTAVERIT EMPTUM 'magno emptum', scilicet pretio: sci et alibi “et magno mercentur Atridae” . et est sensus talis: erit tempus quo Turnus optabit quovis pretio redimere, ne ipse Pallantem occidisse videatur. [10.505] MULTO GEMITU cum multo gemitu. MULTO GEMITU lacrimis: minus est hic 'cum'. [10.507] O DOLOR hos duos versus plerique a poeta dictos volunt, alii a sociis qui reportant cadaver. 'dolor' autem propter illud 'haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert', 'decus' propter illud 'cum tamen ingentes Rutulorum linquis acervos'. [10.510] MALI TANTI de morte Pallantis scilicet, ut postea inferantur quae praeterea addit. CERTIOR AUCTOR id est nuntius verus. [10.511] TENVI DISCRIMINE LETI modico mortis interstitio: per quod magna Pallantis virtus ostenditur, quo interempto omnis est in fugam conversus exercitus. [10.512] VERSIS fugatis. [10.513] LATUMQUE PER AGMEN 'latum limitem ardens agit per agmen', id est facit: sic melius, quam si dicas 'latum per agmen'. ergo sic intellegamus, aut per ordinem, aut per hypallagen; nam et supra sic ait “haec ego vasta dabo et lato te limite ducam” . [10.515] PALLAS EVANDER IN IPSIS OMNIA SUNT OCULIS erat rectum: Pallas, Euander, mensae quas advena primas tunc adiit, dextraeque datae, in ipsis omnia sunt oculis. sed perite scissa est narratio, per quam animus Aeneae perturbatus exprimitur. [10.517] TUNC ADIIT quidam 'tunc' pro 'quondam' accipiunt. [10.518] QUATTVOR HIC IVVENES emphasis virtutis quod multos, quod iuvenes, quod armatos, quod rapit: minus enim fuerat si dixisset 'capit': unde in XI. “vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris inferias” . [10.519] INFERIAS QUOS IMMOLET UMBRIS inferiae sunt sacra mortuorum, quod inferis solvuntur. sane mos erat in sepulchris virorum fortium captivos necari: quod postquam crudele visum est, placuit gladiatores ante sepulchra dimicare, qui a bustis bustuarii appellati sunt. [10.520] CAPTIVO SANGUINE pro 'captivorum', ut “captivi pendent currus” , item “captivaque vestis congeritur” : et est, ut diximus, speciosus ornatus. [10.521] MAGO dativus est, ut supra “Ilo namque procul” . CONTENDERAT adversum iecerat. [10.522] ILLE ASTU 'astu' pro scientia bellica. SUBIT subsidit. [10.524] PER PATRIOS MANES ET SPES SURGENTIS IVLI per eas personas rogat, propter quas precatur. et bene, ut in belli calore, breviter omnes locos ad impetrandam veniam conplectitur. [10.526] PENITUS DEFOSSA TALENTA multi enim divitias suas obruebant: unde Horatius “quid iuvat inmensum te argenti pondus et auri furtim defossa timidum deponere terra?” sane melius 'infossa' diceret, quam 'defossa', ad quod est metri necessitate conpulsus: nam fugit dubiam syllabam. et quidam volunt, tria genera argenti vel auri poetam conplexum, signatum, factum, infectum: signatum, quod in vasis et signis, ut 'caelati argenti'; infectum quod in massis, ut 'infectique mihi'. atqui talentum non ad numerum solet, sed ad pondus referri; nisi forte usum temporis sui heroicis temporibus poeta voluerit applicare. [10.528] NON HIC VICTORIA TEUCRUM VERTITUR in meo scilicet interitu. Lucanus “non pondera rerum, nec momenta sumus” . [10.529] DABIT DISCRIMINA 'dabit' aut conpensabit, aut faciet, ut “quas turbas dedit” . 'discrimina' autem differentiam circa eventum et victoriam. [10.532] GNATIS PARCE TUIS 'talenta parce' per accusativum Plautine dictum, qui ait in Milite “parce vocem” (Mil. 1220). sane qui in Vergilium scripsit declamationes, de hoc loco hoc ait ex persona Aeneae: 'inprobus es, qui aut regi dones, aut filios exheredes'. 'parce' autem est secundum antiquos 'serva', ut apud Lucilium et Ennium invenitur. quod autem dicit 'gnatis parce tuis', cum supra dixerit 'gnatoque patrique', non est contrarium: nam 'liberos' etiam unum dicimus filium, adeo ut Terentius etiam filiam 'liberos' dixerit, ut in Hecyra “qui illum dignum decreverunt, suos cui liberos committerent” , ubi pater de filio ad uxorem loquitur. ergo usurpavit, respiciens ad 'liberos', ut gnatos de uno diceret. COMMERCIA vicissitudines et ignoscendi facultatem; vel captivorum redemptionem. [10.533] IAM TUM PALLANTE PEREMPTO pro 'iam tum cum Pallantem peremit'. [10.534] HOC PATRIS ANCHISAE MANES idem sentire et patrem et filium dicit, quasi hoc commodum ad illos pertineat. [10.537] NEC PROCUL HAEMONIDES hoc nomen licet possit esse patronymicon, quia in 'des' exit, ut dicamus Haemonis filius, tamen melius est ut id proprium esse dicamus, quia nusquam aliud nomen eius aut praemissum est aut secutum: ergo simile est patronymico, ut sit 'Haemonides' sicut Thucydides. [10.538] INFULA fascia in modum diadematis, a qua vittae ab utraque parte dependent: quae plerumque lata est, plerumque tortilis de albo et cocco. [10.539] INSIGNIBUS ARMIS Asper sic legit et utitur Sallustii exemplo, qui ait “equo atque armis insignibus” : Probus vero 'insignibus albis' dicit legendum, ut vestes albas accipiamus, quae sunt sacerdotibus congruae, sicut Statius de Amphiarao dicit. [10.540] AGIT CAMPO insequitur per campum. [10.541] IMMOLAT quasi victimam, ut ille consueverat: nam hoc verbo ad sacerdotis nomen adlusit. sane immolari proprie dicuntur hostiae, non cum caeduntur, sed cum accipiunt molam salsam: Cato in originibus ita ait “Lavini boves immolatos, prius quam caederentur profugisse in †siciliam” . INGENTIQUE UMBRA TEGIT aut magnitudine corporis sui, aut clipei obumbrat eius cadaver: aut 'ingenti umbra', id est morte tegit, ut “in aeternam clauduntur lumina noctem” : aut 'ingenti umbra tegit' secundum usum accipiendum, id est insultatione eum opprimit et adumbrat, ut superatos dicimus adumbratos: aut 'ingenti umbra tegit' †aut inferior tegat adversum hostes a fortiore quod institutum vivunt causa spoliorum detrahendorum: sequitur enim 'arma Serestus lecta refert humeris'. SERESTUS Serestos duos intellegamus, unum in castris et unum cum Aenea: nam Troiani nondum erupere de castris, ut intellegamus eum quem supra dixit. ergo duo sunt; nec mirum, cum et ipse dixerit, quod exemplo esse possit “Assaracique duo” . [10.542] LECTA REFERT proprie dixit: nam spolia quae aptantur tropaeis, legi dicuntur, id est eligi. TIBI REX GRADIVE ut “tibi, Phoebe, sacravit” . TROPAEUM declinatio latina est, unde paenultima habebit accentum; in numero vero plurali quia tropaea dicimus, sicut Graeci, nec aliquid inde mutilamus, erit in antepaenultima accentus, sicut apud Graecos. [10.543] INSTAVRANT ACIES kata to siopomenon ante fusas accipimus ex eo quod dixit 'instaurant'. VULCANI STIRPE CREATUS notandum stirpem de patre dictam, cum semper de longa generis significatione dicatur. [10.544] VENIENS pro 'qui venerat'. [10.545] DARDANIDES patronymicon a maioribus. ANXYRIS ENSE SINISTRAM quidam ex hoc volunt intellegi etiam Umbronem occisum: constat enim vere ab Aenea occisum, sicut ipse in catalogo ait “sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum evaluit” . [10.546] DEIECERAT plusquamperfecto usus est ad exprimendam celeritatem, ut “suras incluserat auro” . [10.547] DIXERAT ILLE ALIQUID proverbialiter dictum est, ac si diceret, non mirum sic occisum esse eum qui sibi plurimum adrogabat. Cornutus ut sordidum inprobat. [10.548] CAELOQUE ANIMUM FORTASSE FEREBAT forte se exaequaverat caelo, ut de Aenea Drances “quibus caelo te laudibus aequem” : aut 'ferebat' elevabat, quod solus esset maiore senectute victurus, debellatis omnibus, id est Aenea cum suis. [10.549] LONGOS pro 'multos'. [10.551] SILVICOLAE FAVNO DRYOPE QUEM NYMPHA CREARAT Faunus hoc loco quidam rusticus intellegendus est, non deus, sicut supra Anxyr, quem legimus Iovem. alii Fauni filium, sed antequam Faunus in deorum numero reciperetur. non nulli etiam nympham non deam volunt, sed Graece sponsam dictam, vel quae recens nupta sit, ne incredibile sit ex duobus numinibus procreatum esse mortalem: quamquam haec numina secundum Aristotelem aliquando moriantur: nam et Eryx, Veneris et Neptuni filius, ab Hercule occisus est. [10.552] ILLE REDUCTA id est longa, ut “interea videt Aeneas in valle reducta” . et intellegimus protenta hasta Tarquiti arma esse inpedita. alii 'reducta' retro acta dicunt, quod non procedit. [10.553] INPEDIT non permisit usui esse ad protegendum Tarquitum. [10.555] DETURBAT TERRAE hoc est in terram. [10.556] SUPER HAEC INIMICO PECTORE FATUR quaeritur quid tantum iste commiserat, ut sic saeviret Aeneas? sed ubique de morte Pallantis obicitur dolor. [10.557] ISTIC NUNC sarcasmos est, id est hostilis inrisio. 'istic' autem pro 'hic'. NON TE OPTIMA MATER utrum vere mater, an terra patria? [10.558] PATRIO SEPULCHRO aut etiam hinc apparet, Faunum hominem fuisse: aut, ut quidam volunt, potest hoc ad matrem referri, ut dicat Aeneas quod mater eum sepelire non possit in sui patris monumentis, id est in avi eius materni. [10.559] ALITIBUS FERIS sarkophagois oionois: Plautus “avi me ferae similem faciam, ut praedicas” (Capt. 123). [10.560] INPASTI ita avidi, ut semper credantur inpasti, sicut de harpyiis dixit “et pallida semper ora fame” , quasi fame. [10.561] PRIMA AGMINA qui agminis erant primi. [10.562] FORTEMQUE NUMAM FULUVMQUE CAMERTEM fulvum xanthon. horum in catalogo meminit. [10.564] AVSONIDUM pro 'Ausonidarum', sicut 'deum' pro 'deorum': nam 'Ausonidum' a genere feminino venit ut 'haec Ausonis' et 'hae Ausonides'. 'Ausonidarum' vero venit ab eo quod est 'hic Ausonida huius Ausonidae'. TACITIS REGNAVIT AMYCLIS inter Caietam et Terracinam oppidum constitutum est a Laconibus, qui comites Castoris et Pollucis fuerunt—cum Glauco, filio Minois, in Italiam venerunt et misti cum Ausonis—et ab Amyclis, provinciae Laconicae civitate, ei inditum nomen est. Lacones itaque isti cum secundum Pythagoream sectam a caede omnium animalium abstinerent —unde Iuvenalis “cunctis animalibus abstinuit qui tamquam homine” —et ex vicinis paludibus natas serpentes occidere nefas putarent, ab iisdem interempti sunt: unde Amyclas tacitas dicit, id est Pythagoreas: nam Pythagorica virtus est quinquennale silentium. Cicero propter nimiam modestiam perisse illos ait, dum a finitimis accipiunt iniurias et tacent eas. est et alia expositio: cum frequenter falso nuntiarentur hostes et inani terrore civitas quassaretur, lata lege cautum est ne quis umquam hostis nuntiaret adventum. postea cum vere hostis veniret, nullo nuntiante, ex inproviso civitas capta est: unde tacitae Amyclae dictae sunt, quod periere silentio. hinc est quod ait Lucilius “mihi necesse est loqui: nam scio Amyclas tacendo perisse” . vel 'tacitis' de quibus taceatur, id est ignobiles et non dignae aliqua opinione: vel hypallage est pro 'ipse tacitus'. [10.565] AEGAEON QUALIS ipse est qui et Briareus dicitur, Caeli et Terrae filius. alii hunc ex Terra et Ponto natum dicunt, qui habuit Cottum et Gygen fratres. hic contra Titanas Iovi adfuisse dicitur, vel, ut quidam volunt, Saturno. IGNEM PECTORIBUS ARSISSE Asper dicit, ignem hunc animae intellegendum calorem, venientem ex ferocia, ut sit 'cum vim suae crudelitatis efflaret', ut in georgicis “spirantem naribus ignem” de equo. alii ignem hunc fulminis volunt, ut sit dictum quemadmodum in primo “illum expirantem transfixo pectore flammas” . sane notandum 'ignem arsisse', cum igni alia res ardeat. [10.567] IOVIS CUM FULMINA CONTRA quia dicitur flammam emisisse oribus suis contra Iovis fulmen. Homerus nihil dicit aliud, quam centum manus eum habuisse et auxilio eum Iovi adversus Neptunum, Iunonem et Minervam fuisse. et forte aut suum ignem, aut Iovis, acceptum spirasse pro eo, ut sit 'contra' non adversus Iovem, sed similiter, a pari, ut Terentius in Adelphis in capite comoediae “ille ut item contra me habeat facio sedulo” . [10.568] PARIBUS id est inter se paribus. [10.569] SIC ut non unam manum putares: namque ad hoc pertinet comparatio, ut intellegamus, eum multitudinis vice dimicasse. DESAEVIT autem hic valde saevit, alias saevire desinit. [10.570] INTEPVIT MUCRO nimia scilicet caede. [10.571] QUADRIIVGES propter homoeoteleuton noluit dicere 'quadriiugos', et contulit se ad aliam declinationem: nam et 'quadriiuges' et 'quadriiugos' dicimus, sicut 'inermis' et 'inermus', 'exanimis' et 'exanimus'. [10.572] ATQUE ILLI equi scilicet, nam ad superiora retulit: quod sciendum est esse vitiosum; interposuit enim 'adversaque pectora'. LONGE GRADIENTEM longis gradibus incedentem: et est militaris incessus. aut e longinquo. [10.574] EFFUNDUNTQUE DUCEM et hoc loco omisit occisum, ut supra “Dardanides contra furit” . [10.575] BIIVGIS erit nominativus 'hic biiugus': nam alias biiugibus faceret, si esset tertiae formae ab eo quod est 'hic biiugis, huius biiugis'. [10.579] ADVERSAQUE INGENS hoc est adversus ipse cum hasta apparuit. et bene 'ingens' visus, cum adversa hasta minaretur. [10.581] NON DIOMEDIS EQUOS NEC CURRUM CERNIS ACHILLIS duos obicit a quibus est victus Aeneas, nec tamen usquequaque: nam eorum impetus evitavit. [10.583] VESANO hic poeta adfectionem suam accommodavit dicendo 'vesano'. [10.585] DICTA PARAT potest legi et 'dicta parat contra'. [10.586] PRONUS PENDENS 'pronus' nomen est, nam et comparatur, ut 'pronior'. si autem participium esset, fieret vitiosa elocutio sine interpositione coniunctionis. [10.587] ADMONVIT praeterito praesenti. PROIECTO extento, ut “proiectaque saxa Pachyni” . PROIECTO] id est ante iacto. [10.592] LUCAGE NULLA TUOS CURRUS FUGA SEGNIS EQUORUM PRODIDIT A. V. V. E. H. V. haec adlocutio contraria est superiori, hoc enim continet: obiecisti mihi quod sim et a Diomede et ab Achille conversus in fugam; te vero, o Lucage, nec equorum tarditas prodidit, quod mihi contigit cum a Diomede occisus est Pandarus qui in eodem curru dimicabat, nec aliqua umbra equi tui sunt territi, quod factum saepius in Homero legitur, sicut et paulo post Turnum agit imago bella deserere. potest tamen et ad illud referri quo tempore eum ab Achille nube cava Neptunus eripuit, ut in quinto commemoratur. potest et ad aliud referri, quod Niphaeus paulo ante ab equis suis proditus est. [10.594] IPSE ROTIS SALIENS sarcasmos est; nam per inrisionem dictum est, qui non morte deiectus es: ille enim vulneratus ceciderat. 'rotis' autem curru, a parte totum. [10.598] SINE permitte, relinque, patere, id est sugkhoreson. [10.601] LATEBRAS ANIMAE PECTUS definitio est pectoris, id est in quo anima latet et continetur. [10.602] EDEBAT quasi ad spectaculum: unde et munerum editores vocantur. FUNERA caedes, ut “quis funera fando explicet” . [10.603] TORRENTIS AQUAE notandum quod 'aquae' addiderit, cum absolute 'torrens' dicatur. [10.604] MORE FURENS exposuit superiora epitheta. TANDEM ERUMPUNT solutam obsidionem ostendit. [10.605] ASCANIUS PUER syllepsis. est ordo: Ascanius et iuventus; nam 'obsessa' et ad Ascanium pertinet. [10.608] UT REBARE ut arbitrabaris, verum est quod Troiani Veneris virtute nituntur. et dictum est per ironiam: nam superfluo quidam hanc orationem simpliciter dictam volunt, ut re vera dicat Iuppiter per se nihil posse Troianos. quod falsum est, adeo ut Iunonis oratio ad ironiam, non ad simplicia verba respondeat. NEC TE SENTENTIA FALLIT hoc per parenthesin dictum est. [10.609] VIVIDA id est fortis, ut “sed bello vivida virtus” . [10.611] CUI IVNO SUMMISSA humilis. et quia intellexit obliqua Troianorum accusatione inpugnari suum pudorem, etiam ipsa respondet oblique. [10.612] TRISTIA vel quae tristem faciant: vel quae severa: Terentius “tristis veritas inest in vultu atque in verbis fides” , item contra Vergilius “furias amnemque severum” , id est tristem. [10.615] QUIN ut non: nam confirmativa particula est. quidam hunc ordinem esse volunt: namque si mihi, quae quondam fuerat, vis in amore foret, non hoc mihi negares, quin possem pugnae subducere Turnum. alii hoc genus elocutionis accipiunt, ut per ea quae per parenthesin posita sunt, reliquo sensui occurratur, non his quae primo posita sunt: hic enim ad illud quod insertum est 'non hoc mihi namque negares omnipotens' 'quin et pugnae subducere Turnum et Dauno possem incolumem servare parenti'. alioquin dempta hac parenthesi, non congruit primum cum postremo, si ita dicas 'si mihi quae quondam fuerat quamque esse decebat, vis in amore , quin et pugnae abducere Turnum et Dauno incolumem possem servare parenti': Plautus in Cistellaria “is servus, sed abhinc annos factum est XVI., cum conspicatus est primo crepusculo puellam exponi” (Cas. 39-41, non Cist.). [10.617] NUNC PEREAT TEUCRISQUE PIO DET SANGUINE POENAS ductus est; nam non agit ut pereat, sed magis favet eius saluti: nam statim subicitur, cur indigne fiat 'ille tamen nostra deducit origine nomen', ut in secundo “iamdudum sumite poenas, hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae” . quod autem dicit 'pio sanguine', Aeneae eum latenter exaequat, qui ubique inducitur cultor deorum. [10.618] ILLE TAMEN quamquam moriturus est, tamen a diis originem ducit. NOSTRA divina, id est aut Iovis, aut Iunonis, aut omnium deorum. [10.619] QUARTUS PATER abavus: nec est contrarium illud, quod ait supra “cui Pilumnus avus” : potuit enim fieri ut et avus eius et abavus a Pilumno Pilumni nominarentur. ergo per patris appellationem ostendit cognationem. [10.621] REX AETHERII BREVITER SIC FATUR ubique reges breviter loquentes ostendit “Iuppiter haec paucis” et “tum breviter Dido vultum demissa profatur” . [10.622] SI MORA PRAESENTIS LETI ex Iovis concessione quali arte egerit Iuno, cognoscitur, scilicet ut Turnus posset evadere. CADUCO morituro. [10.623] PONERE facere, vel, ut quidam volunt, constituere et decernere: alii 'ponere' pro 'dare', ut “haec pro virginitate reponit?” sane 'ponere' facere, sicut Lucilius Homerum secutus, qui ait alge' etheke id est fecit. alii 'ponere' putare, ut solet dici 'pone me hoc fecisse'. [10.625] HACTENUS INDULSISSE VACAT id est sufficit. ingenti arte locutus est: nam dicendo 'vacat' ostendit, supra hoc breve spatium ulterius bonam stellarum inradiationem Turni fata differre non posse: unde non ait 'indulsisse libet', sed 'vacat', ac si diceret: iam undique in mortem truditur Turnus, hoc tantum vacat spatium, id est intervallum temporis, quasi hoc spatium, hic locus est ut parumper differatur. hinc est quod et supra ait “metasque dati pervenit ad aevi” . [10.626] VENIA VLLA beneficium, quod te speras mereri. et duas habet significationes: quod petitur, ut hic, et quod conceditur, ut “si qua est victis venia hostibus, oro” . [10.627] MUTARIVE deest 'posse'. an mutatum iri? [10.628] QUAE VOCE GRAVARIS quae negas fato; vox enim Iovis fatum est: Statius “et vocem fata secuntur” . hoc autem dicit: utinam quae negas voce, id est fato, mente praestares. nam si Iovis vox fatum est, potest aliud fando fati ordinem commutare. 'gravaris' autem negas, graviter fers. et hac elocutione non nisi per accusativum utimur, ut si dicas 'gravor adventum tuum', id est graviter fero, gravor praesentiam tuam: nam et ipse sic dixit 'quae gravaris'. aliter non dicimus in hac significatione. similiter etiam accusativo casu utimur, cum volumus absolutam facere elocutionem et per gerundi modum aliquid dicere, ut 'petendum mihi est equum, codicem, byrrum'—hinc Vergilius “aut pacem Troiano ab rege petendum” , sic Sallustius “castra sine vulnere introitum” —nam si dixeris 'petendus est codex', iam non per gerundi modum agis, sed participialiter loqueris. [10.629] RATA firma, perpetua. [10.631] VERI VANA FEROR id est sum veritatis ignara. [10.632] ORSA pro dictis et fatis. [10.634] NIMBO SUCCINCTA id est nubibus, quia praemisit 'agens hiemem': quod nisi esset, splendorem acciperemus, qui est circa corpus deorum. [10.636] TUM DEA potest sensu integro 'dea' detrahi. NUBE CAVA erit nominativus 'haec nubes'; nam 'nubs' non dicimus, quod ait Livius Andronicus, qui primus edidit fabulam [10.Latinam] apud nos. [10.638] IVBASQUE propter equinam caudam, quae esse solebat in galeis, ut “cristaque hirsutus equina” . [10.639] DIVINI ADSIMULAT CAPITIS hoc ex persona poetae dictum est de Aenea, intuentis futura: nam post mortem in numerum referetur deorum. INANIA nec a membris, nec a mente venientia. [10.641] OBITA morte sumpta, suscepta et conpleta: obiri enim supremus dies dicitur. [10.642] AUT QUAE SOPITOS D. S. S. 'quae somnia' pro 'qualia insomnia', quae per somnum videmus. [10.643] EXULTAT 'exultare' est gaudere, et per se plenum est: nam 'insultare' est irridere inimicos. et dicimus 'insulto tibi', licet Sallustius dixerit “multos ab adulescentia bonos insultaverat” : quamvis possit illic alia esse significatio, id est in multos bonos insultaverat, hoc est impetum fecerat. [10.644] INRITATQUE VIRUM TELIS ideo hac arte agit Iuno et imagine decipit Turnum, quia si ei ex aperto fugam suaderet, more viri fortis ille fugae praeponeret mortem, cum praesertim ipse in sequentibus dicat “usque adeone mori miserum est?” [10.648] TURBIDUS elatus adrogantia, tumens. [10.649] PACTOS nunc passivum, ut 'pacta puella'. [10.650] TELLUS QUAESITA PER UNDAS sic alibi “en agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire iacens” . [10.651] VOCIFERANS SEQUITUR sequens clamabat, non ante dixit et sic est secutus. [10.652] NEC FERRE VIDET SVA GAVDIA VENTOS proverbium est 'venti ferunt gaudia', id est laetatur incassum: sic supra “sed aurae omnia discerpunt” , item “partem mente dedit, partem volucres dispersit in auras” . [10.653] FORTE RATIS descriptio per parecbasin facta, non enim a superioribus pendet, sed ante dictis adiungitur, ut “insula Sicanium iuxta latus” . has autem descriptiones esse aptas et raras convenit, sicut etiam Horatius docet in arte poetica, dicens “purpureus late qui splendeat unus et alter adsuitur pannus” : sunt enim ornatui. CREPIDINE SAXI crepido est abrupti saxi altitudo. crepidines etiam templorum dici ipsos suggestus, in quibus aedes sunt conlocatae: et crepidines viarum, id est ipsae eminentiae dextrae sinistraeque. sane hoc loco antiptosis facta est propter metrum: 'coniuncta' ergo 'crepidine' pro 'crepidini', sicut “haeret pede pes” pro 'pedi'. est autem ablativus pro dativo. [10.655] OSINIUS ipse est quem supra Massicum dixit. ergo, ut diximus, [10.si] Osinius proprium est, Massicus appellativum: licet possit fieri ut duo nomina unius sint, ut Numa Pompilius, Alexander Magnus, Numanus Romulus. alii volunt non eundem esse Massicum, quem Osinium; nam duas civitates supra commemorat, Clusium et Cosam: et tradunt potuisse fieri ut hic Osinius rex quidem unius de memoratis fuerit civitatibus, sed sub imperio Massici egerit: nam et Rhamnetem et Romulum, quos in ducum ordinem non numeravit, reges fuisse dixit. alii hunc postea kata to siopomenon volunt venisse, quia in catalogo eius non meminit. CLUSINIS ORIS Tusciae civitate. [10.658] TRANSILIT hoc sermone festinantis celeritas indicatur. [10.659] VIX PRORAM asyndeton: sic enim melius. RVMPIT SATVRNIA FUNEM debuit dici 'cum rumpit Saturnia funem', ut “vix e conspectu Siculae telluris, cum Iuno aeternum servans” . ideo autem 'rumpit', ne deprehenso dolo Turnus ad bellum rediret. [10.660] REVOLUTA PER AEQUORA NAVEM hypallage est pro 'revolutam navem'. [10.661] ILLUM AUTEM AENEAS ABSENTEM IN PROELIA POSCIT sic melius, quam sicut non nulli volunt—Urbanus namque sic legit— 'ille autem Aenean absentem in proelia poscit', ut 'obvia multa virum dat corpora morti' de nautis in navi inventis intellegamus. quod non procedit; nam absens dicitur qui recedit: quod nunc Turno congruit, non Aeneae qui interest proeliis. 'ille autem Aenean' legunt, †quo si ita est quia Aeneas 'multa virum demittit corpora morti'. [10.665] MEDIO ad medium. TURBO vis venti. [10.666] IGNARUS RERUM id est artis per quam evaserat: hoc est nesciens hoc pro salute sua factum, ideoque et 'ingratus', nam et queritur. [10.668] OMNIPOTENS GENITOR duo antonomasiva pro uno proprio, ut “Tritonia Pallas” . TANTON pro 'tantone'. et constat mutilatas partes orationis accentum in eodem loco habere, in quo etiam integrae habuerunt: nam moria, id est minores particulae, ut 'que, ne, ve, ce', quotiens iunguntur aliis partibus, ante se accentum faciunt, qualislibet sit syllaba quae praecedit, sive brevis sive longa, ut 'musaque, huiusve, illucce, tantone', adduce, deduce: et haec mutilata similiter proferuntur, scilicet sub eodem accentu. [10.670] QUO FEROR? UNDE ABII? bene variavit adverbia et pronomina. QUEMVE REDUCIT?? 'quem' qualem, ut “hunc ego te Euryale aspicio?” et quasi nescius sui est in tanta rerum permutatione. [10.671] LAVRENTISNE ITERUM M. quasi deliberatio est. [10.672] QUID MANUS ILLA VIRUM?? syllepsis per genus: nam a manu, id est multitudine, ad viros, a feminino ad masculinum, transitum fecit. ergo figuratum et per genus et per numerum. est autem mira defectio, id est quid dicunt? [10.673] QUOSVE NEFAS Asper 'quosne' legit et adnotavit 'ne' pro 've', quasi expletiva particula. [10.674] PALANTES VIDEO intellegimus eum non longe a terra fuisse: nam quod ait supra 'medio fert aequore', ut diximus, 'ad medium' accipiendum est. aut quia medium dicitur omne quod est inter finem et initium, ut “interea medium Aeneas iam classe tenebat” . GEMITUMQUE CADENTUM ACCIPIO hinc apparet de Aenea dictum 'obvia multa virum demittit corpora morti'. [10.675] IMA TERRA dolet sibi etiam infelicium vota sublata: siquidem in mari constitutus optare sibi hiatum non potest terrae. imam autem terram prudenter dixit, quae sustinet et continet maria. [10.676] MISERESCITE VENTI pro petentis qualitate nonnumquam etiam mors videtur esse miseratio, ut hoc loco, item supra “figite me, si qua est pietas” . 'miserescite' autem quis ante hunc? ab eo quod est 'miseresco' et 'miserescimus'. [10.677] TURNUS ADORO id est iuxta veteres, qui 'adorare' adloqui dicebant: nam ideo et adorea laus bellica, quod omnes eum cum gratulatione adloquebantur, qui in bello fortiter fecit. ADORO 'ad' vacat, et est metri causa additum. [10.678] SYRTIS ubi harenosa sunt loca syrtes vocantur: ergo 'inmittite me ad saeva vada syrtium' aut ad harenosa loca, aut re vera ad syrtes, id est ad mundi extrema, quo me nec fama comitetur, id est ubi me nemo sciat desertorem esse. [10.681] MUCRONE INDVAT aut katakhrestikos dixit 'induat' pro 'feriat': aut hypallage est pro 'mucronem suo induat corpore'. si enim 'induere' est vestire, non mucrone corpus induitur, sed induitur mucro corpore, id est tegitur et vestitur. [10.682] CRUDUM crudelem, cruentum. EXIGAT aviditas mori cupientis ostenditur. [10.686] ANIMI MISERATA pro 'animo miserata': nam figurate locutus est, sicut “o praestans animi iuvenis” pro 'animo', id est illa re. [10.688] AD URBEM Ardeam. et ideo sic longe, ne ex propinquo statim rediret, et ut eum adfectus retineret parentis. [10.689] AT IOVIS INTEREA MONITIS novimus sacrilegum esse Mezentium, novimus quoque Iovem etiam adhortatum esse alios deos, ut a bello desisterent, et dixisse “rex Iuppiter omnibus idem” . quomodo ergo procedit 'at Iovis interea monitis'? dicimus primum, Iovem iustitiae favere, non partibus: quod si est, iure Mezentium in Turni locum facit venire, ut iustum proelium inveniatur, ne una penitus sit pars a ducibus destituta. quod autem dicitur, sacrilegum Iuppiter admonere non debuit, non admonet, ut vincat, sed ut possit perire. illud etiam frustra quaeritur, quemadmodum numini sacrilegus obtemperare potuerit, cum Mezentium non aperte Iuppiter moneat, sed ei iniciat tale desiderium: unde est “dine hunc ardorem mentibus addunt, Euryale? an sua cuique deus fit dira cupido?” MONITIS ab eo quod est 'haec monita' hic venit dativus; nam et 'hos monitus' dicimus, ut Persius “hos pueris monitus patres infundere lippos” . sed a quarta declinatione nec singulari dativo utimur nec plurali: nam unum nomen est de his, quae licet duplicem habeant declinationem, tamen aliquibus eorum casibus propter asperitatem non utimur, ut 'laurui lauribus', cum et 'huius laurus' et 'ab hac lauru' dicamus. [10.691] CONCURRUNT TYRRHENAE ACIES quae specialiter odio Mezentii in bellum ruebant. [10.692] UNI ODIISQUE bene repetitur 'uni', ut ostendat conspirationem Etruscorum olim Mezentio incumbere. [10.693] PRODIT IN AEQUOR extenditur: hinc Iuvenalis “quae pelago occurrunt medio longeque relinquunt Italiam” . [10.694] PONTO contra pelagus: nam dativus est. [10.695] VIM CUNCTAM id est violentiam, impetum. CAELIQUE MARISQUE sicut Mezentius odiorum et telorum totius exercitus. [10.697] FUGACEM velocem modo, vel fugientem. [10.698] LATAGUM OCCUPAT OS pro 'Latagi os occupat'. et est Graeca figura, in Homero frequens, ut si dicas ekrousen Akhillea ton poda, id est Achillem percussit pedem pro percussit Achillis pedem. [10.699] POPLITE PALMUM ea parte, qua plurimum poterat. [10.700] SEGNEM SINIT qui vulneratus nihil iam efficere potuit. [10.701] DONAT HABERE Graeca figura, ut “argenti magnum dat ferre talentum” . [10.703] THEANO mater Mimantis. [10.705] CISSEIS Hecuba filia Cissei secundum Euripidem, nam secundum alios Dymantis est. quod autem ait 'face praegnas', haec ratio est, quia antequam pareret, facem se peperisse vidit in somnis. PARIN CREAT plus est, quam si diceret 'face praegnas †incendit paret'. URBE PATERNA OCCUBAT subaudis 'Paris': quod ut non diceret, metri est necessitate conpulsus: nam deest 'qui', ut sit 'qui urbe paterna'. [10.706] IGNARUM LAVRENS HABET ORA MIMANTA scilicet casus sui; vera tamen est lectio 'ignarum', id est ignoratum, qui nesciretur: et est supina significatio, sicut in quarto “liquitque volatile ferrum nescius” pro 'qui nesciebatur'. alii hypallagen volunt esse, ut sit 'Mimas in Laurenti ora ignota iacet'. [10.707] AC VELUT ILLE antiqui 'ille' vel magnitudini vel nobilitati adsignabant, ut “multum ille et terris” et “Poenorum qualis in arvis saucius ille gravi” . [10.708] ACTUS coactus in retia. [10.709] DEFENDIT texit, ut “hic mihi dum teneras defendo a frigore myrtos” . VESULUS mons Liguriae est iuxta Alpes. Liguria autem cohaeret Tusciae, de qua fuerat Mezentius: unde satis est congrua comparatio. sane de hoc Vesulo quidam duo flumina, Rhodanum et Padum, nasci dicunt, quorum unus, id est Rhodanus, in Tyrrhenum mare, alter, id est Padus, in Adriaticum fluit. MULTOSQUE pro 'multosve': non enim vicina est palus Laurentia monti Vesulo, ut possit unus idemque aper intellegi. sane LAVRENTIA pro 'Laurens': nam vera et recta derivatio haec est. [10.710] PASTUS pro 'pastum', nam supra ait 'quem': ergo antiptosis est. [10.711] INHORRVIT ARMOS id est armis inhorruit: aut certe in armos horruit et erexit saetas. [10.712] IRASCI deest 'est'. [10.713] TUTIS CLAMORIBUS praeter periculum: id est ipsi tuti. [10.714] IVSTAE IRAE quibus quasi odium est propter illud “mortua quin etiam iungebat corpora vivis componens manibusque manus atque oribus ora” . [10.717] CUNCTATUR disponit se per omnes partes. TERGO scuto, ut “et venit adversi in tergum Sulmonis” . [10.719] CORYTHI DE FINIBUS Corythus est et civitas Tusciae, et mons, et rex, pater Dardani: unde nunc ad quodvis potest referri 'de finibus Corythi'. [10.720] GRAIUS HOMO oriundo quidem Graecus, sed qui nunc de Tuscia venisset ad bellum. [10.721] MISCENTEM perturbantem. [10.722] PURPUREUM PENNIS galeam significat purpureas cristas habentem; aut certe 'purpureum pinnis' pulchrum, bene galeatum, ut “purpurei cristis iuvenes” , id est pulchri. PACTAE CONIVGIS hic ordo est: conciliata primo, dein conventa, dein pacta, dein sponsa. [10.724] VAESANA FAMES alibi “et malesuada Fames” . FUGACEM velocem. [10.725] SURGENTEM IN CORNVA id est crescentem, cornibus eminentem. [10.726] COMASQUE ARREXIT naturale enim est, ut irati leones erigant iubas. [10.727] LAVIT ab eo quod est 'lavo lavis': nam hoc verbum et primae est coniugationis et tertiae, a qua nunc ait 'lavit', item Horatius “lavit amne crines” , item alibi “neque dulci mala vino lavere” . ergo 'lavitum' et 'lavit', sicut Plautus in Pseudolo “easque lacrimis lavis” (Ps. 10), id est umectas. [10.731] INFRACTA aut valde fracta: aut re vera infracta. [10.732] ORODEN istum Oroden, virum fortem, intellegimus in fugam necessitate esse conversum: nam ipse paulo post dicturus est ad hortandos socios 'pars belli haud temnenda viri, iacet altus Orodes'. [10.733] NEC IACTA CAECUM unum sensum per duos extulit. 'caecum vulnus' autem, quod averso infigitur. [10.735] FURTO insidiis. [10.736] PEDE NIXUS ET HASTA deest 'ait'. [10.737] HAVD TEMNENDA VIRI Asper 'viris' legit, ut sit, aliis haud temnenda: alioqui ipse ait 'fugientem haud est dignatus Orodem sternere'. ALTUS magnus, ut “sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo” . [10.738] PAEANA SECUTI paean proprie Apollinis laus est, sed abusive etiam aliorum dicitur; unde Pindarus opus suum, quod et hominum et deorum continet laudes, paeanas vocavit. quamvis quidam alium Paeana esse, alium Apollinem velint, sed vere 'Paean' Apollo. tamen paeana carmen esse victoriae Aeschylus docet, quod ideo Apollini dicatum est, quia malorum avertendorum potens est: unde et ab Homero ultricem inmittens pestilentiam inducitur. [10.740] NEC LONGUM LAETABERE duo dixit: nec diu laetaberis, nec diu me indefenso. Homeri autem more morienti dedit scientiam futurorum. LONGUM autem pro 'longe': nomen pro adverbio posuit. [10.742] SUBRIDENS per iracundiam ridens loquitur: unde et illud per inrisionem dictum accipitur 'ast de me divum pater atque hominum rex viderit', id est viderit utrum Mezentio possit nocere ille quem vos deorum et hominum creditis esse rectorem. [10.744] EDUXIT CORPORE TELUM quo facilius posset perire: Lucanus “non eget ingestis, sed vulsis pectore telis” . [10.745] DURA QUIES blandae contraria: sic dictum est et 'somnus ferreus'. [10.747] CAEDICUS ALCATHOUM hoc loco est confusio in aliquibus nominibus: nam quis sit Troianus, quis sit Rutulus, ignoratur. [10.748] RAPO Rapon dicitur, sicut Tarchon; sed metri causa 'n' detraxit, ut possit synaliphe fieri, sicut supra “haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant” . [10.750] INFRENIS casu equi asperrimi, qui frenorum sperneret regimen. infrenos autem etiam homines dicimus, ut “hinc Numidae infreni cingunt” . dicimus autem et infrenus et infrenis, sicut inermus et inermis. [10.751] PROCESSERAT AGIS scilicet contra Messapum dimicaturus: quod nequivit efficere, nam a Valero ante quam ad Messapum perveniret, occisus est. [10.752] HAVD EXPERS non ignarus virtutis parentum. [10.754] IACULO ET LONGE FALLENTE SAGITTA iactu longe fallentis sagittae: nam hen dia duoin dixit, ut “hamis auroque trilicem” , item “molemque et montes insuper altos” . an 'longe' valde? [10.755] MAVORS fortuna bellica. [10.756] FUNERA mortes. CAEDEBANT legitur et 'cedebant', id est terga vertebant, secundum quod 'ruebant' insequebantur significat. si autem 'caedebant', id est occidebant, 'ruebant' id est cadebant. [10.758] IRAM MISERANTUR INANEM generaliter dicit omnem iram bellicam: ubi enim tam inanis iracundia est, quam in bello, ubi ut pereamus irascimur? aut quia nulla causa tam iusta est, ut propter eam bellum geri debeat: nam ideo ait 'et tantos mortalibus esse labores'. an 'inanem' non iuste conceptam? sic “inanis fletus” Aristaei, ut qui scilicet tanti non fuerint, propter quos ille sic lamentaretur. [10.759] AMBORUM pro 'utrorumque'. [10.761] PALLIDA TISIPHONE non ipsa dea, sed effectus furiae, id est furialis ardor, hoc est insania. [10.763] ORION CUM PEDES INCEDIT MEDII PER MAXIMA NEREI STAGNA Orion, ut etiam in primo diximus, Oenopionis regis filius fuit, ei concessus a Iove, Mercurio Neptunoque, susceptis hospitio. hic venator inmensi corporis fuit, qui quodam tempore susceptus a rege Oenopione, cum vellet eius filiam vitiare, ille iratus opem Liberi patris, cuius erat filius, inploravit. is satyros misit, qui soporem infunderent Orioni et sic velut vinctum Oenopioni traderent arbitrio eius puniendum. tum ille Oenopion sopito ei oculos sustulit. caecus itaque Orion cum consuleret quemadmodum oculos posset recipere, responsum est ei, posse lumina restitui, si per pelagus ita contra orientem pergeret, ut loca luminum radiis solis semper offerret. quod ille efficere ita potuit: nam cum audisset strepitum cyclopum Iovi fulmina fabricantum, sono ad eos ductus, unum de his suis humeris superposuit et eo duce oraculi praecepta conplevit. non autem incongrue fingitur ire potuisse per medium pelagus, quasi filius pro parte Neptuni. haec autem comparatio pertinet ad solam corporis proceritatem. alii hunc Orionem tantae magnitudinis dicunt fuisse, ut nulla eum altitudo maris ingredientem potuerit morari, unde inter sidera receptus. sane 'incedit' pro 'incessit', praesens pro praeterito. PER MAXIMA autem NEREI STAGNA epitheto elevavit tapinosin more suo. [10.766] REFERENS pro 'ferens' more antiquo: nam 're' abundat. [10.770] INPERTERRITUS prima est conpositio, non secunda: nam hoc est 'perterritus' quod et 'territus', et tunc est vera conpositio, cum sermonis natura corrumpitur. sane 'inperterritus' quis ante hunc? [10.771] MOLE SVA STAT hoc est in sua mole, ut dicitur 'in vestigio'. [10.772] SPATIUM EMENSUS QUANTUM SATIS HASTAE speciosa elocutio. [10.773] DEXTRA MIHI DEUS sic dictum est, ut “in manibus Mars ipse viri” , ut non alium sibi putet deum esse sacrilegus, quam dextram et fortitudinem. [10.774] VOVEO consecro et dico. PRAEDONIS praedones sunt qui populandam alienam invadunt provinciam, ut alibi “perfidus alta petens abrepta virgine praedo” . [10.775] TROPAEUM tropaeum dictum est apo tou trepesthai, id est ab hostium conversione: unde qui hostem fugasset, merebatur tropaeum, qui autem occidisset, triumphum, apo tou thriambeuein, id est ab exultatione. sciendum sane Lauso propriam ideo nihil profuisse pietatem, quod in eum pater mente sacrilega munera transferebat deorum et ei occisorum spolia devovebat. [10.778] ANTOREM erit nominativus 'hic Antores', quomodo 'Diores': nam si 'Antor' fuerit nominativus singularis numeri, metri ratio non procedit: omnia enim Graeca nomina 'or' terminata, in obliquis casibus corripiuntur, ut 'Hector Hectoris', 'Nestor Nestoris', 'Castor Castoris'. [10.779] MISSUS AB ARGIS profectus, ut “missus in imperium magnum” . [10.781] ALIENO VULNERE telo quod in Aenean fuerat destinatum. CAELUMQUE ASPICIT ut “alto quaesivit caelo lucem” item “hausit caelum mentemque recepit” : naturaliter enim morientes cupiunt satiari extremo lucis aspectu. [10.782] DULCES MORIENS REMINISCITUR ARGOS inter physica signa moriturorum etiam hoc legitur, patriae aspectum desiderare perituros, ut “et Tyrios deserta quaerere terra” . an ex facti paenitentia? qui ad patriam redire contempserat. [10.784] LINEA TERGA lino enim tegebantur scuta, ut posset inhaerere pictura. [10.785] INTEXTUM TAVRIS OPUS pro tergis: Plautus “ubi vivos homines mortui incursant boves” (As. 35). IMAQUE SEDIT INGVINE hypallage est 'ima hasta' pro 'in imo inguine'. [10.788] A FEMINE ut etiam supra diximus, secundum Caprum erit nominativus 'hoc femen', licet nusquam lectum sit, ut etiam ipse commemorat. [10.790] LACRIMAEQUE PER ORA VOLUTAE non viri fortis, sed filii est considerata persona. [10.791] OPTIMA FACTA alii legunt 'optime': est autem prosphonesis. HIC in hoc loco, vel in hoc bello: nam adverbium est. [10.792] SI QUA FIDEM TANTO EST OPERI L. V. 'si qua' pro 'si', ut “Anthea si quem” : aut pro 'si quam fidem'. et quaeritur 'si qua fides' a praeterito, an de futuro dicat. 'tanto' autem 'operi' non de suis carminibus dicit—nec enim sibi adrogaret—sed 'tanto operi', id est pietati et virtuti tuae: nam hic est sensus: ego quidem facta tua, o Lause, et mortem ex pietate venientem non silebo, si tamen credet vetustas ex scelerato homine pium filium fuisse procreatum. [10.794] INUTILIS pro 'vulnere debilitatus'. INQUE LIGATUS pro 'inligatusque': et est tmesis cum hysterologia. [10.795] INIMICUM HASTILE cuiusdam quasi picturae pompa describitur. [10.797] IAMQUE ADSURGENTIS DEXTRAE ordo est: iamque subiit mucronem Aeneae dextrae adsurgentis et plagam ferentis. 'subiit' autem 'mucronem' iuxta usum praesentem accusativo iunxit, cum alibi antique dativo iunxerit, ut “muroque subibant” : quod suis locis plenius dictum est. [10.798] MORANDO SUSTINVIT moram iniciendo eius impetum lusit. [10.800] DUM GENITOR NATI PARMA P. A. de historia est: nam Scipio Africanus cum esset vix annorum decem et septem, patrem suum defendit in bello, nec cessit viginti et septem confossus vulneribus. [10.802] FURIT AENEAS dolore scilicet, quod sibi Mezentius esset ereptus. et est integrum: quamquam furit, tenet se tamen. [10.803] EFFUSA SI QUANDO GRANDINE praeteritum pro instanti posuit. [10.804] PRAECIPITANT praecipitantur. [10.805] TUTA LATET ARTE quod scilicet se perite a tempestate defendunt. 'tuta' autem 'arte' quae tuetur. [10.806] ALTI FORNICE SAXI concameratione, caverna. [10.807] DUM PLUIT hic distinguendum: nam si iunxeris 'dum pluit in terris', erit archaismos; debuit enim dicere 'in terras'. tamen sciendum est hemistichium hoc Lucretii esse, quod ita ut invenit Vergilius ad suum transtulit carmen. IN TERRIS UT POSSINT et viator et rusticus, quibus opera sunt in terris. [10.808] EXERCERE DIEM hypallage est pro 'ipsi per diem exerceri'. [10.809] NUBEM BELLI DUM DETONET bellantum impetum sustinet, donec deferveat. et bene translationem fecit a vicina conparatione. [10.812] FALLIT TE INCAUTUM PIETAS TUA quod credis idcirco me pium tibi veniam posse concedere, quia et ipse pietatis intuitu dimicas pro patris salute. 'tua' autem 'pietas' prudenter est additum, quasi non a parente descendens. [10.815] FILA LEGUNT proprium fuerat 'rumpunt'; tamen 'legunt' aut colligunt est, aut transeunt, ut “litoraque Epiri legimus” . EXIGIT ENSEM PER MEDIUM et cetera. poetica descriptio est: nam re vera fieri non potuit, ut gladius et transiret per medium corpus iuvenis, et in corpore iuvenis absconderetur: nam 'exigit' est 'ex eo agit trans corpus'. [10.817] PARMAM id est levia arma, non clipeum. 'minacis' autem non Lausi; non enim ipse minatus fuerat. ergo ordo est 'mucro minacis', Aeneae scilicet. aut si ad Lausum referas 'minacis', num audacis et fortis? [10.819] IMPLEVITQUE SINUM SANGUIS mire expressus est sinus tunicae sanguinem excipiens nec tramittens. VITA PER AVRAS CONCESSIT MAESTA AD MANES vita, id est anima. et abusive dictum est; nam ad inferos simulacrum pergit, non anima. [10.820] CORPUSQUE RELIQUIT potuit sine hoc sensus esse. [10.825] PRO LAVDIBUS ISTIS quia et contra fortiorem et pro patris salute dimicare conatus est: ideo enim et pluraliter 'laudibus' dixit. alii 'laudibus' pro virtutibus, ut solet poeta, dictum tradunt. [10.826] PIUS AENEAS TANTA DABIT INDOLE DIGNUM propter vitandam adrogantiam tertia persona usus est, ut “et quisquam numen Iunonis adoret?” . 'indoles' autem est proprie imago quaedam virtutis futurae. [10.827] QUIBUS LAETATUS HABE TUA moris enim fuerat ut cum his rebus homines sepelirentur quas dilexerant vivi. [10.828] SI QUA EST EA CURA REMITTO aut more illo dixit quo solet sepultura ad ipsa cadavera non pertinere—licet umbris, sicut in sexto legimus, prosit—ut “si qua est ea gloria signant” , item de Pallante “vano maesti comitamur honore” : aut certe, si qua est ea cura Mezentio, id est patri sacrilego, qui superos inferosque contemnit. an de tota hac re dubitat? [10.830] AENEAE MAGNI DEXTRA CADIS sic alibi “nomen tamen haud leve patrum manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae” . [10.832] SANGUINE TURPANTEM non ipsum turpantem, sed ut accidit, ita dixit. COMPTOS DE MORE CAPILLOS antiquo scilicet more, quo viri sicut mulieres componebant capillos: quod verum esse et statuae non nullae antiquorum docent, et personae quas in tragoedis videmus similes in utroque sexu, quantum ad ornatum pertinet capitis. [10.833] INTEREA dum haec geruntur. et omnino sic est apud poetas 'interea', sicut apud Sallustium 'eodem tempore'. [10.834] VULNERA SICCABAT LYMPHIS siccabat aqua. sed et nove et physice locutus est; nam cum aqua omnia infundantur, hic ait siccari vulnus aqua. et ratio vera est; fluxus enim sanguinis aquarum frigore continetur. LEVABAT inclinatione recreabat. [10.835] ADCLINIS quis ante hunc? PROCUL modo 'iuxta' significat, ut “serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant” . [10.836] GRAVIA ARMA QUIESCUNT cur illa pendeant, haec in terra sint, docuit dicendo 'gravia arma': unde et 'quiescunt' dixit. bene 'gravia', ut et galeam arma, sed levia intellegamus. et talis est figura, sicut illa Sallustii “leonem atque alias feras” , ergo et leo fera est. 'quiescunt' autem quasi in terra posita, quoniam galea, quae pendebat, poterat et moveri. [10.838] COLLA FOVET sustinens se arboris trunco. FUSUS PROPEXAM IN PECTORE BARBAM barbam in pectus infusam habens. archaismos autem est quod ait 'in pectore' pro 'in pectus', sicut alibi “mediis effusus in undis” pro 'in medias undas'. 'propexam' autem quis ante hunc? [10.839] MULTA pro 'multum', sicut “et pede terram crebra ferit” pro 'crebro'. MULTUMQUE REMITTIT hoc pro 'saepe'. [10.841] SUPER ARMA FEREBANT supra scutum, sicut supra “inpositum scuto referunt Pallanta frequentes” . [10.842] INGENTEM ATQUE INGENTI VULNERE Homeri dictum keito megas megalosti. [10.845] AD CAELUM TENDIT PALMAS increpans deos, quasi sacrilegus. et sciendum uno eodemque tempore non eum potuisse et inhaerere corpori et manus ad caelum levare, licet poeta ista coniunxerit. CORPORE INHAERET aut inhaeret Lauso suo corpore: aut certe hysterologia est, ut sit 'haeret in corpore': melius tamen est ut sit antiptosis pro 'corpori', ut “haeret pede pes” pro 'pedi'. [10.848] PER VULNERA SERVOR aut re vera 'per vulnera', quia per totum eius corpus mucro transierat: aut invidiose 'vulnera' ait pro 'vulnus', sicut Terentius “non perpeti meretricum contumelias” , cum de Thaide loqueretur. [10.850] NUNC DEMUM EXILIUM INFELIX NUNC ALTE VULNUS ADACTUM solacio enim viventis filii utrumque fuerat ante tolerabile. [10.851] IDEM EGO qui nunc causa tuae mortis fui, feci ut et exulis et sacrilegi filius esse dicereris. [10.852] PULSUS OB INVIDIAM excusat, ne merito expulsus esse videatur. [10.854] OMNES PER MORTES per omnia mortis genera, nam una mors est: aut 'per mortes omnes', id est per diversa supplicia: aut quasi non una tantum morte dignus. [10.857] VIS ALTO VULNERE TARDAT alti vulneris violentia. [10.858] HAVD DEIECTUS non deiectus animo. [10.860] ADLOQUITUR MAERENTEM tristem. haec enim animalia secundum Homerum, cum sint tristia, indicant dominorum mortem futuram. et proprie 'adloquitur' dixit: est enim 'adloqui' consolari. [10.861] RHAEBE DIV RES SI QUA DIV MORTALIBUS VLLA EST hoc loco notant Vergilium critici, quod homini sacrilego dedit prudentem sententiam: quam rem ratio naturalis excusat. ea enim quae per naturam movent animos, in quamvis personam cadunt, illa vero tantum sunt prudentium, quae non nisi consilio et ratione deprehenduntur: unde et Terentius servis dat plerumque sententias prudentissimas quidem, sed quae se per naturam offerunt cunctis, ut “ne quid nimis” . [10.862] SPOLIA ILLA CRVENTA arma Aeneae, Lausi cruore perfusa —inde intulit 'et caput Aeneae', per quod etiam spolia Aeneae intellegimus—nam Lauso nihil detraxerat; dixit enim 'arma, quibus laetatus, habe tua'. si autem 'cruenti', intellexeris scilicet crudelis: sic enim convenit personae loquentis. [10.863] LAVSIQUE DOLORUM num 'Lausi dolorum' ut “lacrimas dilectae pelle Creusae” ? [10.864] AUT APERIT SI NULLA VIAM VIS aut si nullam ostendit fortitudo rationem. 'aperit' autem praesens pro futuro. [10.865] NEQUE ENIM FORTISSIME CREDO quod dignaberis habere dominos Teucros, scilicet ignavos: nam hoc intellegimus ex eo quod dixit equo 'fortissime'. plerumque enim ex alterius personae vituperatione vel laude, quid de alia dicatur, agnoscimus, ut hoc loco Troianos vituperatos ex equi laude cognoscimus. item alibi e contra “et nunc ille Paris” , scilicet adulter: nam illo loco ex persona Paridis vituperatur Aeneas. [10.867] EXCEPTUS TERGO equo se praebente susceptus: quod fieri plerumque conspicimus. [10.868] IACULIS ONERAVIT A. aviditas saevientis exprimitur, ut saepius. [10.869] AERE CAPUT FULGENS quia supra “procul aerea ramis dependet galea” . [10.871] UNO IN CORDE PUDOR 'uno' autem pro eodem. tribus vero adfectibus conturbatum significat, pudore, ira, dolore, quae potentia sunt singula. [10.875] SIC PATER ILLE DEUM FACIAT bene in perniciem contemptoris deorum deos invocat. SIC ALTUS APOLLO aut venerabilis; aut quia in excelso loco consecratus est. [10.876] INCIPIAS deest 'ut'. INFESTA HASTA in vulnus parata, id est protenta. [10.879] QUA PERDERE POSSES deest 'me': nam hoc dicit, nisi extincto filio nulla se ratione potuisse superari. [10.880] NEC DIVUM PARCIMUS VLLI hoc ideo, quia Aeneas invocaverat deos, ut 'sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo'. [10.881] DESINE scilicet mortem minari: quoniam libenter moriturus advenit. [10.883] INDE ALIVD id est iacit telum. [10.884] UMBO scutum: nam a parte totum intellegimus. [10.885] TER CIRCUM enarravit quid esset 'ingenti gyro'. LAEVOS EQUITAVIT IN ORBES secundum artem militiae: nam eques stans facillime superatur a pedite. in laevam autem partem ideo circuibat, ut Aeneae dexteram partem circumveniret, quae utique nuda erat. [10.888] TOT SPICULA TAEDET hic ostendit quid sit 'figitque volatque'. [10.889] PUGNA INIQUA pedes contra equitem. [10.890] MULTA MOVENS utrum in ipsum, an in equum tela torqueret, quo vulnerato Mezentius carebat effugio. INTER TEMPORA id est in frontem. [10.891] BELLATORIS EQUI per quem bellum geritur. aliter hominem dicimus bellatorem, qui bellum gerit. [10.894] INPLICAT inpedit. CERNVUS cernuus equus dicitur qui cadit in faciem, quasi in eam partem cadens qua cernimus: unde et pueri quos in ludis videmus ea parte, qua cernunt, stantes, cernuli vocantur, ut etiam Varro in ludis theatralibus docet. [10.895] CLAMORE INCENDUNT CAELUM implent. et abusive dixit. TROESQUE hoc est Troiani gaudio. LATINIQUE scilicet dolore. [10.896] ADVOLAT AENEAS multi haec nolunt distingui, quasi simul fiant. [10.899] HAVSIT CAELUM M. R. hoc est aerem: Lucretius “in hoc caelo, qui dicitur aer” . et hoc dicit: postquam respiravit et mentem recepit post perturbationem ex equi venientem ruina. [10.900] HOSTIS AMARE aspere. et hoc Homeri est de telo dictum, quod hic ad hominem transtulit: ille enim ait pikron oiston. [10.901] NULLUM IN CAEDE NEFAS mori viro forti nefas non est, nec ego sic ut vincerem veni, hoc est cum voluntate procumbo. ergo aut nihil acerbi in morte se passurum ait; aut nihil nefandum Aenean commissurum, si se volentem interfecerit, quia mori decreverit, si mortem filii non potuisset ulcisci. NEC SIC AD PROELIA VENI hoc est ut vincerem, aut victus mortem deprecarer: ergo libenter occumbo. [10.902] NEC TECUM MEUS HAEC PEPIGIT MIHI FOEDERA LAVSUS hoc est non cum hoc pacto a te Lausus recessit, ut ego vitam requiram. 'foedera' autem 'pepigit' per translationem dixit, id est non sic pugnavit Lausus, ut ullum mihi vitae relinqueret desiderium. [10.903] VENIA beneficium, ut “orantes veniam” . [10.904] ACERBA MEORUM quasi hoc de Aenea non senserit. [10.905] HUNC ORO DEFENDE FUROREM inimicorum iram et post fata saevire cupientem. 'defende' autem est prohibe, ut “dum teneras defendo a frigore myrtos” . et bene petit ab Aenea sepulturam, quod scit eum ultro concedere, ut probavit in filio: petit autem non de eius pietate dubitans, sed timens iram suorum. [10.907] HAVD INSCIUS litotes figura: non enim dicit 'non ignarus', sed expectans omnibus votis, ut “munera nec sperno” , id est libenter accipio. in hac autem figura plus cogitatur, quam dicitur. [10.908] UNDANTIQUE ANIMAM DIFFUNDIT IN ARMA CRVORE ordo est 'in arma undanti cruore animam diffundit', cuius sedem plerique sanguinem volunt esse. et sic est dictum hoc, ut “una eademque via sanguis animusque sequuntur” . SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM UNDECIMVM COMMENTARIVS. [11.1] OCEANUM INTEREA SURGENS AURORA RELIQUIT more suo praetermisit noctis descriptionem, quam transisse indicat praesens ortus diei. et hoc est unde ait Horatius “nec verbum verbo curabis reddere fidus interpres” : quae enim naturalia sunt omnibus patent. 'surgens' autem quae surrexit, anastasa. [11.2] AENEAS QUAMQUAM ET SOCIIS DARE TEMPUS HVMANDIS P. C. consuetudo Romana fuit ut polluti funere minime sacrificarent. si tamen contingeret ut uno eodemque tempore et funestaretur quis et cogeretur operam dare sacrificiis, elaborabat ut ante sacra compleret quam funus agnosceret: unde etiam Horatius Pulvillus in Capitolii dedicatione cum ab inimicis ei filius nuntiaretur extinctus, ut quidam putant falso, ut alii, pro vero, ait 'cadaver sit', nec voluit funus agnoscere, donec templa dedicaret. secundum quem ritum etiam Aeneas inducitur ante operam dare sacrificiis, et sic ad sociorum et Pallantis sepulturam reverti. [11.3] PRAECIPITANT CURAE urgent: longam enim dilationem sepultura non patitur. sane cum 'quamquam' praemisisset, non intulit 'tamen', ut alibi “libertas quae sera tamen respexit inertem” cum 'tamen' dixerit, non praemisit 'quamquam'. 'dare' vero 'tempus' relinquere, id est ut breve: et habet emphasin propter multitudinem negotiorum. TURBATAQUE FUNERE MENS EST funere Pallantis kat' exokhen: nam est haec consuetudo apud poetas, ut a plebe segregent duces. sic paulo post ait “interea socios inhumataque corpora terrae mandemus” et intulit segregans “maestamque Euandri primus ad urbem mittatur Pallas” . sic dictum est “reliquias Danaum atque inmitis Achilli” , item “forsitan et Priami fuerint quae fata requiras” . [11.4] PRIMO VICTOR SOLVEBAT EOO antequam luctum subiret et funestaretur. 'primo' autem 'Eoo' subaudimus 'tempore'; nam Graece eos dicitur quam nos auroram vocamus: Homerus ait rhododaktulos eos. quod nomen Latini traxerunt per derivationem, ut dicerent “et laetus eois Eurus equis” , item “eoasque acies” . sane ut etiam supra diximus, in hoc sermone prima syllaba naturaliter longa est, sed cum opus fuerit, corripitur, aut licentia nominis proprii, aut quia eam vocalis sequitur. [11.6] CONSTITVIT TUMULO in colle, quia tropaea non figebantur nisi in eminentioribus locis: Sallustius de Pompeio ait “devictis Hispanis tropaea in Pyrenaei iugis constituit” . ex quo more in urbibus tropaea figuntur arcubus exaedificatis. ideo autem nunc tropaeum ponit Aeneas, quia nondum plenam est victoriam consecutus, sed occiso Mezentio fugavit exercitum: plenae enim victoriae, ut supra diximus, triumphus debetur. et persolvit vota vel propter tanti ducis interitum, vel quia fas erat etiam de primitiis belli sacrificare. 'tumulo' autem deest 'in', id est in tumulo. INDVIT ARMA ut “indutosque iubet truncos hostilibus armis” . [11.7] TIBI MAGNE TROPAEUM BELLIPOTENS videtur interrupta descriptio. hoc per parenthesin dictum est et prosphonesin. [11.et post reddita.] 'magne' autem 'bellipotens' antonomasia per duo epitheta sine nomine. [11.8] APTAT apte locat et congrue ponit vel figit, ut “aptatque superbis postibus” . [11.9] TELAQUE TRUNCA VIRI id est praefracta; ita enim in tropaeis poni consueverunt: Iuvenalis “et fracta de casside buccula pendens et curtum temone iugum victaeque triremis aplustre” . vel 'trunca tela' quae de suo clipeo legerat: ideo enim 'trunca', quod in evellendo praefracta. ET BIS SEX THORACA PETITUM PERFOSSVMQUE LOCIS duodecim vulneribus adpetitum: quia, ut supra diximus, totius Tusciae populus in duodecim partes fuit divisus, ut “gens illi triplex, populi sub gente quaterni” , qui singulis lucumonibus parebant. moris autem fuit ut interemptos duces omnis vulneraret exercitus, sicut etiam de Hectore Homerus commemorat. unde est “quae circum plurima muros accepit patrios” . non ergo ab Aenea, sed ab his qui “uni odiisque viro telisque frequentibus instant” : quod ostendit Mezentius, cum sub Aeneae telis iaceret “scio acerba meorum circumstare odia” : neque enim hoc in illo momento periculi meminisset, nisi eos cerneret inminere. [11.10] CLIPEVMQUE EX AERE figuratius, quam si 'aereum' diceret, ut alibi “cui pharetra ex auro” . [11.11] ENSEM COLLO SUSPENDIT EBURNUM vaginam eburneam. sane 'ebur eboris' facit, non 'eburis', sicut 'murmur murmuris': unde quia in principalitatis declinatione varietas invenitur, etiam derivatio varia est: nam 'eburnus' facit ab eo quod est 'ebur', 'eboreus' ab eo quod est 'eboris'. 'collo' autem, id est de collo. paulatim de trunco arboris humanam figuram fecit, ut et sinistram illi det et collum: quod valde quaeritur, an bene. [11.14] MAXIMA RES EFFECTA VIRI occiso tanto duce: simul etiam tropaei ostenditur causa. et verecunde cum ipsius opus sit, inpersonaliter ait. ABESTO absit: nam tertia persona est. [11.15] QUOD SUPEREST id est de reliquo: et est absoluta elocutio, ut “quod superest laeti bene gestis corpora rebus” . ET DE REGE SUPERBO PRIMITIAE aut hoc dicit: primitiae istae quas fecimus, non de plebe sunt, sed de rege superbissimo, id est Mezentio: aut certe regem superbum Turnum accipiamus—nam de ipso legimus “at Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba miratur” —ut sit sensus: haec spolia et hanc primam belli partem superbo Turno sustulimus. nam hoc epitheton proprium Turni est, quod ei Vergilius pro ingenti scelere dat. apud maiores enim superbia ingens facinus fuit, adeo ut Tarquinius pro multis sceleribus superbi nomen acceperit. [11.16] MEZENTIUS HIC EST pro 'talis est', ut “hunc ego te Euryale aspicio?” id est talem. et utrum per contemptum an per commendationem hoc pronuntiandum? MUROSQUE LATINOS bene quasi hoc solum restet. et hoc dicit: iam campestri superavimus proelio, restat ut etiam obsidione vincamus: credit enim quod sibi iam aperte nullus occurrat. nec inaniter: nam et paulo post dicturus est Turnus “furta paro belli” , et in duodecimo Latinus “vix urbe tuemur spes Italas” . [11.18] ARMA PARATE ANIMIS aut hypallage est pro 'armis parate animos': aut certe est mutanda distinctio, ut sit 'animis et spe praesumite bellum'. 'praesumite' vero 'bellum' id est mente praeoccupate, ut supra Turnus “et pugnam sperate parari” . bene autem ait 'praesumite', quasi rem iam sui iuris, ut ei deberi videatur certa victoria. [11.19] NE QUA MORA ordo 'ne qua mora inpediat'. VELLERE SIGNA ADNVERINT SUPERI ne in mora sitis, cum captatis auguriis ad bellum exire coeperimus. 'vellere' autem proprie dixit, quia Romana signa figebantur in castris, et cum ad bellum eundum fuisset, captatis auguriis avellebantur e terra: nam alibi ea figi non licebat. sed inter auguria etiam hoc habebatur, si avellentem facile sequerentur, adeo ut cum filio in Orodis bello sit Crassus occisus, qui iturus ad proelium avellere signa vix potuit. quod etiam Flaminio contigit, qui cum imperasset signa tolli eaque non possent moveri, effosso solo in quo erant fixa, vi magna extrahi praecepit, et infeliciter apud Trasimennum pugnavit. alii 'vellere' movere accipiunt: Ennius “rex deinde citatus convellit sese” , et in sacris 'convelli mensa' dicitur cum tollitur. [11.20] ADNVERINT SUPERI bene in adhortatione nihil se inauspicato vel sine deorum voluntate facturum promittit: ideo non dixit, cum ego iussero, sed cum dii iusserint. [11.22] INTEREA SOCIOS donec tempus obsidionis adveniat. et 'interea socios inhumataque corpora terrae' hen dia duoin pro 'corpora sociorum'. [11.23] QUI SOLUS HONOS ACHERONTE SUB IMO EST hoc ideo intulit, quia in sexto de insepultis dixit “centum errant annos volitantque haec litora circum” : Palinurus Aeneae “portusque require Velinos sedibus ut saltem placidis in morte quiescam” . et bene 'Acheronte sub imo', quia haec res ad umbras tantum pertinet: nam apud prudentes homines nullius momenti sunt ista. [11.24] ITE AIT vitiose in media oratione 'ait' positum critici notant. EGREGIAS ANIMAS ingenti arte laudat potius quam miseratur extinctos, ut praesentium animos in bella succendat. QUAE SANGUINE NOBIS HANC PATRIAM eleganter hoc et oratorie ad exhortationem audientium sumptum est: nam laus defunctorum viventium exhortatio est. et bene 'patriam' ait, tamquam fiduciam gerit quasi vicerit. sane cum hortatur socios ut sepeliantur occisi, ipse defunctis velut epitaphion dixit. [11.27] QUEM NON VIRTUTIS EGENTEM Ennii versus est. 'egentem' sane nos ablativo iungimus. [11.28] FUNERE MERSIT ACERBO 'acerbo' inmaturo: translatio a pomis. [11.31] QUI PARRHASIO EVANDRO Arcadico a civitate Arcadiae, quam Donatus vult a parra avi dictam: quod procedit, si parra nomen est Graecum; si autem Latinum est, stulte sensit, nam Graecum nomen etymologiam Latinam non recipit. alii Iovis filium Parrhasium dicunt, qui habuit Arcadem filium, ex quo primo Parrhasii, post Arcades dicti sunt. sane Arcadum genera fuerunt quattuor, Parrhasiorum, Maenaliorum, Azanorum, Cynaethorum. alii non Azanos et Cynaethos, sed Azanes et Cynaetheos dicunt. [11.32] FELICIBUS AEQUE hic non felicitas comparatur, sed ut est illud “di meliora piis” : non quia haec bona sunt, sed bona optat. [11.33] IBAT pro 'ierat'. ALVMNO alumnus est qui Graece trophimos dicitur: quod nomen quia Latinum non est, ut ab eo quod est nutritor, inveniamus eum qui nutritus est, transiit ad nomen aliud et alumnum dixit. [11.35] ILIADES CRINEM DE MORE SOLUTAE has Aeneae ancillulas intellegimus: nam omnes matres, hoc est mulieres nobiles, in Sicilia remansisse dixit, excepta Euryali matre, de qua legimus “quae te sola puer multis e matribus ausa persequitur?” 'crinem' autem 'solutae', ut “palmis percussa lacertos” . [11.36] UT VERO AENEAS FORIBUS SESE INTULIT ALTIS naturale enim est ut intermissa lamenta repetantur, cum aliquis notus advenerit: sic in Statio ingressis ducibus denuo defletur Archemorus. [11.39] NIVEI FULTUM PALLANTIS late patet hoc epitheton: referri enim potest et ad candorem pristinae pulchritudinis, et ad pallorem ex morte venientem, et ad frigus quod proprium mortuorum est, ut “corpusque lavant frigentis et ungunt” . [11.40] LEVI IN PECTORE pulchro, puerili, nondum saetoso. [11.42] TENE INQUIT iteratio est; nam supra ait 'lacrimis ita fatur obortis', sicut in quinto posuit “et fidam sic fatur ad aurem” et paulo post intulit “dic ait” . sane sciendum hanc adlocutionem talem esse, qualis illa ubi defletur Euryalus: nam locis omnibus commovet miserationem, ab aetate, a tempore, a vulnere, a spe parentis. CUM LAETA VENIRET INVIDIT FORTUNA MIHI ac si diceret: quantum noceret adversa, cum laeta talem intulit casum? videtur autem dolere quod queri non potest de Fortunae crudelitate, quae ei uno eodemque tempore et tanta contulit beneficia, et tale intulit damnum. 'tene' autem 'invidit Fortuna mihi', ut “Liber pampineas invidit collibus umbras” . [11.45] DISCEDENS DEDERAM kata to siopomenon hoc intellegimus: nam abscedens nusquam est Euandrum adlocutus Aeneas. [11.48] CUM DURA PROELIA GENTE subaudimus 'fore'. [11.50] FORS ET VOTA FACIT forte—utrumque enim dicimus— etiam vota suscipit. potest et unum esse 'forset', id est 'forsitan'. CUMULATQUE ALTARIA DONIS id est et sacrificat, et suscipit vota. naturaliter autem queritur de errore mentis humanae. [11.51] NIL IAM CAELESTIBUS VLLIS DEBENTEM vivi enim superorum sunt, mortui ad inferos pertinent, unde in duodecimo “vos o mihi manes este boni, quoniam superis aversa voluntas” . superis autem debemus omnia donec vivimus, ideo quia, ut dicunt physici, cum nasci coeperimus, sortimur a Sole spiritum, a Luna corpus, a Marte sanguinem, a Mercurio ingenium, a Iove honorum desiderium, a Venere cupiditates, a Saturno humorem: quae omnia singulis reddere videntur extincti. secundum physicam disciplinam dicit: tradunt enim physici omnia nos mereri a superis, quae rursus extincti reddimus ipsis potestatibus supernis. quod et Plato videtur astruere qui dicit, quod cum de effluxione fontium non aliarum quarumlibet rerum, sed ipsarum stellarum, fuerint animae corporibus commodandae, quicquid de ipsis fontibus stellarum ebullit, hoc intellegi debere stellas. ergo priusquam in corpora ingrediantur animae per haec signa erratica transeuntes, singula supra dicta singulae accipiunt, item exeuntes singula singulis redhibere dicit quae in corpus venientes perceperunt. [11.52] VANO MAESTI COMITAMUR HONORE inani, ut supra diximus, quantum ad vivos pertinet. [11.53] INFELIX NATI FUNUS hoc quidam anakolouthon et vulgare accipiunt; sed eleganter ad exprimendum patris adfectum ad patrem orationem convertit. [11.54] HI NOSTRI REDITUS id est tales, ut “manibusque meis Mezentius hic est” . EXPECTATIQUE TRIVMPHI modo de se loquitur. [11.55] HAEC MEA MAGNA FIDES kata to siopomenon: quam de Pallantis reditu promiserat patri. AT NON EVANDRE aut mutavit declinationem: nam 'Euander' facit, ut ipse X “Pallas, Euander in ipsis” : aut Graecum vocativum fecit o Euandre. PUDENDIS VVLNERIBUS id est a tergo inlatis: et est consolatio. quid autem 'pudendis' sit, ipse exposuit dicendo 'pulsum aspicies'. [11.56] NEC SOSPITE antiptosis est pro 'sospiti'. et hoc dicit: si fugisset vulneratus a tergo, ipse ei optares interitum. alii: non talem habes, inquit, filium, quo sospite tibi dirum funus optares, quod parentes sibi precari solent ob nequitiam liberorum. alii: non optabis, inquit, sospiti filio mortem. quod magis heroicae personae convenit. et [11.quero] 'sospite' pro 'sospiti'. [11.59] HAEC UBI DEFLEVIT hoc est postquam haec cum lacrimis dixit; 'flere' enim est cum voce lacrimare: unde habemus in sexto “continuo auditae voces, vagitus et ingens infantumque animae flentes in limine primo” . [11.60] TOTO LECTOS EX AGMINE Troianos, Tuscos, Arcadas. [11.63] EXIGVA quamvis enim magna sint, orbitati patris prodesse non possunt; sed tamen exhibenda sunt patri, quia debentur. aut est sensus: non quidem responsura luctui, sed tamen sollemnia: ergo iustitiae potius causa quam solacii. [11.64] FERETRUM 'feretrum' locus ubi mortui feruntur. et est Graecum nomen: nam Graece phertron dicitur, unde per diaeresin feretrum fecit, dictum a ferendo: nam latine capulus dicitur: unde ait Plautus “capularis senex” , id est vicinus capulo, qui dictus est capulus ab eo quod corpus capiat. [11.65] VIMINE QUERNO sunt aliquae durae derivationes; tamen eis sic utimur ut 'quernum vimen', item 'colurnum veru', ut “pinguiaque in veribus torrebimus exta colurnis” , 'ficulnum lignum', ut Horatius “olim truncus eram ficulnus, inutile lignum” , item 'aprugnum callum'. [11.66] OBTENTU FRONDIS INUMBRANT veluti cameram quandam capulo ramorum extensione fecerunt. [11.67] AGRESTI SUBLIMEM STRAMINE hoc est supra frondes ponunt: nam hic reddit quod omiserat supra dicens 'extructos toros', nec addens unde. [11.68] DEMESSUM participium est, veniens ab eo quod est 'metor'. sane ab eo quod est 'meto' praeteritum perfectum 'messui' facit. [11.69] LANGVENTIS HYACINTHI 'languentis' aut postquam decerptus sit: aut quia non est acuti coloris: aut quando demittit caput. sane Hyacinthus puer fuit Eurotae, vel, ut quidam volunt, Oebali filius. cetera de hoc in bucolicis dicta sunt. [11.70] SVA FORMA RECESSIT id est propria pulchritudo. [11.72] AUROQUE OSTROQUE RIGENTES unum 'que' vacat et est additum hiatus causa. [11.73] LAETA LABORUM figura est 'laetus illius rei'; nam modo dicimus 'laetus labore', 'laetus ingenio'. [11.74] SVIS MANIBUS SIDONIA DIDO ut “dives quae munera Dido” . 'suis' autem 'manibus' ut heroides solebant. [11.75] DISCREVERAT depinxerat. simul et amantis adfectus ostenditur. [11.76] HARUM UNAM 'unam' pro 'alteram', de duobus scilicet et 'horum alterum' et 'horum unum' possumus dicere: nam artigraphi hoc tantum vetant, ne de duobus 'alium' dicamus, quod de multis proprie dicitur. sane figurate dixit 'vestem induit', ut “exuvias indutus Achillis” , cum in usu sit 'induit illa re', ut “indutosque iubet truncos hostilibus armis” , id est truncos indutos iubet offerri. sane hoc videtur secundum caerimonias flaminum subtiliter dixisse. flamini enim nisi unum mortuum non licet tangere, sed Aeneas plurimos postea occidit. sed aliud est in bello occidere, aliud mortuum tangere. sciendum est tamen, Aeneae omne genus sacerdotii tribui. [11.77] ARSURASQUE COMAS OBNUBIT AMICTU harum unam, id est de duabus vestibus, induit iuveni, altera caput eius velavit: nam supra duas vestes dixit esse prolatas. 'obnubit' autem velavit, translatio a nubibus quibus tegitur caelum: unde et nuptiae dicuntur, quod nubentum capita obnubantur, id est velantur. [11.78] LAVRENTIS PRAEMIA PUGNAE mittit praemia, quae de praeda Laurentis pugnae sustulerat: nam praeda est quae eripitur, praemium quod offertur. [11.80] EQUOS ET TELA QUIBUS SPOLIAVERAT HOSTEM vel Pallas, vel Aeneas: nam ambigue positum est. spolia autem cum proprie ea tantum sint quibus hostis spoliari potest, ut lorica vel vestis, abusive iam spolium dicitur quicquid hostibus tollitur: unde est “postquam illum vita victor spoliavit Achilles” . alii 'equos et tela, quibus spoliaverat hostem' ad Pallantem volunt tantum pertinere, quia in antiquis disciplinis relatum est, quae quisque virtute ornamenta consecutus esset, ut ea mortuum eum condecorarent: Sallustius “exuant armis equisque” . [11.81] UMBRIS INFERIAS proprie: nam inferiae sunt sacra mortuorum. [11.82] CAESO SANGUINE pro 'caesorum', ut supra “captivoque rogi perfundat sanguine flammas” : nec enim sanguis caeditur. [11.84] IPSOS FERRE DUCES suos scilicet, qui illis mille praeerant. melius tamen est, iubet truncos ferre ipsos duces, id est ducum spolia, ut tropaea duces ipsos dixerit: sic supra “manibusque meis Mezentius hic est” de tropaeo. 'duces' autem, ut Halaesum et eiusmodi, quos occiderat Pallas, duces ipsi portarent; nam ducum fuerat tropaea portare: ut habeat pater solacium de victoria filii et honor funeri accedat. INIMICAQUE NOMINA FIGI pro 'inimicorum'. dicit autem adfixos tropaeis titulos cum nominibus occisorum. [11.85] DUCITUR INFELIX ACOETES quasi qui consternatus nimio dolore ire non poterat. et bene ex rerum permutatione expressit doloris magnitudinem, dicens ita doluisse Acoeten, ut paene carens humano sensu per se ire non posset, et equum ita sensisse interitum domini, ut in humanum migraret adfectum: nam et lacrimabat et sponte sequebatur cadaver. et bene cum hominis sit 'ire', equi 'duci', de homine ait 'ducitur', de equo 'it lacrimans'. [11.86] FOEDANS vel cruentans, vel lacerans. [11.87] TERRAE id est in terram. et figurate 'sternitur terrae', ut “truncumque reliquit harenae” . [11.88] PERFUSOS SANGUINE CURRUS aut captivos, aut ipsius Pallantis. [11.89] POST BELLATOR EQUUS militaris enim disciplinae fuit, ut equus usque ad sepulchrum duceretur, armiger perversa arma gestaret: unde hanc consuetudinem videtur poeta servasse. POSITIS INSIGNIBUS sine faleris. quod autem equum dicit lacrimare non mirum est, cum Homerus etiam divinantem induxerit. Plinius solum equum praeter hominem lacrimare et doloris adfectum sentire dicit. AETHON nomen equi, quo etiam Aurorae equus vocatur. quod autem equus bellator ducitur et phalanx comitatur, iuxta morem Romanum ait, ut dignitas in regii adulescentis servetur exequiis, quia apud Romanos quod erat vivo concessum, mortuo non adimebatur. [11.90] GUTTIS GRANDIBUS bene 'grandibus', quia de equo. [11.91] NAM CETERA TURNUS VICTOR HABET kata to siopomenon et alia eum sustulisse intellegimus, non tantum balteum, ut legimus supra: nam sola hasta et galea ostenditur remansisse. [11.92] PHALANX phalanx lingua Macedonum legio. quod autem ait 'maesta', Arcadas intellegimus: unde infert 'Teucrique sequuntur Tyrrhenique duces'. et hoc est quod ait supra “et toto lectos ex agmine mittit mille viros” . [11.93] VERSIS ARCADES ARMIS lugentum more mucronem hastae, non cuspidem contra terram tenentes: quoniam antiqui nostri omnia contraria in funere faciebant: scuta etiam invertentes propter numina illic depicta, ne eorum simulacra cadaveris polluerentur aspectu, sicut habuisse Arcades Bacchylides in dithyrambis dicit: et hoc, ut non nullis frustra placet: nam lugentum mos est prioris habitus inmutatio. alii 'versis armis' in oblicum versis scutis, ne splenderent insignia: arma autem scuta dici ipse declarat, ut “Lausum socii exanimem super arma ferebant” . sed potest hoc de armis versis non ad Arcadas solum, sed ad omnes pertinere. an 'versis armis' quod interempto Pallante victos iam se Arcades arbitrabantur. alii dicunt hunc morem fuisse, ut de suo duce numquam voce quereretur exercitus, ne seditio paulatim insurgeret, verum armorum ordinem mutantes scuta supina portarent. ergo vel Aeneas ab Arcadibus arguitur quod Pallas non sit vindicatus, vel Euander quod novi hospitis gratia adulescentem temere in bella proiecerat. [11.94] COMITUM potest pro 'comitantum' accipi. [11.95] GEMITUQUE deest 'cum'. [11.96] NOS ALIAS HINC AD LACRIMAS ad aliam sepulturam, id est ad ceteros sepeliendos, qui eodem proelio ceciderunt. [11.97] SALVE AETERNUM MIHI MAXIME PALLA AETERNUMQUE VALE Varro in libris logistoricis dicit, ideo mortuis 'salve' et 'vale' dici, non quod aut valere aut salvi esse possunt, sed quod ab his recedimus, eos numquam visuri. hinc ortum est ut etiam maledicti significationem interdum 'vale' obtineat, ut Terentius “valeant qui inter nos discidium volunt” , hoc est ita a nobis discedant, ut numquam ad nostrum revertantur aspectum. ergo cum mortuo dicitur 'vale', non etymologia consideranda est, sed consuetudo, quod nullis 'vale' dicimus nisi a quibus recedimus. [11.100] ORATORES legati, a perorando pro republica nominati: quod 'orabant', id est agebant: unde et actores causarum 'oratores' appellantur. URBE LATINA pro 'Latini', id est [11.de] Laurolavinio. [11.101] VELATI RAMIS OLEAE non coronati: nec enim lugentes decebat, ut qui pro mortuis precabantur: sed instructi et ornati, id est in manibus olivae ramos ferentes: sic Homerus stemmat' ekhon en khersin. 'velari' autem ornari et illo loco significat “victori velatum auro vittisque iuvencum” , cum vittis non aut velentur aut coronentur victimae, sed ornentur: aut certe 'velati' ab omni iniuria tecti iure gentium. VENIAMQUE ROGANTES beneficium. et iuxta antiquum modum dictum est, hoc est sepulturam suis petentes. [11.102] FERRO QUAE FUSA 'fusa' modo interempta, alias fugata; sed discernuntur epithetis, ut si dicas 'ferro fusus', vel 'metu fusus'. [11.103] REDDERET ostendit iam campos in Troianorum esse potestate. [11.104] NULLUM CUM VICTIS CERTAMEN deest 'esse oportere'. ET AETHERE CASSIS id est luce vacuis: unde et retia 'casses' dicimus, et vestimenta araneorum casses dicuntur. hoc autem bene addidit, quod victi possunt innovare certamen. [11.106] BONUS AENEAS ideo, quia ab eo facile impetratur. HAVD ASPERNANDA iusta, non contemnenda: sepulturae enim beneficium generaliter debetur universis. [11.107] VENIA quam petebant: aut 'venia' humanitate. INSVPER ADDIT accumulat verbis beneficium, dicens pacem se etiam vivis velle praestare. 'pacem' autem ideo defunctis, quia ait supra “nullum cum victis certamen” , et mortuorum pax sepultura est. unde elegit verbum quod utrisque, tam vivis quam mortuis aptum esset. [11.108] QUAENAM quanta et qualis: nam mirantis est; nec enim dubitat, cum ipse dicat 'indigna'. ergo potest epexegesis esse: quaenam vos fortuna inplicuit, quae est indigna bello. et mira est oratio conciliantis se hostibus suis. [11.109] INPLICVIT id est involvit invitos. 'bello' autem incertum dativus an ablativus. [11.110] MARTIS SORTE PEREMPTIS ad illud “nullum cum victis certamen” . [11.112] NEC VENI pro 'nec venissem': tempus est pro tempore. et vitavit homoioteleuton. [11.113] NEC BELLUM CUM GENTE GERO subaudiendum 'sed cum Turno': per quod populariter eorum captat favorem, aut seditionem eorum adversum regem invocat. [11.114] HOSPITIA hoc verbum duo significat: , quod his praelucentibus noctu efferrentur mortui: alii a fungendo, quod eo supremo in eo qui decessit, officio fungimur, vel quod hi qui mortui sunt 'vita functi' dicuntur. alii tradunt, de filiis qui in potestate patris sint, non putari ius esse funus vocari fierique, quia servi loco sint parenti, et si id fiat, familia funestata sit. ergo hic merito Pallantis funus facibus celebratur, ut filii. alii, sicut Varro et Verrius Flaccus, dicunt: si filius familias extra urbem decessit, liberti amicique obviam procedunt, et sub noctem in urbem infertur cereis facibusque praelucentibus, ad cuius exsequias nemo rogabatur. sane haec corpora sive proici iubebantur, a cadendo, sive quod sepultura carebant 'cadavera' dicta. [11.144] DISCRIMINAT id est dividit: unde et discrimen capitis muliebris dicitur, ex eo quod caput auro discernat. [11.146] SUCCEDERE ut “tumulo sineret succedere terrae” . [11.147] INCENDUNT implent, ut “clamore incendunt caelum Troesque Latinique” . [11.148] VIS VLLA nec aetatis inbecillitas, nec severitas regia. [11.149] FERETRO PALLANTE REPOSTO id est posito Pallantis feretro: nam antiptosis est. [11.152] NON HAEC O PALLA DEDERAS PROMISSA PARENTI CAUTIUS V. S. V. T. C. M. duplex expositio est. aut enim hoc dicit: non mihi talia promittebas, ut crederem cautius te dimicaturum; ut intellegamus proficiscentem Pallantem promisisse patri victoriam, caedem hostium, plurima spolia; qui enim haec cogitat, cautelae obliviscitur aviditate vincendi. aut certe 'non' pro 'nempe' accipiamus, ut in Terentio “non tu hunc rus produxisse aiebas?” id est 'nonne', 'nempe', ut nunc sit sensus: nempe haec mihi dederas promissa discedens, quia cautius fueras dimicaturus. alii non 'parenti', sed 'petenti' legunt, ut non iure adfectionis quam filius patri debebat, sed humanitatis eum convenire videatur: petenti mihi, o Palla, fidem dederas te cautius quam fortius dimicaturum: et adfirmant, si 'parenti' legendum esset, potuisse dici 'non haec, o fili, dederas promissa parenti'. alii haec kata to siopomenon dicta accipi volunt. [11.154] IN ARMIS apud armatum, cuius consilium cupiditas victoriae plerumque conturbat. [11.155] PRAEDULCE DECUS aut valde dulce, aut quasi inmaturum. [11.156] PRIMITIAE rudimenta, quasi Troiani. BELLIQUE PROPINQUI vel quod ante maturam aetatem Pallantis venerit: aut 'propinqui' nimium vicini, quo Pallas mitti posset. sane hoc bellum 'antarium' vocari solitum, quod sit ante urbem, quasi ante aras. [11.157] DURA misera et infelicia. [11.158] VOTA PRECESQUE MEAE supra “fors et vota fecit” . TUQUE O SANCTISSIMA CONIVNX 'sanctum' non semper sacrum, neque religiosum est, ut hic, ubi 'sanctissima' incorruptae castitatis significat: unde et sanctae leges appellantur quae neque corruptae sunt, neque corrumpi possunt. [11.159] FELIX MORTE TUA ea re felix, qua ceteri dolent. et bene 'tua', ne, ut ipse, filii morte fieret infelix. [11.160] VIVENDO VICI MEA FATA diu vivendo, ut in bucolicis “o Lycida, vivi pervenimus” . 'vici' autem 'mea fata', id est naturalem ordinem vita longiore superavi, in hoc tantum, ut superstes essem filio meo: namque hic ordo naturalis est, ut sint parentibus superstites liberi. fata ergo eius generalia dixit, referens se ad naturalem ordinem, non ad fatum proprium; nam fata superare nemo hominum potest. unde multi sic distinguunt 'contra ego vivendo vici' vitam scilicet filii: nam hoc est 'superstes restarem ut genitor': ut 'mea fata' per exclamationem dictum sit. sciendum tamen, etiam inrationabilia dolentibus dari. VIVENDO VICI] id est supervixi: veteres enim 'vivendo vincere' dicebant supervivere, ut “multa virum volvens vivendo saecula vincit” : nam et in togatis 'victrices' appellantur, quae viros extulerunt: Plautus in Epidico “quia tibi licuit eum vivendo vincere” (Epid. 177). [11.161] RESTAREM essem. [11.162] OBRVERENT RUTVLI TELIS id est 'me'. et bene etiam sibi irascitur: sic enim natura maerentis exprimitur. DEDISSEM reddidissem. [11.163] POMPA exequialis scilicet. ME vehementius pronuntiandum. et bene 'Pallanta' ipsum nomen. [11.164] NEC VOS ARGVERIM T. exonerat eorum pudorem, ne videantur ei causa orbitatis fuisse, dicens sibi hoc fataliter debitum. 'arguerim' autem alias indicaverim, ut “degeneres animos timor arguit” , alias accusaverim, ut nunc: Cicero “arguis fatentem” . [11.165] SENECTAE deest aetati; nam senecta aetas dicitur: Sallustius “senecta iam aetate” . per se autem plenum est si 'senectus' dicamus, quod metri causa minus dixit: nam si 'senecta', aut addendum 'aetas', aut intellegendum. [11.166] QUOD SI INMATURA MANEBAT magnifice servat decorum, quod se revocat ad heroicam consolationem. [11.168] DUCENTEM IN LATIUM TEUCROS CECIDISSE IVVABIT lucrum quodammodo putat, inpendisse pro amicorum felicitate filium, qui morti fuerat acerbo funere fataliter debitus. et est a qualitate beneficii solacium. [11.169] NON ALIO DIGNER TE FUNERE PALLA latenter hic Aeneae ostenditur pietas, qui in amici funus tanta contulit, ut pater amplius praestare non possit. alii 'dignem' legunt iuxta veteres ab eo quod est 'digno': Calvus “hunc tanto munere digna” , Pacuvius in Hermione “cum neque me inspicere aequales dignarent meae” , ipse Vergilius “coniugio Anchisa Veneris dignate superbo” . [11.170] QUAM PIUS AENEAS deest 'quo', ut sit 'quam quo'. [11.173] TU QUOQUE NUNC STARES INMANIS TRUNCUS IN ARMIS id est in trunco armatus, sicut isti duces, de quibus haec sunt tropaea: nam supra ait “indutosque iubet truncos hostilibus armis ipsos ferre duces” . [11.174] ESSET PAR AETAS vel mea, vel filii; nam ad utrumque potest referri. [11.175] TEUCROS QUID DEMOROR ARMIS 'ab armis'. et hoc videtur dicere: dimittendi sunt Troiani, ut morte Turni satis fiat doloribus meis: quod etiam posteriora significant. [11.179] MERITIS VACAT HIC TIBI SOLUS FORTUNAEQUE LOCUS nihil est aliud quod possit vel virtus tua, vel fortuna praestare—nam his rebus victoria contingit—nisi ut occiso Turno et vindices filium et patrem consoleris orbatum. [11.181] SED GNATO MANES PERFERRE SUB IMOS ac si diceret hanc solam esse causam, quae eum cogat ad vitae patientiam, ut filio Turni nuntietur interitus. [11.183] EXTULERAT LUCEM Asinius Pollio dicit, ubique Vergilium in diei descriptione sermonem aliquem ponere aptum praesentibus rebus, ut hoc loco, quia funerum et sepulturarum res agitur, dicit 'extulerat': item in quarto, quia est navigaturus Aeneas et relicturus Didonem, dicit “Tithoni croceum linquens Aurora cubile” . quod licet superfluum sit, in multis tamen locis invenitur necessarium. MISERIS MORTALIBUS qui sunt subiecti tot casibus: Homerus deiloisi brotoisi, id est miseris mortalibus, non timidis. [11.184] OPERA ATQUE LABORES 'hoc opus' et 'haec opera' tunc dicimus, quando negotium ipsum quod geritur significamus; si autem feminino genere dixerimus 'operas', ipsas personas quae aliquid faciunt significamus; sicut 'custodia' dicitur quae custodit, ut “cernis custodia qualis vestibulo sedeat” : nam ut hi qui custodiuntur 'custodiae' dicantur, usurpatum est. unde male est in usu 'custodiae audiuntur'. [11.185] CONSTITVERE PYRAS 'pyra' est lignorum congeries; 'rogus' cum iam ardere coeperit dicitur; 'bustum' vero iam exustum vocatur. quem ordinem servat poeta, dicens 'constituere pyras', item 'subiectisque ignibus atris ter circum accensos decurrere rogos', item postea 'semustaque servant busta'. [11.186] MORE TULERE PATRUM quia apud varias gentes diversa fuerunt genera sepulturae, inde est quod alii obruuntur, alii exuruntur, alii proprias remittuntur ad patrias; alii per diem, ut nunc isti, alii per noctem, ut supra Pallas. et perite has varietates Vergilius posuit: namque Heraclitus qui omnia vult ex igne constare, dicit debere corpora in ignem resolvi. Thales vero qui confirmat omnia ex umore creari, dicit obruenda corpora, ut possint in umorem resolvi. IGNIBUS ATRIS atqui ignes atri non sunt; sed epitheton traxit de negotio, ut 'atris' diceret, hoc est funebribus, ut paulo post “maestum funeris ignem” , id est funebrem: nam maestus esse non potest ignis. ATRIS cum concipiuntur. [11.187] CONDITUR IN TENEBRAS ALTUM CALIGINE CAELUM id est aer fumi obscuritate completur. [11.188] CINCTI FULGENTIBUS ARMIS id est incincti et instructi. frustra hoc epitheton notant critici, quasi circumeuntes rogos alia arma habere debuerint. CINCTI instructi. [11.189] DECURRERE ROGOS pro 'circum rogos cucurrere'. bene autem ait 'decurrere', non 'decucurrere': namque verba quae in praeterito perfecto primam syllabam geminant, ut 'curro cucurri', 'tondeo totondi', cum composita fuerint, geminare non possunt: nam 'decurri' et 'detondi' dicimus, non 'decucurri' neque 'detotondi': exceptis tantum duobus. [11.191] SPARGITUR ET TELLUS LACRIMIS hysterologia est: nam prius est ut arma spargantur lacrimis, quae corpori adhaerent, quam terra. [11.192] IT CAELO pro 'in caelum'. CLANGORQUE TUBARUM ante enim mortui ad tubam deducebantur: unde Persius “hinc tuba, candelae, tandemque beatulus alto conpositus lecto” . [11.193] HIC ALII SPOLIA OCCISIS DEREPTA LATINIS secundum suae gentis ritum alii hostilia arma, alii peremptorum cremabant. [11.195] FERVENTESQUE ROTAS nimio scilicet cursu: alibi “volat vi fervidus axis” , Horatius “metaque fervidis evitata rotis” . et 'ferventes' non 'modo ferventes', sed quae soleant fervere, ut “spumantia frena” . [11.196] NON FELICIA TELA quibus se defendere nequiverunt. [11.197] MACTANTUR CORPORA MORTI aut 'in mortem': aut 'Morti' ipsi deae: Statius “in scopulis Mors saeva sedet” , Lucanus “ipsamque vocatam quem petat e nobis Mortem tibi coge fateri” . CIRCA autem ideo, quia, ut Homerus dicit, in morte Patrocli circa corpus extincti tam homines, quam pecora immolabantur, ut uno igni cremarentur: unde est in sexto “ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno” . [11.198] RAPTAS raptim advectas; nam post indutias rapere non poterant: aut certe ante 'raptas', belli scilicet tempore. [11.199] IN FLAMMAM id est in rogum. [11.201] BUSTA bustum dicitur in quo mortuus conbustus est, ossaque eius ibi iuxta sunt sepulta. alii dicunt, ubi homo combustus est, nisi ibidem humatus fuerit, non esse ibi bustum, sed ustrinum. [11.202] INVERTIT CAELUM †pater illud quod in promptu est 'invertit caelum', ut ea pars quae noctem haberet, sub terra esset. STELLIS APTUM coniunctum, apo tou haptesthai. [11.204] INNUMERAS STRUXERE PYRAS hoc loco multis rebus ostendit inmensam caedem factam esse Rutulorum. [11.206] FINITIMOS TOLLUNT IN AGROS qui enim e longinquo venerant, referri non poterant. URBIQUE REMITTUNT deest 'unicuique'. et meminit antiquae consuetudinis: nam ante etiam in civitatibus sepeliebantur, quod postea Duellio consule senatus prohibuit et lege cavit, ne quis in urbe sepeliretur: unde imperatores et virgines Vestae quia legibus non tenentur, in civitate habent sepulchra. denique etiam nocentes virgines Vestae, quia legibus non tenentur, licet vivae, tamen intra urbem in campo scelerato obruebantur. [11.208] NEC HONORE ideo 'nec honore', quia 'nec numero', quod in numero et ordine honos spectatur: nam aliud verbum pendet ex altero. alii 'nec' pro 'sine' accipiunt. TUNC pro 'tum', id est postquam cremare coeperunt. [11.210] TERTIA LUX mos enim erat tertia die ossa crematorum legi. [11.211] MAERENTES hoc et ad Latinos et ad Troianos potest referri. sane 'maerere' est cum silentio dolere, 'flere' ubertim lacrimas demittere, 'plorare' cum voce flere, 'plangere' cum aliquibus dictis miserabilibus pectus et faciem tundere, 'lugere' etiam cum habitus mutatione. ALTUM CINEREM quia dixerat 'innumeras struxere pyras'. CONFVSA RVEBANT OSSA FOCIS aut quia dixit simul multos crematos: aut si ad honoratorum cadavera referas, ut supra diximus, 'confusa' propter simul animalia concremata. 'ruebant' autem de cineribus eruebant. adnotandum sane quod 'focos' dixerit pyras, cum focus ara sit deorum penatium. an quod focum dicat ubicumque ignis est et fovetur: unde et Varro focum dici vult. [11.212] TEPIDOQUE ONERABANT AGGERE TERRAE hypallage, hoc est 'ossa tepida'. [11.213] PRAEDIVITIS more Graeco epitheton incongruum loco posuit. [11.214] LONGE PARS MAXIMA LUCTUS valde: et hoc est melius, quam quod legatur 'et longi'. [11.215] HIC MATRES quia scit ad aliquid haec nomina pertinere, non addidit 'deflebant filios aut maritos aut fratres'. CARA PECTORA id est [11.caros] fratres desiderantium, ut “cari stat cura parentis” : et est periphrasis. [11.218] IPSUM ARMIS bene repetitum 'ipsum'. IVBENT volunt, exposcunt. [11.220] INGRAVAT maiorem invidiam concitat, id est graviora facit et onerat. VOCARI provocari. [11.221] TESTATUR testificatur etiam legatorum fidem, qui cum eo fuerunt. SOLUM et hic bene repetitum 'solum'. [11.222] SIMUL CONTRA VARIIS scilicet ut illi paci faverent, alii Turno. [11.223] OBUMBRAT subaudis 'Turnum': tuetur, defendit. et est translatio ab arboribus facta, quia nomen nobilium tamquam umbra est pro aliis. hoc autem dicit: amor reginae ad favorem popularem plurimum proderat Turno. [11.224] MERITIS SUSTENTAT FAMA TROPAEIS vel quia multos occiderat, ut etiam ipse dicturus est: vel secundum illud “sunt oppida multa capta manu” . [11.226] ECCE SUPER insuper, hoc est ad cumulationem malorum. MAESTI hoc sermone eos nihil egisse significat. MAGNA DIOMEDIS AB URBE legitur et 'magni'. et tanto asperius videtur, quod, cum 'magnus' sit 'Diomedes', non audet adversus Aenean pugnare. [11.227] NIHIL OMNIBUS ACTUM breviter et laborem et studium comprehendit. [11.228] NIL DONA NEC AVRUM ordinem legationis exsequitur dicens, inaniter perfecta esse omnia, quae possent efficaces legati perficere auro, precibus, promissione. [11.230] PACEM TROIANO AB REGE PETENDUM sicut etiam supra diximus, cum per gerundi modum aliquid dicimus, per accusativum elocutionem formemus necesse est, ut 'petendum mihi est equum': Lucretius “aeternas quoniam poenas in morte timendum” , item Sallustius “castra sine vulnere introitum” : nam 'castra' accusativus pluralis est, qui multis errorem facit, ut videatur esse nominativus, quia neutra triptota sunt et similis est nominativus accusativo. [11.231] REX IPSE LATINUS qui aut consolari debuit, aut defendendae reipublicae aliud inire consilium. [11.232] FATALEM AENEAN MANIFESTO NUMINE FERRI modo 'fatalem' perniciosum omnibus Aenean, vel exitio futurum omnibus. 'manifesto numine' autem, id est manifesto deorum iudicio, ad Italiam venisse, numinum ira testatur, quam cognoscimus tantorum caede sociorum. et est ordo: fatalem Aenean ferri manifesto numine admonet ira deum. [11.235] ALTA INTRA LIMINA COGIT quaeritur cur ad privatam domum convocetur senatus, qui non nisi ad publica et augurato condita loca convenire consuevit. sed scimus domum Latini augurato conditam et eandem tam templum fuisse, quam curiam: namque in superioribus legimus “tectum augustum” , id est augurio conditum, item paulo post “hinc sceptra accipere et primos attollere fasces regibus omen erat, hoc illis curia templum” . merito ergo ad domum regis, quasi ad locum gentibus publicum, convocatur senatus: nam ait in septimo “tali intus templo divum patriaque Latinus sede sedens” . idcirco etiam in Palatii atrio, quod augurato conditum est, apud maiores consulebatur senatus: ubi etiam aries immolabatur, quod, ut in septimo diximus, Vergilius ad Latini transtulit domum. multi dicunt perite Vergilium nec templi nec curiae hoc loco fecisse commemorationem, sed tantum dixisse 'tecta regia', ut ostenderet, consilium quod initur, non esse complendum, quia nec rite est inchoatum: ea enim quae dicit Latinus, effectu carebunt. [11.236] OLLI 'illi' secundum Ennium. et intellegendum kata to siopomenon, Turnum quoque venisse, qui in superiore libro a Iunone subtractus pugnae Ardeam pervenerat. FLVUNT festinanter incedunt. [11.238] ET PRIMUS SCEPTRIS primus inter sceptriferos. namque apud maiores omnes duces cum sceptris ingrediebantur curiam; postea coeperunt tantum ex consulibus sceptra gestare, et signum erat eos consules fuisse. aut quia et alii eiusdem partis reges erant, ut Turnus. sic Agamemnon dux totius exercitus, diversae civitates proprios reges habuerunt. [11.239] AETOLA EX URBE REMISSOS quam condiderunt hi qui de Aetolia venerunt, Graeciae provincia, unde Diomedes habuit socios de tribus eius civitatibus, quas habet Aetolia, Pleurona, Olenon, Calydona. sic ergo dixit 'Aetola ex urbe', ut “et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris” . ideo autem Diomedem Aetolum dicit, quia pater eius Tydeus Aetolus fuit, qui ad Argos fugit, quoniam fratrem patris sui occiderat. [11.240] ET RESPONSA REPOSCIT mire ait 'reposcit': ante enim rex solet a legatis universa cognoscere et sic eos praesente populo iterum omnia iubere narrare. unde est ORDINE CUNCTA SVO: nam nihil licet praetermittere: unde et superflua narrare consuerunt. [11.243] VIDIMUS O CIVES DIOMEDEM rhetorice protinus a re coepit; neque enim opus erat principio aliquo legationem referenti. et hic figura est hysteroproteron: natura enim hoc fuit prius dicendum 'atque iter emensi casus superavimus omnis' et tunc 'vidimus Diomedem Argivaque castra'. sed habet consuetudo ut qui tale aliquid nuntiant, protinus admoneant, ut puta 'vidi illum, erat illic, faciebat illud': ideo adiecit 'ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis' et reliqua. illud etiam ordine congruo subiunxit ad perliciendum animum priusquam quicquam diceret 'munera praeferimus'. inde ordine 'nomen patriamque docemus, qui bellum intulerint', hoc est qui, unde, contra quos, qua causa. deinde ponitur oratio Diomedis, cuius sunt partes duae: una, qua se excusat; alia, qua etiam illis suadet ut bellum deponant: nam hoc in fine orationis Venulus addit 'et responsa simul quae sint, rex optime regum, audisti'. excusatio Diomedis duplex est: fortes sunt Troiani et felices. fortes breviter ostendit per intermissionem 'mitto ea quae' et reliqua: frigidus enim locus erat, si virtutem eorum timere diceret quos vicit. Secundus locus multa continet: tam felices esse, ut de omnibus vindicarentur, et singula de singulis mire augendo exsequitur. novissimo loco de se dixit, ne ei obiceretur: quid te ista movent, si tu nihil passus es? et auxit quod amisit, et socios adiecit cum exclamatione 'haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt tempore'. ideo se contra Veneris filium excusat pugnare; nam sequitur 'ne vero, ne me ad tales impellite pugnas'. supererat ut pacem suaderet; ait enim 'munera quae patriis ad me portastis ab oris' et cetera. inde laudem Aeneae ita addidit, ut suam laudem servaret: ibi enim ubi se excusat, non hoc ait, quia fortis est non adero, sed illud 'quicumque Iliacos ferro violavimus agros', quasi hoc fatum fuerit omnium; hic ubi suadet pacem, aperte dicit, pares mihi non estis, et ait 'experto credite, quantus in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam', id est ego fatum timeo, vos virtutem timere debetis. nam quod adiecit 'si duo praeterea talis Idaea tulisset', non fuit contentus illum Hectori comparare, nisi adiunxisset 'hic pietate prior: coeant in foedera dextrae', id est quia pius est, bonus amicus erit. statim conclusit, sicut ad singula invenies dictum. quod autem ait 'vidimus, o cives, Diomedem', quasi res magna ei contigerit, qui talem virum viderit. sane aut 'Diomedem' legendum, ut sit Latinus accusativus: et admittitur ecthlipsis, ut “multum ille et terris iactatus et alto” : aut si Graecum accusativum facere voluerimus, 'Diomede' legamus, ut possit fieri synalipha, sicut “Euryale infelix, qua te regione reliqui?” si autem 'Diomeden' dixerimus, nec Latinum est, nec Graecum, nec versus ratio consistit: numquam enim ecthlipsis fit per 'n' litteram. tamen melius est ut 'Diomede' legamus, ut sit Graecus accusativus. nomina enim Graeca in 'es' exeuntia, quae genetivum in 'eos' mittunt per plenam elocutionem, cum eundem casum per synaeresin in 'ous' miserint, accusativum in 'e' mittant necesse est, ideo quia cum naturam suam servant, accusativum in vocalem mittunt, non in consonantem, et debet synaeresis plenitudinis servare rationem: ut ecce Diomedes plena declinatio est tou Diomedeos to Diomedei ton Diomedea, per synaeresin autem facit tou Diomedous to Diomedei ton Diomede. ergo hic accusativus ideo in 'e' exit, non in 'n', quia cum integrum est hoc nomen, in 'eos' exit et crescit eius genetivus: si enim isosyllabus sit nominativo, accusativum in 'n' mittit nec habet 's1' in genetivo, ut Thoukudides, tou Thoukudidou, ton Thoukudiden: nam Diomedes ideo in genetivo 's' habet, quia et cum integrum est et Diomedeos facit, habet 's' consonantem. [11.244] CASUS S. OMNES itineris scilicet. et bene vilitatem singularum rerum generalitate vitavit, ne diceret flumina, latrones et cetera. mire autem multa congesta, ne possit de legatorum desidia queri. [11.245] CONTIGIMUSQUE MANUM bene, quasi divinam: sic 'vidimus, o cives, Diomedem'. QUA CONCIDIT ILIA TELLUS emphatikos dixit pro 'urbs Ilia': nam terra non concidit, sed civitas, Ilium. [11.246] ARGYRIPAM Diomedes fuit de civitate quae Argos Hippion dicitur, de qua Homerus Argeos hippobotoio, Horatius “aptum dicet equis Argos” . hic in Apulia condidit civitatem, quam patriae suae nomine appellavit et Argos Hippion dixit: quod nomen postea vetustate corruptum est, et factum est ut civitas Argyrippa diceretur: quod rursus corruptum Arpos fecit. sane Diomedes multas condidisse per Apuliam dicitur civitates, ut Venusiam, quam in satisfactionem Veneris, quod eius ira sedes patrias invenire non poterat, condidit, quae Aphrodisias dicta est. item Canusium Cynegeticon, quod in eo loco venari solitus erat: nam et Garganum a Phrygiae monte Gargara vocavit. et Beneventum et Venafrum ab eo condita esse dicuntur. [11.247] GARGANI CONDEBAT IAPYGIS ARVIS Iapygia pars est Apuliae, in qua est mons Garganus, inminens Sipontinae civitati, qui per Calabriam usque in Adriaticum tenditur pelagus: Lucanus “Apulus Adriacas exit Garganus in undas” . 'Gargani' autem 'Iapygis' figura est pro 'Gargani Iapygii'. et haec est Iapygia Apuliae, a qua et Iapyx ventus est nominatus, ad quam Iapyx delatus, unde sic nominatus est: nam Iapydia Venetiae regio est, ab oppido dicta, unde est “tunc sciat aerias Alpes et Norica si quis castella in tumulis et Iapydis arva Timavi” . sed in Gargani summitate duo sepulchra esse dicuntur fratrum duorum, quorum cum maior virginem quandam despondisset et eam minor frater conaretur auferre, armis inter se decertati sunt ibique ad memoriam, invicem se occidentes, sepulti: quae res admirationem habet illam, qua si qui duo inter ipsam silvam agentes iter, uno impetu vel eodem momento saxa adversum sepulchra iecerint, vi nescio qua saxa ipsa separata ad sepulchra singula decidunt. [11.249] MUNERA PRAEFERIMUS ut illa ante orationem auxilium impetrent. [11.250] QUI BELLUM INTULERINT quasi nominatis Troianis, quos vicerat, pronior futurus esset ad ferendum auxilium. [11.251] PLACIDO SIC REDDIDIT ORE ut solet, habitum futurae orationis ostendit. [11.252] O FORTUNATAE GENTES qui habitatis regna Saturnia, id est o viri semper pace gaudentes! nam legimus “aurea quae perhibent, illo sub rege fuere saecula, sic placida populos in pace regebat” . et bene hoc laudat, quod eis persuadere desiderat. [11.253] ANTIQUI AVSONII quia, qui primi Italiam tenuerunt, Ausones dicti sunt. QUIETOS quibus est amor pacis a maioribus traditus propter regnum Saturni. [11.254] IGNOTA LACESSERE BELLA scilicet Troianorum, non omnia generaliter bella: nam legimus “captivi pendent currus curvaeque secures” : aut 'ignota' quae ignoraverint, quasi non suscepturi, si scissent. SVADET autem 'vobis' subaudis: nam 'vos' a superioribus non potest subaudiri, quia non 'te', sed 'tibi suadeo' dicimus. [11.255] VIOLAVIMUS quasi sacros: nam violare de religionibus dicimus. et ingenti arte agit, ne aut victoriam suam sileat, aut non procedendo contra eos quos vicit, confiteatur ignaviam, dicens non esse contra eos pugnandum, quos vincere perniciosissimum est. [11.256] MITTO EA oratorie, ut etiam sine illis, quae memoraturus est, quae omittit graviora videantur. [11.257] QUOS SIMOIS PREMAT ILLE VIROS id est toto orbe celebris: et 'premat' quasi hostes: alibi “ubi tot Simois correpta sub undis scuta virum galeasque et fortia corpora volvit” . alii 'quos' pro 'quantos' accipiunt, ut sit pronomen pro nomine. 'ille' autem mire exsecratur. [11.258] SCELERUM POENAS EXPENDIMUS OMNES id est luimus omnes poenas, quae sunt statutae sceleribus. alii 'sceleris omnis' legunt: nam 'omnes' non potest ad Graecos referri, quia non omnes pertulere supplicia. sed si 'omnes', mire, ne putes forte factum. et adiuvandum pronuntiatione. [11.259] VEL PRIAMO MISERANDA MANUS etiam Priamo, ut “carmina vel caelo possunt deducere lunam” . est autem Pacuvii qui ait “si Priamus adesset, et ipse eius commiseresceret” : id est ut calamitas eorum qui vicerunt, gravior crederetur miserantibus victis. SCIT TRISTE MINERVAE SIDUS fabula hoc habet: propter Cassandrae stuprum Graecis iratam Minervam, vel quod ei victores per superbiam sacrificare noluerunt: unde eos redeuntes gravissima tempestate fatigatos per diversa dispersit: Horatius “cum Pallas usto vertit iram ab Ilio” . re vera autem constat Graecos tempestate laborasse aequinoctio vernali, quando manubiae Minervales, id est fulmina, tempestates gravissimas commovent. unde perite dicendo 'sidus' utrumque complexus est: nam sidus et tempestatem significat et re vera sidus. haec autem numina quae inter sidera non videmus, licet sua signa propria non habeant, cum aliis potestate sunt permixta. ut ophiuchus ipse est Aesculapius, gemini Apollinis et Herculis esse dicuntur, sic Minervae aries esse dinoscitur. [11.260] VLTORQUE CAPHEREUS to auto est, id est cautes Euboicae: nam Euboea insula est in qua mons Caphereus, circa quem Graeci periere naufragio. 'ultor' autem ideo dixit, quia Nauplius, Palamedis pater, dolens filium suum factione interemptum, ut in secundo memoravimus, cum videret Graecos tempestate laborare, montem Caphereum ascendit et elata facula signum dedit vicini portus, qua re decepti sunt Graeci et inter asperrimos scopulos naufragium pertulerunt. [11.262] ATRIDES PROTEI MENELAUS Agamemnon et Menelaus uno quidem fataliter fuerant supplicio destinati. namque Atreus et Thyestes fratres fuerunt in se invicem saevi, adeo ut Thyestes cum Aerope, fratris uxore, concumberet: quod dolens Atreus liberos ei epulandos adposuit. sed cum Thyestes post cognitum facinus requireret ultionem, ei Apollo respondit, posse alio scelere illius facinoris vindicem nasci, scilicet si cum Pelopia, filia sua, concumberet. quo facto natus est Aegisthus, fatalis in Atrei geminam subolem. sed Iuppiter Menelai fata miseratus est propter Helenae iugale consortium, et eum per diversa errare maluit, quam Aegisthi manibus interire. hic errans ad Aegyptum usque pervenit, ubi Proteus, deus marinus, regnaverat, cui aliquando rapta a Theseo Helena dicitur commendata: unde quidam dicunt quod ad eam petendam Menelaus ad Aegyptum profectus sit post bella Troiana. sunt qui volunt nec raptam esse a Paride Helenam, sed aliam causam belli fuisse Troiani, illam scilicet, quod Herculem, quaerentem Hylam, suscipere noluerunt. qui autem volunt eam raptam a Paride, hoc dicunt, quod recepta a Proteo per Theseum ad Menelaum transitum fecerit et sic eam Paris rapuerit: secundum quod, ut supra diximus, Menelaus ad Aegyptum Iovis voluntate pervenit, scilicet ne ab Aegistho posset interimi. quod autem ait 'Protei columnas' ratione non vacat: nam columnas Herculis legimus et in Ponto et in Hispania. hunc autem Proteum fortissimum et invictissimum constat fuisse. novimus autem quod omnes fortes Hercules dicebantur: unde videtur hoc adfectasse Vergilius, ut pro finibus 'Protei columnas' diceret, quas habuit Hercules, ut ostenderet eum etiam Herculem dictum. ADVSQUE COLVMNAS PROTEI usque ad fines Aegypti, hoc est usque ad Pharon, ante insulam, nunc partem Alexandriae: Lucanus “nunc claustrum pelagi cepit Pharon: insula quondam in medio stetit illa mari sub tempore vatis Proteos, at nunc Pellaeis est proxima muris” . 'Protei' autem Latinus est genetivus, constrictus per synaeresin. 'adusque' autem sic est dictum quemadmodum “Siculo prospexit abusque Pachyno” : nam cum praepositio praepositioni numquam cohaereat, 'abusque' et 'adusque' licenter admissum est. [11.263] EXULAT proprie: nam exulare dicuntur qui extra solum eunt. sane sciendum quia quo tempore Menelaus iit ad Aegyptum, perdidit Canobum gubernatorem, a quo vicina civitas nomen accepit, quae hodieque mutata littera Canopos nominatur. VIDIT mire addidit, ut “quam semel informem vasto vidisse sub antro Scyllam” . CYCLOPAS Graecae declinationis accusativus est. unde Graecum habebit accentum: nam latine 'cyclopes' diceret; sed sic versus stare non poterat. [11.264] REGNA NEOPTOLEMI REFERAM subaudis 'eversa', quod ex posterioribus intellegitur. Pyrrho autem quid contigerit manifestum est: nam, ut in tertio legimus, cum vellet ducere Hermionen, Oresti ante desponsatam, ab eo est inter aras Apollinis interemptus: unde est “scelerum furiis agitatus Orestes excipit incautum patriasque obtruncat ad aras” . VERSOSQUE PENATES IDOMENEI Idomeneus rex Cretensium fuit: qui cum tempestate laboraret, vovit se sacrificaturum Neptuno de ea re quae ei primum occurrisset. casu ei primus filius occurrit: quem cum, ut alii dicunt, immolasset, ut alii, immolare vellet, ob crudelitatem regno a civibus pulsus est: unde est “fama volat pulsum regnis cessisse paternis Idomenea ducem” . alii dicunt quod abscedens cuidam suum commendaverat regnum, qui per eius absentiam occupavit imperium et reversum pepulit. ergo 'versos penates' aut eversos et funditus dirutos accipiendum: aut certe in aliena iura conversos. [11.265] LIBYCONE HABITANTES LITORE LOCROS ut etiam in tertio diximus, Locri, socii Aiacis Oilei, fuerunt Epizephyrii et Ozolae; sed hi tempestate divisi sunt adeo, ut Epizephyrii tenerent Bruttios, de quibus ait in tertio “hic et Narycii posuerunt moenia Locri” , Ozolae vero deferrentur Pentapolim, de quibus nunc queritur dicens 'Libycone habitantes litore Locros'? quamvis quidam dicant, etiam in ipsis Bruttiis litus Libycum dici. alii hos circa Syrtes posuisse sedes: alii in Libya insulas quasdam inhaerentes occupasse, eosque initio Mesammones, postea corrupte Nasamones appellatos: alii amissa in Syrtibus classe, per mediterranea arietis fortuito ductu iter facientes ad Ammonem pervenisse et oppidum †Aucela inter Nasamones condidisse: alii Africae insulam tenuisse, quae nunc Cercina dicitur. et pronuntiandum, ut longinquitas doceatur exilii. [11.268] DEVICTA ASIA SUBSEDIT ADULTER quidam 'sub' pro 'post' accipiunt, ut sit pro 'post possedit'. legitur et 'devictam Asiam': quod si est, ita intellegimus ut 'subsedit' sit dolo possedit—Lucanus “subsidere regnum Chalcidos Euboicae magna spe rapte parabas” : unde et subsessores dicuntur, qui in insidiis tauros interimunt, et hostium dolos subsessas vocamus—ut sit sensus: ab Agamemnone devictam Asiam adulter Aegisthus insidiis et factione possedit. melius tamen est ut 'devicta Asia' legamus, secundum quod 'subsedit' erit remansit, ut “extremus galeaque ima subsedit Acestes” , ut sit sensus: Asia propter adulterium pertulit bella, quae remanente adultero finita esse nihil profuit, ut cum indignatione sit dictum, dum primum vindicatur adulterium, aliud rursus emersit. sane Clytemestram Orestes filius postea in vindictam patris necavit. quidam dicunt Clytemestram non manu filii, sed iudicum sententia peremptam. alii hunc Orestem filium Menelai et Helenae tradunt; quidam inventam †ingeniam aboetiam uxorem ei volunt fuisse. [11.267] PRIMA INTRA LIMINA in ipso limine imperii, id est in litore, quia secundum Homerum Clytemestra Agamemnoni occurrit ad litus et illic eum susceptum cum adultero inter epulas interemit: quod et Iuvenalis tangit dicens “quippe ille deis auctoribus ultor patris erat caesi media inter pocula” . alii autem dicunt [11.Clytemestram dolore pellicatus, quod conperisset Cassandram a marito electam,] quod in ipso regressu, id est prima die qua domus suae limen ingressus est, [11.blande suscepisse, cumque ille diis penatibus se sacrificare velle dixisset,] consilio Aegisthi ab uxore vestem accepit clauso capite [11.et manicis,] qua inplicatus adulteri manibus interiit. [11.269] INVIDISSE DEOS Stheneli filius Cyllarabus Aegialiam, Diomedis uxorem, cognovit adulterio: quo comperto Diomedes reverti noluit et in Apuliae partibus sibi condidit sedes. quod Veneris dolo dicitur esse perfectum, quam in bello Troiano vulneraverat: unde ait 'invidisse deos'. [11.270] PULCHRAM CALYDONA VIDEREM unam de supra dictis civitatibus, quibus imperavit. [11.271] NUNC ETIAM HORRIBILI VISU P. S. hoc loco nullus dubitat fabulae huius ordinem a Vergilio esse conversum: nam Diomedis socios constat in aves esse conversos post ducis sui interitum, quem extinctum inpatienter dolebant. hae aves hodieque Latine Diomedeae vocantur, Graeci eas erodious dicunt. habitant autem in insula quae est haud longe a Calabria, in conspectu Tarentinae civitatis. quinetiam de his avibus dicitur quod Graecis navibus laetae occurrant, alienas vehementer fugiant, memores et originis suae et quod Diomedes ab Illyriis interemptus est. PORTENTA S. re vera enim portentum est homines in aves esse conversos. [11.272] ET SOCII AMISSI legunt non nulli et 'admissis pennis', sed melius est 'amissi'. [11.274] LACRIMOSIS VOCIBUS dolentes vel suam mutationem, vel regis interitum: namque hoc tangit latenter. [11.275] SPERANDA pro 'timenda', ut “hunc ego si potui tantum sperare dolorem” . [11.276] CAELESTIA CORPORA Martis et Veneris, quae numina vulneravit in bello. [11.277] VENERIS VIOLAVI VULNERE DEXTRAM artificiose agit: nam sciens ea quae dicuntur in fine, animis inhaerere, suos casus ultimos memorat. perite etiam Venerem tantum vulneratam a se esse dicit, Martis supprimens nomen, quod ei poterat esse gloriosius: ut videatur omnia quae pertulit, odio Veneris pertulisse, contra cuius filium nunc vocatur ad pugnam, ut negans etiam nunc paria formidare videatur. 'dextram' autem secundum Homerum dicit, qui ait epi karpo. [11.278] TALES INPELLITE PUGNAS quarum est periculosa victoria. [11.279] NEC MIHI CUM TEUCRIS VLLUM POST ERUTA BELLUM PERGAMA ne ei obiciatur illa coniuratio quam apud Aulidem Graeci inierunt, dicit in Troiae excidio sacramentum coniurationis esse conpletum; namque in Troiam, non in Troianos coniuraverant Graeci: huc enim spectat quod dicit, nullum se cum Troianis habere bellum post dirutam Troiam. [11.280] NEC VETERUM MEMINI LAETORVE MALORUM nec meminisse volo victoriarum mearum quarum nullus oblivisci consuevit, nec laetor Troianorum malorum pro 'Troianis malis' quae nobis bellantibus pertulerunt: non enim potest de suis malis dicere, cum et mala sua nullus obliviscatur, et ea ipse paulo ante memoraverit. 'laetor' autem 'malorum' figura Graeca est, sicut Horatius “agrestium regnavit populorum” pro 'agrestibus populis'. [11.281] MUNERA QUAE PATRIIS AD ME PORTASTIS AB ORIS hinc iam suasio est et consilium; nam finita est auxiliorum negatio: unde et paulo post Venulus ita dividit dicens 'et responsa simul quae sint, rex optime, regis audisti et quae sit magno sententia bello', scilicet audisti et quemadmodum negarit auxilia, et quod nobis dederit de pace consilium. [11.282] STETIMUS TELA ASPERA CONTRA CONTULIMUSQUE MANUS id est et comminus, et e longinquo inter nos bella tractavimus. [11.284] QUANTUS IN CLIPEUM ADSURGAT aut 'quantus' est quotiens in hostem pergens erigit scutum: aut pugnandi exsecutus est genus. qui enim scripserunt de arte militari dicunt summum genus esse dimicandi, quotiens calcato umbone adversarii se in hostilem clipeum erigit miles et ita contra stantis vulnerat terga. vel 'quantus adsurgat', [11.vel] quanto sit maior. [11.285] SI DVO PRAETEREA hoc est alios duos. [11.287] DARDANUS pro 'Dardanius populus'. et posuit principale pro derivativo: sic Homerus ton d' ektane Dardanos aner LUGERET morem lugendi quidam dicunt Aegyptios invenisse: eos enim primos Liberum, quem Osirim appellant, a fratre Typhone per insidias interemptum atra veste luxisse: inde ceteris gentibus traditum ut post interitum proximorum suorum veste mutata lugerent, ita tamen, ut intra annum finiretur luctus. [11.288] CESSATUM EST tardatum est: et mire quia non habet quos inputet Troianis triumphos, vult eis excidii tarditatem pro victoria cedere. [11.290] HAESIT retardata est. VESTIGIA RETTULIT retro acta est et repulsa, ut “ac retro sublapsa referri” . [11.292] HIC PIETATE PRIOR id in Aenea plus laudat quod Latinis, sicut suadet, pacem petituris est utile, ut eum se credant posse facilius exorare. 'prior' autem praestantior, melior. [11.293] QUA DATUR qua potest, quacumque ratione permittitur. [11.296] PER ORA TURBATA pro 'per ora turbatorum'. [11.298] CLAVSO GURGITE saxorum obiectione praecluso. [11.299] FREMUNT RIPAE antiqui aquae sonitus 'fremitus' dicebant: Ennius “ratibusque fremebat imber Neptuni” . [11.301] PRAEFATUS DIVOS more antiquo: nam maiores nullam orationem nisi invocatis numinibus inchoabant, sicut sunt omnes orationes Catonis et Gracchi; nam generale caput in omnibus legimus. unde Cicero per inrisionem ait “si quid ex vetere aliqua oratione 'Iovem ego optimum maximum'” . [11.302] ANTE EQUIDEM SUMMA DE RE STATVISSE LATINI latenter arguit Turnum, quod sibi non obtemperaverit, ut foedus fieret, in septimo scilicet ubi dixit “te, Turne, nefas, te triste manebit supplicium” : nam modo hoc tempus revolvit. VELLEM STATVISSE olim est quod volui his malis terminum dare. 'vellem' autem 'statuisse' sic dixit ut 'vellem fecisse': et est conpendiosa elocutio, cum querimur non esse factum quod fieri debuit. [11.303] NON TEMPORE TALI adiuvandum pronuntiatione: id est post tanta quae pertulimus mala. et oportune deliberandi quidem de hac re existimat intervallum esse, hostili exercitu inminente, et per hoc magis suadet, dum tam infestos probat, ut sibi nec pacem petere permittatur. [11.305] BELLUM INPORTUNUM concepit gravem iracundiam, et sic in haec verba prorupit. 'inportunum' autem est ubi nullum refugium est, quod caret portu, id est quiete, ubi nullus portus est. nam hoc quodammodo dicit, in naufragium fertur ista contentio, quia supra audierat periculum esse etiam superare Troianos. et enarrat cur 'inportunum', dicens 'cum gente deorum invictisque viris gerimus'. CIVES ekphonesis. CUM GENTE DEORUM qui a diis originem ducunt. [11.306] INVICTISQUE VIRIS GERIMUS atqui supra legimus “bis capti Phryges” . sed invictos ideo dicit, quia sequetur 'nec victi possunt absistere ferro'. 'possunt' autem 'absistere' mire ait, ac si diceret: etiam si velint, eos a bellis discedere natura non patitur. Ennius “qui vincit non est victor, nisi victus fatetur” . Varro et ceteri invictos dicunt Troianos, quia per insidias oppressi sunt: illos enim 'vinci' adfirmant qui se dedunt hostibus. [11.308] ADSCITIS evocatis, adiunctis. ergo et gradatim accedit ad desperationem, quae cogit pacem esse poscendam. AETOLUM IN ARMIS †a patri usque adde id Diomedis mentionem intulit. [11.309] PONITE deponite. SPES SIBI QUISQUE subaudis 'sit'. et late patet ista sententia, vel quod alienis egere auxiliis non oporteat, vel quod meminisse singuli spei suae debeant, ut ea sperent tantum, quibus possunt potiri. SED HAEC QUAM ANGUSTA VIDETIS ut unusquisque in se tantum spem habeat quam sit augustum, videtis. CETERA absolute dixit, id est exercitus, auxilia, vires imperii: quae quia sic videtis adflicta, quid restat, nisi ut pacem petamus? [11.311] ANTE OCULOS INTERQUE MANUS SUNT OMNIA VESTRAS ac si diceret, non egent narratione. 'inter manus' autem, quod Graeci pro kheiron. [11.312] NEC QUEMQUAM INCUSO excusatio haec ostendit et obliquam esse in Turnum orationem Latini. [11.313] FUIT exhausta et consumpta est. TOTO CERTATUM EST CORPORE REGNI id est imperii omnibus viribus bellamus. [11.314] DUBIAE MENTI meae, scilicet cogitanti. [11.315] PAUCIS ANIMOS ADHIBETE DOCEBO aut 'paucis docebo', aut 'animos paucis adhibete'. [11.316] EST ANTIQUUS AGER TUSCO MIHI PROXIMUS AMNI hoc loco Donatus erravit dicens, agrum quem Latinus donare disponit, esse in Campania iuxta Vfentem fluvium, quod etiam Clanarius ait, cuius terras vicinas Tusci aliquando tenuerunt, ut inde dictum sit 'Tusco mihi proximus amni'. agit etiam hoc argumento, quod illic est locus qui hodieque pinetum vocatur. sed constat omnia illa loca esse campestria, nec procedit quod dicitur 'celsi plaga pinea montis'. unde sequenda est potius Livii, Sisennae et Catonis auctoritas: nam paene omnes antiquae historiae scriptores in hoc consentiunt. Cato enim in originibus dicit Troianos a Latino accepisse agrum, qui est inter Laurentum et castra Troiana. hic etiam modum agri commemorat et dicit, eum habuisse iugera iiDCC. sane 'antiquus' potest et nobilis accipi: vel secundum Trebatium qui de religionibus libro septimo ait “luci qui sunt in agris qui concilio capti sunt, hos lucos eadem caerimonia moreque conquiri haberique oportet, ut ceteros lucos qui in antiquo agro sunt” . 'antiquum agrum' Romanum cogit intellegi. TUSCO MIHI PROXIMUS AMNI Tiberino. [11.317] LONGUS IN OCCASUM ea parte, qua in occidentem tenditur, longior: potuit ergo usque ad Laurentum et ad Hostiam tendi. FINES SUPER USQUE SICANOS usque ad fines Sicanos, quos Siculi aliquando tenuerunt, id est usque ad ea loca in quibus nunc Roma est: haec enim Siculi habitaverunt, unde est “et gentes venere Sicanae saepius” . qui a Liguribus pulsi sunt, Ligures a Sacranis, Sacrani ab Aboriginibus. [11.318] AVRUNCI RUTVLIQUE SERUNT subaudis a superioribus 'mihi': nam et supra ait 'est mihi antiquus ager'. ergo suum agrum pollicetur, aut quem tamquam stipendiarium habebant Rutuli et Aurunci, aut ad quem colendum quasi regi operas dabant: unde superfluum est quod ait Donatus, non potuisse fieri ut praesente Turno ager Rutulorum a Latino donaretur Aeneae. [11.319] DUROS EXERCENT COLLES extenuat agri meritum, quo vile videatur esse quod donat: vel ne grave videatur his, quibus auferendus est. hinc etiam illud est 'atque horum asperrima pascunt', et supra 'Aurunci Rutulique serunt', id est nec operis suis excolitur. ASPERRIMA autem PASCUNT quidam pro 'asperrimas partes', vel 'asperrima pascunt loca' accipi volunt. [11.321] CEDAT AMICITIAE id est in pretium concedat amicitiarum. et bono verbo usus est 'amicitiae', non pro hostibus, hoc est ne quasi victi demus. [11.322] AEQUAS DICAMUS LEGES ut pari inter nos societate versemur, id est ut sit neuter inferior. SOCIOSQUE IN REGNA VOCEMUS non stipendiarios, ut in quarto “cuique loci leges dedimus” . [11.325] POSSUNTQUE SOLO DECEDERE NOSTRO scit eos fataliter ad Italiam venisse: nam audiit et a Fauno “externi venient generi” et ab Ilioneo “sed nos fata deum vestras exquirere terras imperiis egere suis” . tamen propter Turnum simulat ignorantiam, ut se etiam circa eum aequum praestare videatur. multum est autem quod ait 'possunt'. [11.326] BIS DENAS ITALO TEXAMUS ROBORE NAVES quaeritur unde scierit Latinus, viginti naves habuisse Aenean; sed ita absolvitur: potuit speculatione, potuit rumore cognoscere, postremo aestimatione dixit, quae amplius solet conplecti: quia de viginti navibus unam periisse cum Oronte, quattuor in Sicilia concrematas. TEXAMUS quidam 'texamus' proprie dictum tradunt, quia loca in quibus naves fiunt, Graece naupegia, latine textrina dici: Ennius dicit “idem campus habet textrinum navibus longis” : navalia enim non esse naupegia, sed neoria. [11.327] COMPLERE VALENT proprie verbum nauticum: nam Graece pleroma dicitur. IACET OMNIS AD UNDAM MATERIES hic 'omnis' pro ea quae sufficit. iterum extenuat, ut sine magno negotio posse fieri videatur. MATERIES antique dictum: nam materiam dici debere multi adserunt. [11.328] NUMERUMQUE MODUMQUE eleganter quot et quantae magnitudinis sint. [11.329] MANUS artifices. NAVALIA DEMUS hoc loco ipsae res navales sunt, id est pix, cera, funes, vela et alia huius modi. 'navalia' dicimus loca ubi naves sunt; sed modo de Graeco transtulit et 'navalia' posuit pro trabibus de quibus naves fiunt: nam Homerus neion dicit navale lignum. [11.331] PRIMA DE GENTE et ex numero et ex nobilitate legatorum intellegitur negotii magnitudo. [11.333] AVRIQUE EBORISQUE TALENTA ad aurum refertur: an et ad ebur? quia et ebur ad pondus venditur. [11.334] ET SELLAM REGNI TRABEAMQUE INSIGNIA NOSTRI bene 'nostri'. Romanorum enim imperatorum insigne fuit sella curulis et trabea: nam diadema, ut aliarum gentium reges, non habebant. et sciendum sellam curulem a curru dictam, quod hi tantum ea utebantur qui triumphali curru invecti fuissent: sicut etiam palmata dicitur toga quam merebantur hi qui reportassent de hostibus palmam. [11.335] IN MEDIUM in commune, ut “in medium quaerebant” . [11.336] TUM DRANCES IDEM videlicet qui supra apud Aenean egerat. [11.337] OBLIQUA INVIDIA hoc est qui non ex aperto inpugnabat Turnum, sed eum reipublicae simulata defensione lacerabat. [11.338] LARGUS OPUM abundans opibus, dives, non qui multa donaret. LINGVAE MELIOR ut “laetissimus umbrae” , Sallustius “frugum pabulique laetus ager” . [11.339] NON FUTTILIS AUCTOR non inanis: nam futtile vas quoddam est lato ore, fundo angusto, quo utebantur in sacris Vestae, quia aqua ad sacra Vestae hausta in terra non ponitur, quod si fiat, piaculum est: unde excogitatum vas est, quod stare non posset, sed positum statim effunderetur. inde et homo, commissa non retinens, futtilis dicitur, contra 'non futtilis' bonus in consiliis, non inanis. [11.340] SEDITIONE POTENS praepotens in movenda, non in conprimenda seditione. SUPERBUM pro 'nobile'. [11.341] INCERTUM DE PATRE FEREBAT non ignobile, sed penitus ignoratum significat. alii 'incertum' aut ipsum patrem, aut genus tradunt. et bene segni homini paternam non dedit nobilitatem. [11.342] SURGIT hic reddidit sensum 'tum Drances surgit'. ONERAT DICTIS hoc sermone ostendit, eum etiam exhortatione gravatum Latini. IRAS Turni, an omnium qui bellum detestabantur? [11.343] REM NULLI OBSCURAM callide et oratorie agit et in omnibus adulatorie respondet dictis Latini: supra enim ille dixerat “ante oculos interque manus sunt omnia vestras” . sane quasi praedictum oratorem exprimit, quia supra de eo dixit 'et lingua melior'. et 'rem consulis' pro 'de re consulis': Plautus “consulere quiddam est quod tecum volo” (Mos. 1102). sed Drances, sicut dictum est, rhetorice suadet de pace. nam et pacem faciendam hortatur, et accusationem in Turnum dirigit, et quae a Latino indubitanter universa dicta sunt, quae pacem fieri suadeant, Drances eadem omnia respondens, addit etiam de filia danda Aeneae, quod Latinus ante reticuerat, “quin natam egregio genero” : quasi non aliter firma erit pax, quam fieri vis: quia sciebat hoc Turnum graviter esse laturum, in invidiam personam eius adducens “dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur” . et ne mirum esset, qui sic libere responderet, ante eius et mores et causam praedixit 'lingua melior', 'seditione potens', 'idem infensus, quem gloria' et reliqua. duae tamen hic faciendae pacis praecipue causae sunt, quod victi sunt, et Turnus singulari certamine congredi debeat. VOCIS EGENTEM genetivo iunxit, ut “cum classis egeret” . [11.344] O BONE REX bene addidit 'bone', et auxit epitheto dignitatem: 'rex' enim medium est; nam et bonus esse et pessimus potest. alii 'bone rex' exprobratione accipiunt, ut quidam volunt †se bonum dici. [11.345] MUSSANT modo 'verentur' vel 'timent' significat; alias 'dubitant', ut “mussat rex ipse Latinus quos generos vocet” ; interdum 'susurrant', ut de apibus dicit. et proprie 'mussare' est obmurmurare et queribundum tectius velut muto esse vicinum. alias 'tacent', alias 'quiescunt'. [11.346] FLATUSQUE REMITTAT aut ponat superbiam: aut 'nostros flatus remittat', id est nobis respirare concedat. 'remittat' autem nunc pro 'laxet', ut 'remissis artubus' pro 'laxatis'. [11.347] CUIUS OB AVSPICIUM invidiose Turni auspiciis inputat quod tantus periit exercitus, ac si diceret: si malis et infaustis tuis ominibus non egrederentur, possent forsitan superare virtute. sane sciendum hunc exprimere quicquid verecunde celavit Latinus. MORESQUE SINISTROS contrarios, quia in principio Latino obtemperare noluit. [11.348] LICET ARMA MIHI 'licet' pro 'quamvis'. et est parenthesis. [11.349] LUMINA DUCUM id est proceres, ut “o lux Dardaniae” . [11.350] CONSEDISSE URBEM LUCTU in luctum esse demersam. TEMPTAT mire 'temptat', non pugnat. [11.351] FUGAE FIDENS illud respicit quod bella deseruit, Iunone faciente: vel quia eius exercitus fugit. 'fugae' autem figurate dixit pro 'fuga fidens'. CAELUM TERRITAT ARMIS dictum quidem Vergilii gravitati non congruit, sed perite Dranci haec data sunt verba, qui tumida uti oratione inducitur: unde ei paulo post Turnus obicit, “quae tuto tibi magna volant” , item “proinde tona eloquio” , item “ventosa in lingua” . deinde diximus Drancem librare se ad orationem Latini: unde nunc dicit 'et caelum territat armis', quia audierat 'bellum inportunum, cives, cum gente deorum', id est contra eos pugnat, qui favore nituntur. CAELUM T. A.] quasi vanus et qui ventis minetur. [11.352] ETIAM hoc loco 'etiam' pro 'adhuc', ut Terentius “hunc ego numquam videram etiam” et mox “unum etiam vos oro, ut me in vestrum recipiatis gregem” . MITTI DARDANIDIS DICIQUE I. 'mitti' aurum, ebur, sellam et cetera, 'dici' de navibus vel agro. et bene 'Dardanidis' quasi cognatis et ab origine generis propinquis. [11.354] ADICIAS pro 'adice': Terentius “abeas si sapis” : quia indecens erat imperative ad regem loqui. et bene hic quod honeste Latinus reticuerat dicit, Laviniam quoque ei offerendam. [11.355] EGREGIO GENERO DIGNISQUE HYMENAEIS ergo Turnus videtur indignus. [11.356] AETERNO FOEDERE FIRMES natae scilicet coniunctione: nam munera et contemni poterant, generis vero coniunctione in aeternum pacis foedera firmabantur. hoc autem dicto latenter etiam Latini pudorem exonerat, qui Turno etiam suam promiserat filiam, dicens causam reipublicae praeponderare debere et propter pacem civium Turno Aenean esse praeferendum. [11.357] TERROR 'terror' est proprie qui aliis infertur, ut si dicas 'ille mihi habet terrorem', id est timendus est: unde et terribilis dicitur. 'metus' autem est quem habent timentes. sed nunc usurpative terrorem pro metu posuit, nam hoc dicit: quod si tantum Turnum timemus. et bene involvit quod turpe esset audiente Latino dicere, ut Turnum timeat. [11.358] IPSUM invidiose repetitum pronomen. VENIAMQUE OREMUS AB IPSO CEDAT Asper hic distinguit, id est hanc veniam oremus, ut cedat: aut si coniuncte legeris 'cedat ius proprium regi', nova erit elocutio accusativo iunctum 'cedat'. et 'cedat ius proprium , id est quod proprium regum est, aut 'cedat' Aeneae. quod autem hic dixit 'cedat', mox 'pone animos et pulsus abi'. [11.360] QUID MISEROS TOTIENS IN APERTA PERICULA CIVES PROICIS quasi viles et abiciendos. et ingenti pondere universa verba sunt posita. [11.361] LATIO non uni civitati. CAPUT principium. et est antiquum: quia qui auctor et princeps rei gestae fuerat, 'caput' a veteribus dicebatur: Terentius “nam si hic mali est quicquam, illic huic rei est caput” , Plautus in Asinaria “ego caput huic fui argento inveniendo” (As. 728). [11.362] NULLA SALUS BELLO plus est, quam si 'spes' diceret 'nulla'. 'bello' autem per bellum. PACEM TE POSCIMUS OMNES 'te poscimus', qui solus es causa bellorum: nam Aeneas iam pacem promisit. 'omnes' invidiose, ut et Latinus hoc poscere videatur. [11.363] SOLUM INVIOLABILE PIGNUS id est Laviniam. et hoc est quod ait supra 'pacem hanc aeterno foedere firmes'. [11.364] INVISUM QUEM TU TIBI FINGIS id est inimicum: et bene 'quem tu tibi fingis', ne ei tamquam inimico minime credatur. et hoc dicit: non sum quidem inimicus, sed si velis esse, non recuso: nam hoc est 'et esse nil moror'. [11.366] FUSI fugati. [11.367] DESOLAVIMUS AGROS vel dum occiduntur agri cultores, vel dum coguntur ad militiam: nam legimus “et latos vastant cultoribus agros” . [11.369] DOTALIS REGIA CORDI EST hoc est regnum Latini: sic alibi “non haec dotalis regia Amatae” . [11.371] SCILICET UT TURNO CONTINGAT REGIA CONIVNX haec cum quadam inrisione dicuntur. et ostendit hoc nec utile nec honestum esse. [11.372] INHVMATA INFLETAQUE TURBA atqui sepulti sunt omnes qui in bello perierant, ut legimus supra. sed hoc factum est Aeneae beneficio, qui sepulturae eorum reddidit socios. ergo quantum ad Turnum pertinet, insepulti sunt: nam campos in sua potestate retinebat Aeneas. [11.373] ETIAM TU heia: nam hortantis adverbium est hoc loco: Terentius “etiam responde” . alias 'adhuc' significat et est temporis adverbium, ut “etiam currus, etiam arma tenentem” . alibi pro coniunctione, ut “vos etiam gemini” . ponitur etiam pro 'nondum': Afranius “etiam quidquam egisti” . apud maiores 'etiam' consentientis fuerat, quod tamen in his recentibus idoneis non invenitur. non nulli 'etiam tu' pro 'quin tu' tradunt. VIS virtus. [11.374] SI PATRII QUID MARTIS HABES id est si quid bellicae virtutis habes; neque enim a Marte oriundus est. nam 'patrii' et a patre, et a patria potest dici. [11.377] IMO PECTORE VOCES ut qui diu tacuerit, dum audit inimicum. dicendo autem 'imo pectore voces' more suo habitum futurae orationis ostendit. [11.378] LARGA QUIDEM SEMPER DRANCE TIBI COPIA FANDI TUM CUM BELLA MANUS POSCUNT sunt multa sua vi optima, quae quoniam per se non possunt vituperari, ab accidentibus vituperantur, ut hoc loco quoniam eloquentia per se est optima, eam culpat ex tempore, dicens: tunc incumbis eloquentiae, cum manus bella deposcunt. et ostendere vult omnem illam orationem Drancis non consilio, sed timiditate prolatam. sane rhetorice responsurus Turnus bene coepit a Drance: ante enim se defendit, tunc de bello sententiam dicit. et primum hoc dicit, quod eloquens et infirmus sententias de bello audeat ferre, dicendo 'larga quidem semper Drance' et cetera, et 'dum distinet hostem' et reliqua. inde pro se agit, per enumerationem ostendens id falsum esse, quod dicatur victus 'Iliaco tumidum qui sanguine Thybrim' et cetera. sed obicitur: in futurum spes nulla est. execratur omen 'capiti cane talia demens Dardanio', et ex adversariorum persona rem adtenuat dicendo 'extollere vires gentis bis victae'. etiam illi rei respondet quam dixerat Drances, vim se timere 'vel cum se pavidum' et reliqua, et 'numquam animam talem' et reliqua. dilata autem de singulari certamine quaestione quasi aliam orationem inchoat 'nunc ad te et tua' et reliqua. sed haec in sequentibus singulatim tractanda sunt. [11.379] PATRIBUSQUE VOCATIS PRIMUS ADES bella penitus ignorans atque formidans, primus es inter senes ad danda consilia. [11.380] REPLENDA EST CURIA VERBIS emphasis loquacitatis. [11.381] TUTO dativus, an adverbium, ut 'falso'? MAGNA VOLANT Homerus epea pteroenta proseuda. DISTINET arcet, repellit, nam 'distinet' est proprie extra tenet. nam 'dis' separantis est, unde et 'diduco' et 'distraho' dicimus. [11.383] PROINDE 'pro' syllaba metri causa excluditur. TONA ELOQUIO non strepitu armorum. MEQUE TIMORIS ARGVE TU DRANCE ut in bucolicis “cantando tu illum” ? 'arguo' autem genetivum regit, ut 'arguo te caedis, insidiarum'. et est de Graeco: nam ita dicunt kategoro se phonou. [11.384] QUANDO siquidem. et per inrisionem in illum suas confert laudes. STRAGIS TEUCRORUM duo genetivi. [11.386] INSIGNIS CAMPOS nobilitas, clarificas: nam verbum est 'insignio insignis'. et dicit exauctorari eius debere sententiam, quod de bello iudicat virtutis ignarus. QUID VIVIDA VIRTUS id est tua, vel certe mea. [11.389] IMUS IN ADVERSOS contra illud “illum aspice contra, qui vocat” . [11.390] ISTIS deiktikos. [11.392] PULSUS EGO quia ille dixerat “pone animos et pulsus abi” . et agit coniectura: nam hoc vult intellegi, non posse dici merito pulsum eum, qui insequendo hostem bella deseruit. aperte autem hoc dicit: potest merito credi quod pulsus sit is, cuius tot extant tropaea? et rerum commemoratione falsum probat. [11.394] CUM STIRPE occiso enim Pallante interiit eius cuncta posteritas. [11.395] EXUTOS ARCADAS ARMIS aut suis, aut sui ducis: unde per 'Arcadas' etiam Pallantem intellegi quidam volunt. [11.396] BITIAS subaudis 'ingens' a consequentibus. MILLE finitus numerus pro infinito. [11.398] INCLUSUS MURIS quem pulsum ille iactabat. AGGERE SAEPTUS sicut supra “vestris, o cives, undique saeptus aggeribus” . [11.399] NULLA SALUS BELLO CAPITI CANE TALIA DEMENS DARDANIO quotiens argumentum non possumus solvere, aut contraria obiectione aut risu aut maledicto, ut hoc loco, adversario respondemus. 'cane' autem pro 'divina'. et bene hic male ominantem canere dicit, ut vatem. quibusdam videtur vulgare convicium, ut est 'tibi et capiti tuo', sed honestatem dicto additam per varietatem. DARDANIO REBVSQUE TUIS simul eum Aeneae iungendo vult latenter ostendere proditorem. [11.400] PROINDE itaque. et est ordo 'nulla salus bello; proinde omnia magno ne cessa turbare metu': cetera per parenthesin dicta sunt, hoc est 'capiti cane talia demens Dardanio' et cetera. [11.401] EXTOLLERE VIRES GENTIS BIS VICTAE CONTRA PREMERE ARMA LATINI haec est virtus eloquentiae. 'bis' autem 'victae' ab Hercule et ab Argivis. 'arma' autem 'Latini' invidiose dixit: nam debuit 'mea' dicere. et hoc ad illud quod ille dixerat “ius proprium regi patriaeque remittat” . [11.403] MYRMIDONUM PROCERES Graecorum principes. dicit autem Patroclum et Achillem: nam licet ipsi aliunde fuerint, tamen Myrmidonibus imperarunt. haec autem ponit inter inpossibilia. et utitur Graeco proverbio ano potamoi: sic Horatius “et ante Padus Matina laverit cacumina” . et sic est modo dictum, ut in quarto “nunc Lyciae sortes, nunc et Iove missus ab ipso” . [11.405] RETRO FUGIT AVFIDUS UNDAS quod est contrarium. Aufidus autem Apuliae fluvius est, iuxta Canusium civitatem cadens in Adriaticum pelagus. [11.406] VEL CUM SE PAVIDUM CONTRA MEA IVRGIA FINGIT contra illud quod ait “det libertatem fandi flatusque remittat” . nam hoc dicit: timorem suum naturalem invidiose in meam causam retorquet, ut meae praesentiae, non illius naturae, quod timet esse videatur. hoc est enim quod planius infert, dicens 'et formidine crimen acerbat', id est quam simulat. [11.407] ARTIFICIS SCELUS nam sceleratorum est simulare formidinem. ACERBAT nomen sine verbi origine: non enim facit 'acerbo'. [11.409] HABITET TECUM ET SIT PECTORE IN ISTO id est pessima et vilis anima habitet in membris congruis: nam 'talem' vilem et pessimam accipimus, quam nefas est perire ea dextera, quae non inertes, sed quae viros fortes tantum consuevit occidere. et hoc ad illud “licet arma mihi” et cetera. [11.410] CONSULTA REVERTOR 'consultor' est qui consulit, 'consultus' qui consulitur, 'consultum' vero res ipsa de qua quis consulitur. bene ergo 'consulta' de quibus consulis. [11.411] SI NULLAM NOSTRIS VLTRA SPEM PONIS IN ARMIS insinuatione utitur, id est callido et subtili aditu ad persuadendum: vult enim dicere melius esse interire, quam pacem rogare. quod quia aperte non audet, latenter et paulatim ad hoc serpit. namque inter principium et insinuationem hoc interest, quod principium est aperta rei enuntiatio, insinuatio autem, ut diximus, est callida et subtilis oratio. 'in armis' autem aut meis, aut Latinorum omnium generaliter. VLTRA modo tempus significat, alias locum. [11.412] SI TAM DESERTI SUMUS si ita, si valde. et hoc propter Diomedem, qui solus negavit auxilia. ergo 'deserti' ab auxiliis accipiendum. [11.413] NEQUE HABET FORTUNA REGRESSUM omnia quae sibi possunt obici, ponit, sed cum solutionibus suis; nam et fortuna non est inmutabilis, et qui semel pellitur, iterum in proelium potest reverti. et ab auxiliis non sunt penitus destituti, et in ipsorum exercitu est adhuc plurimum spei. est autem syllogismus. [11.414] OREMUS PACEM argumentum ab honesto. DEXTRAS TENDAMUS INERTIS felicitatem rei verbis expressit. [11.415] QUAMQUAM O SI SOLITAE QUIDQUAM VIRTUTIS ADESSET non se inertiae arguit, sed queritur de virtute omissa per neglegentiam. et videtur voluisse dicere: si solitae quicquam virtutis adesset, numquam ad hoc cogeremur; sed reliquit. 'o' autem dolentis est exclamatio, et intellegimus inmoratam esse illic eius orationem: nam exarsit dolore, quia aperte non potuit dicere moriendum potius esse, quam hostes rogandos: quod tamen dixit, conferens se ad alias personas et laudans eos quibus contigit perire, ne ista conspicerent. et servavit viri fortis personam, ut paenituerit eum dixisse 'oremus pacem'. [11.416] ILLE MIHI ANTE ALIOS utrum generaliter 'ille' pro 'quicumque occubuit' accipiendum est, an Mezentius? ANTE ALIOS melior, omnibus praeferendus. FORTUNATUSQUE LABORUM sicut “laeta laborum” : et est Graecum. [11.417] EGREGIUS ANIMI figurate dixit. TALE VIDERET vel hostes rogari: vel, quod latenter insinuat, tradi alteri sibi ante desponsatam. ideo et medie dicto, quoniam res eius agebatur, 'ne quid tale videret' posuit: quis enim eum ferret dicentem moriendum potius, quam de nuptiis eius mutandum? [11.418] SEMEL ORE MOMORDIT 'semel' cito, confestim, id est qui tota mortis celeritate consumptus est, quasi nihil ultra passurus. vulnerati autem solent vel terram vel arma mordere, ne dolorem eorum indicet gemitus: Lucanus de Pompeio “timuit, ne quas effundere voces vellet et aeternam fletu corrumpere famam” . [11.419] ADHUC INTACTA IVVENTUS non quae non pugnavit, sed de qua adhuc delectus habendus est. [11.420] URBES ITALAE quia Diomedes peregrinus fuerat. nam hoc dicit: habemus robur Italum, non Graecum militem, inertem et dissolutum. SUPERSUNT superabundant, adsunt ultra quam bella deposcunt. [11.421] SIN ET TROIANIS CUM MULTO GLORIA VENIT SANGUINE mire agit, post confirmatas partes suas Troianorum integras vires inminuens. quid enim proderat dixisse, quod superessent Latinis auxilia, si etiam Troianorum integrae vires esse probarentur? CUM MULTO GLORIA VENIT SANGUINE ac si diceret: non est iudicanda victoria quae per inmensa detrimenta contingit. et hoc est unde laudat Sallustius duces, qui victoriam “incruento exercitu” reportaverunt. [11.422] SUNT ILLIS SVA FUNERA id est Troianis. legitur et 'illi', et aut 'Aeneae' intellegimus, aut adverbium loci est pro 'illic', ut in secundo “patet isti ianua leto” pro 'istic'. PARQUE PER OMNES TEMPESTAS sic alibi “quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis tempestas ierit campos” : nam bello crebro comparat tempestatem. [11.423] INDECORES 'decor' decoris facit, sicut 'auctor' auctoris: 'decus' decoris, sicut 'pecus' pecoris. similiter facit in compositione 'indecor' indecoris, 'indecus' indecoris. ergo in neutro 'co' brevis est, in masculino producitur: unde apparet systolen fecisse Vergilium. nam 'indecores' nominativus est pluralis a masculino, ab eo quod est 'indecor': nam non potest 'hic indecus' facere: neutrum enim 'us' terminatum, masculinum ex se non facit. aut certe dicamus 'indecores' declinationem esse, cuius nominativus singularis non invenitur. IN LIMINE PRIMO quasi in ipso initio et aditu infelicitatis: et ad illud respexit quod supra dixerat “et semel agmine verso funditus occidimus” . [11.425] MULTA DIES illi rei vehementer incumbit, quia dixerat “neque habet Fortuna regressum” , dicens Fortunam tam labores, quam felicitatem pro temporum qualitate mutare. 'dies' autem tempus. quidam sane non 'dies multa' accipiunt, sed 'multa retulit in melius': et 'varii aevi' non ut ipsum varium sit, sed ut fortuna eius. [11.427] LUSIT decepit, ut “quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis ludis imaginibus?” ET IN SOLIDO RVRSUS FORTUNA LOCAVIT subaudis 'multos'. et est sensus: in solidum revocavit oppressos et paulo ante derelictos, lusit vero et decepit felices. [11.428] NON ERIT AVXILIO NOBIS AETOLUS ET ARPI redit ad rem, quia occurrebat: sed negantur auxilia. Aetolum autem dicendo eius vires ex Graecae gentis commemoratione debilitat, ut ostendat plus esse in Messapo ac Tolumnio, si Diomedes, et infelix et alienus finibus, commemoraretur. [11.429] AT MESSAPUS ERIT FELIXQUE TOLUMNIUS bene duo iunxit quae quaeruntur in bello, fortitudinem et felicitatem: nam de Messapo iam legimus “quem neque fas igni cuiquam, nec sternere ferro” . utrumque autem contra Diomedem dixit, quem dicendo Graecum, inertem significavit. infelicitatem vero eius supra dicta legatorum verba testantur. oportune ergo hic 'felix', quod Diomedi nec post victoriam contingit. [11.430] NEC TARDA SEQUETUR GLORIA litotes figura: minus enim dixit quam voluit. nam hoc significat: Latina pubes celerrime victoriam adipiscetur, quam vix Graeci post decennium sunt adepti. [11.432] EST ET VOLSCORUM EGREGIA DE GENTE CAMILLA ut in septimo, segregem eam a virorum efficit multitudine: et quoniam a sexu non potest, laudat ex gente. et vult ostendere de viris amplius sperandum, si et femina dimicaret: aut ut Dranci exprobraret, puellam non metuere Troianos, quos Diomedes timeret et Drances. [11.434] QUOD SI e. q. s.] quasi falsum sit quod Drances dixerat: supra enim ait “illum aspice contra” . QUOD SI ME SOLUM TEUCRI IN CERTAMINA POSCUNT quia audiit “illum aspice contra qui vocat” . etiam utitur ductu: nam oblique promittit se singulari certamine dimicare velle, cum nolit. similiter etiam in duodecimo agit, dicens inrisorie “sedeant spectentque Latini” . [11.435] IDQUE PLACET hinc apparet eum nolle pugnare: si placet, inquit, vobis hoc fieri quod hostis postulat. TANTVMQUE BONIS COMMVNIBUS OBSTO et in tantum obsum commodis publicis, ut nisi solus dimicavero, concidat universa res publica. et imputat tamquam †hoc faciat, quod pro omnibus facturus est. [11.436] NON ADEO non multum: nam verecunde dicit adsuetam manibus suis esse victoriam. et bene MANUS per quas fit ipsa victoria. et contra 'manus dare' dicuntur qui dedunt se victi. [11.437] TANTA PRO SPE ut solus dicar servasse rempublicam: vel spe matrimonii. [11.438] IBO ANIMIS CONTRA ac si diceret, si desunt corporis vires. commendat autem gratiam certaminis, ne invitus videatur adduci. VEL etiam. MAGNUM PRAESTET ACHILLEM et 'praesto illum', id est melior illo sum, et 'praesto illi' dicimus: Cicero in Caesarianis “tanto ille superiores vicerat gloria, quanto tu omnibus praestitisti” . [11.439] VULCANI MANIBUS PARIA INDVAT ARMA bene addidit 'paria', nam etiam Aeneas habuit arma Vulcania: licet possimus dicere quod hoc Turnus ignoret; quod tamen non valde idoneum comprobatur. VULCANI e. q. s.] mire, quasi falsum sit Aenean habere arma Vulcani. [11.440] VOBIS ANIMAM HANC SOCEROQUE LATINO bene sibi et favorem conciliat populi, et a soceri nominis praeiudicio Latini inplicat voluntatem. [11.441] TURNUS EGO quem Drances contemnit. VLLI VETERUM SECVNDUS dicimus et 'secundus illi' et 'secundus ab illo'. [11.442] SOLUM AENEAS VOCAT contra illud “illum aspice contra qui vocat” . [11.443] NEC DRANCES POTIUS SIVE EST HAEC IRA DEORUM MORTE LUAT SIVE EST VIRTUS ET GLORIA TOLLAT sensus obscure quidem dictus, sed facilis et qui de usu numquam recedat: nam ita irati de inimico dicere consuevimus 'abeat, nec bonis meis nec malis rebus intersit: nolo sit aut meae particeps gloriae, aut in me invidiam ex infelicitatis communione commoveat': sicut nunc de Drance dicit 'sive est haec ira deorum, morte luat', id est, si periturus sum iracundia deorum, nolo invidiam sustinere, si Drances forte pariter moriatur; si vero me virtus et gloria comitabuntur, nolo ignavus felicitatis alienae sit particeps, si, dum meis pugnat auspiciis, forte superarit. alii sic accipiunt: 'sive est haec ira deorum' uter, inquit, eventus ex hac pugna sequetur: vel ira deorum, si vincar, vel gloria, si vicero: mihi potius quam Dranci adscribatur. alii sic: nec Drances potius, si pereundum est, ira deorum pereat; aut, si vincendum est, gloriam consequatur. [11.445] ILLI HAEC INTER SE aut communiter Latini, aut Drances et Turnus. CASTRA AENEAS ACIEMQUE MOVEBAT id est ducebat exercitum, ut “nos castra movemus” : Lucanus “Brundisium decimis iubet hanc attingere castris” , decima deductione. [11.453] ARMA MANU nam praeter vocem, gestum etiam flagitantis expressit, nec est superfluum 'manu', ut quidam volunt. FREMIT ARMA IVVENTUS expetit: et absolute, id est hoc fremebant 'arma arma'. et militaris vox est. [11.454] MUSSANT modo 'queruntur'. [11.455] DISSENSU VARIO alii enim Turni dicta, alii Drancis probabant. [11.457] PISCOSOVE AMNE PADUSAE Padusa pars est Padi: nam Padus licet unus sit fluvius, habet tamen fluenta plurima, e quibus est Padusa, quae quibusdam locis facit paludem, quae plena est cycnorum. alii Padum tribus fontibus nasci dicunt, ex quibus uni sit vocabulum Padusa: qui diffusus in modum stagni in amnem digeritur; nam ideo 'per stagna loquacia'. alii partem fluminis Padi, in quam descenditur fossa: Valgius in elegis “et placidam fossae qua iungunt ora Padusam navigat Alpini flumina magna Padi” . ceterum illud incongruum est Padusam feminino genere iuxta veteres Padum dictum: Titinius in Setina “vidistin Tiberim? vidi: qui illam derivet, beaverit agrum Setinum” . [11.458] STAGNA LOQUACIA hypallage: in quibus habitant cycni loquaces. 'rauci' autem ton meson est: nam modo canoros significat, alias vocis pessimae: Iuvenalis “rauci Theseide Cordi” : sicut 'venenum' et de bono et de malo dicitur, ut 'odor' et bonus et malus vocatur. [11.459] ARREPTO TEMPORE hic inventa oportunitate, id est occasione. [11.460] COGITE CONCILIUM Drancis vitium omnibus exprobrat, quod belli tempore in curiam conveniant, ut “larga quidem semper Drance tibi copia fandi tum cum bella manus poscunt” . SEDENTES pigri, ut “inmunisque sedens aliena ad pabula fucus” : vel 'sedentes' invidiose, ut “sedeant spectentque Latini” . [11.463] ARMARI EDICE figura est, dic ut armentur: verbum verbo iunxit, ut “tu das epulis accumbere divum” . 'edice' autem plenus est imperativus; nam ab omnium coniugationum infinito detracta 're' ultima syllaba fit imperativus, ut 'amare ama', 'docere doce', 'legere lege', 'audire audi'. cum autem 'fac' vel 'dic' dicimus, apocopen verba patiuntur ex 'face' 'dice'. conposuit 'edice'. expressa autem festinantis oratio, quia Turnum non praedixit locuturum. MANIPLIS ars quidem exigebat ut 'ma' haberet accentum: 'ni' enim longa quidem est, sed ex muta et liquida: quod quotiens fit, tertia syllaba a fine sortitur accentum, ut 'latebrae' 'tenebrae'. tamen in hoc sermone ut secunda a fine accentum habeat usus obtinuit. MANIPLIS signiferis, qui secundum antiquum morem in legione erant triginta: legio autem habebat decem cohortes, sexaginta centurias, licet in his rebus accessu temporis ducum varietas semper mutaverit militiae disciplinam. [11.464] EQUITEM MESSAPUS IN ARMIS ET CUM FRATRE CORAS LATIS DIFFVNDITE CAMPIS 'equitem in armis', id est armatum; nam figura est. 'Messapus' autem ut diceret, vitavit homoioteleuton: nam vitiosum erat 'Voluse' 'edice' 'Messape'. ergo 'Messapus' aut antiquus vocativus est, ut “Hesperidum fluvius regnator aquarum” , item “socer arma Latinus habeto” : aut certe nominativus est pro vocativo. quamquam possit etiam nominativus esse, ut sit 'Messapus et Coras equitem diffundite' pro 'diffundant': melior tamen est sensus superior. [11.465] CUM FRATRE CORAS scilicet Catillo, nam legimus “Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus” . [11.467] QUA IVSSO pro 'qua iussero': et est antiquum. [11.468] ILICET confestim, ilico: quod ne diceret, metri necessitas fecit; nam 'ilico' dicimus. [11.469] MAGNA INCEPTA quia de pace cogitabat, quae inpleri non potuit. [11.471] MULTAQUE SE INCUSAT pro 'multum'. et est Graeca figura. [11.472] GENERUMQUE ADSCIVERIT URBI id est propter urbem, quantum de praesentibus rebus colligebatur: Lucanus de Catone “urbi pater est, urbique maritus” . gener autem ideo dicitur, quia ad augendum genus adhibetur. [11.473] PRAEFODIUNT ALII PORTAS id est ante portas fossas faciunt: hoc enim est quod supra dixit “pars aditus urbis firment” : quae res nimiam indicat desperationem. [11.474] BELLO DAT SIGNUM RAUCA CRVENTUM BUCINA bene 'bello dat'; nam bucina insonans sollicitudinem ad bella denuntiat: sic in septimo “qua bucina signum dira dedit” . proelium autem tubae indicant, ut “at tuba terribilem sonitum procul aere canoro increpuit” . [11.476] MATRONAE nunc feminae. quidam sane arbitrantur inter matronam et matremfamilias hoc interesse, quod matrona dicatur primi pueri mater, materfamilias quae plures peperit. alii hoc putant rectius, matronam dici quae in matrimonium cum viro convenerit et in eo matrimonio manserit, etiam si liberi nondum fuerint: dictam matris nomine, spe atque omine, unde et matrimonium dictum. matrem vero familias eam esse, quae in mariti manu manicipioque, aut in cuius maritus manu mancipioque esset, quoniam in familiam quoque mariti et sui heredis locum venisset. alii matronas virgines nobiles dicunt, matresfamilias vero illas quae in matrimonium per coemptionem convenerunt: nam per quandam iuris solemnitatem in familiam migrant mariti. VOCAT LABOR VLTIMUS OMNES omnes ad laborem ultima necessitas convocat. alii 'ultimus' hypallagen volunt esse pro 'ultimis'. [11.477] NEC NON AD TEMPLUM secundum Homerum, qui inducit in summa desperatione matres ad templa concurrere, ut victoria, quae non potest viribus, possit deorum favore conquiri. [11.478] SUBVEHITUR proprie: matronae enim pilentis vehebantur ad templa pergentes, ut “pilentis matres in mollibus” . MAGNA MATRUM deest 'cum', non enim caterva subvehitur. [11.479] DONA FERENS peplum scilicet, sicut dixit in primo, unde id omisit hoc loco. [11.480] MALI TANTI pro 'malorum tantorum'. OCULOS DEIECTA DECOROS deorsum habens. et sic ait 'deiecta oculos', sicut “oculos suffusa nitentes” . [11.481] SUCCEDUNT MATRES pro 'intrant'. et est ordo: succedunt matres templum ture vaporant. [11.482] DE LIMINE ad preces festinantium mulierum ostenditur desiderium. [11.483] ARMIPOTENS PRAESES BELLI TRITONIA VIRGO antonomasiva sunt pro proprio. haec autem omnis oratio verbum ad verbum de Homero translata est. 'praeses' autem 'belli', id est quae praeest omnibus bellis, cuius nutu semper bella tractantur. sane qui 'praesens' legunt, quasi praestans in bellis intellegunt; qui 'praeses' sine n littera, quasi quae praesideat rei. sic praesides dii urbis appellantur. cuius genetivus 'praesidis' facit. [11.484] FRANGE MANU TELUM aut tua manu, aut in eius manu tela confringe: Homerus axon de egkhos Diomedeos. [11.485] PRONUM STERNE SOLO Homerus prenea dos peseein. PORTISQUE EFFUNDE SUB ALTIS Homerus Skaion proparoithe pulaon. bene autem sub ipsis portis, quasi ad quas festinabat Aeneas: unde est et illud “praefodiunt alii portas” . [11.486] CINGITUR IPSE FURENS CERTATIM IN PROELIA TURNUS oeconomia omnis haec est: nam Turnus ideo cum mora armatur et intecto capite circa arcem incedens admonet singulos, ut et a Lavinia possit videri, et ut sit maior causa dimicandi, dum sponsae placere contendit. alii 'cingitur' propere armatur accipiunt: nam ait et 'surasque incluserat auro', et 'certatim' pro festinanter. 'cingitur' ergo accingitur: nam et Terentius de futura contentione ait “accingere” , et 'procinctus' appellatur. 'furens' amore Laviniae, quam videbat: quod etiam sequens indicat comparatio; nam dicturus est “aut ille in pastus armentaque tendit equarum” . 'cingitur in proelia' id est ut proeliari posset, ut si dicas 'legor in advocationem', id est ut advocatus esse possim. [11.487] IAMQUE ADEO aut vacat 'adeo': aut certe 'sic' significat, ut sit sensus: 'adeo', sic praeparatur in proelia, ut iam universa praeter galeam arma portaret. THORACA INDUTUS omnia quae in 'ax' exeunt Graeca masculina in obliquis casibus 'a' producunt, ut 'thorax thoracis', 'pinax pinacis': nam feminina corripiunt, ut 'climax climacis', sed ad Latinum non transeunt. phalanx vero et aliter exit, et peregrinum est etiam apud Graecos. [11.489] TEMPORA NUDUS ADHUC quod sine galea. prooeconomia est, quia mox Camillam adloquitur, et ut hortans et incendens ceteros facilius nosceretur. [11.490] ALTA DECURRENS AVREUS ARCE illic enim et Amata fuerat, et Lavinia. [11.491] SPE IAM PRAECIPIT HOSTEM mente praeoccupat hostis adventum, ut “omnia praecepi” . [11.492] QUALIS UBI ABRUPTIS FUGIT PRAESEPIA VINCLIS etiam haec comparatio Homeri est, verbum ad verbum translata. [11.493] POTITUS venit ab eo quod est 'potior potiris': nam “subnixus rapto potitur” , venit ab eo quod est 'potior poteris': nam, ut etiam supra diximus, verbum hoc modo tertiae, modo quartae invenitur esse coniugationis. [11.495] AUT ADSVETUS AQUAE figurate 'aquae adsuetus': aut 'aquae flumine perfundi adsuetus'. [11.496] ARRECTISQUE FREMIT CERVICIBUS ALTE 'alte arrectis cervicibus fremit', non 'alte fremit', aut 'alte luxurians'. quidam sane 'cervicibus' plurali numero secundum veteres dictum volunt, et Hortensium primum singulari numero 'cervicem', unde Ciceronem “cerviculam illum iactaturum” tradunt dixisse. [11.500] DESILVIT hoc ad Turni honorem refertur: quattuor namque erant apud Romanos quae ad honorificentiam pertinebant: equo desilire, caput aperire, via decedere, adsurgere. hoc etiam praecones praeeuntes magistratus clamare dicebantur. COHORS pro 'turma': nam equitum turmae, peditum cohortes appellantur. [11.501] AD TERRAM DEFLUXIT dicendo 'defluxit' uno verbo absolvit desilientem equis multitudinem: et vel celeritatem, vel artem et quandam moderationem ac facilitatem descendendi significavit, quae est etiam in ascendendo apud huius rei peritos. [11.502] SVI MERITO SI QUA EST FIDUCIA FORTI si unusquisque fortis habet aliquam confidentiam ex conscientia fortitudinis suae, et ego audere non dubito. 'forti' autem bene dixit: nam 'fortis' communis est generis. haec autem hoc vult dicere, non sexum considerandum esse, sed robur. et est ordo 'o Turne, audeo occurrere turmae'. [11.503] OCCURRERE TURMAE equitatui: nam partem pro toto posuit. Varro turmam triginta sex equites posuit. [11.506] TU PEDES AD MUROS SUBSISTE bene Camillae gloria augetur, ut, cum eam faciat adversum hostes cuncta promittere quae faciunt viri fortes, etiam Turno murorum custodiam inducat mandantem. [11.507] OCULOS HORRENDA IN VIRGINE FIXUS figurate: vel oculos figens, vel fixos habens. 'horrenda' autem pro 'admirabilis'; alioqui hostibus horrenda. [11.508] QUAS DICERE GRATES pro 'quantas', pronomen pro nomine. et secundum rhetoricam disciplinam dicit se verba invenire non posse, quibus eius exprimat laudes, cum dixerit 'o decus Italiae, virgo': sic alibi “quibus caelo te laudibus aequem?” cum praemiserit “o fama ingens, ingentior armis vir Troiane” . [11.509] SED NUNC ordo est 'sed nunc mecum partire laborem': nam per parenthesin dictum est 'quando iste animus est supra omnia', id est siquidem es magnanima, aut supra omnes grates et supra omne praemium quod referri potest. 'partire' autem ideo, quia illa dixerat 'solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra'. [11.511] AENEAS UT FAMA FIDEM oeconomia: educuntur hinc duces, ut servata eorum honestate fortitudo virginis possit induci; alioqui indecens fuerat praesentibus Turno et Aenea. [11.513] QUATERENT CAMPOS ad camporum perturbationem. [11.515] FURTA PARO BELLI insidias: Sallustius “gens ad furta belli peridonea” . [11.516] BIVIAS FAUCES fauces dicuntur itinera inter duos montes locata, angusta et pervia: dicta a faucium similitudine. [11.517] CONLATIS EXCIPE SIGNIS coniunctis ducibus quos commemoraturus est. sic autem dicebatur a Romanis, quotiens acie dimicatum esset. [11.518] TECUM ACER MESSAPUS ERIT ingenti honore 'tecum' dixit, hoc est non tu illi adiuncta eris, sed ille tibi. [11.519] TIBURNIQUE MANUS Catillus et Coras. DUCIS ET TU CONCIPE CURAM sicut ego: nam non dicit, sicut Messapus aut alii, ne ei facere videatur iniuriam. 'concipe' autem vel simul cum illis sume; vel mecum cape, quia ille dixerat 'mecum partire laborem': 'con' enim coniunctiva particula est: unde et 'convocari' de pluribus dicimus. [11.522] VALLES metri necessitate conpellimur ut 'vallis' dicamus: Statius “vallis in amplexu nemorum sedet” : nam plenum est 'valles', sicut nunc Vergilius posuit. quod ita esse diminutio indicat: nam 'vallecula' dicitur, sicut 'turrim' dici debere 'turricula' indicat, 'vulpes' 'vulpecula' facit: Horatius “moveat vulpecula risum” . ergo in 'es' vel in 'is' quando usurpative, quando naturaliter exeant nomina, sola diminutio indicat. ea autem quae in 'es' exeunt, longa sunt omnia, si in genetivo non crescant, ut 'labes' 'valles' 'vulpes': nam si crescant, brevia sunt, ut 'miles militis'. [11.523] DENSIS FRONDIBUS ATRUM utrum 'densis frondibus urget', an 'densis frontibus atrum'? [11.524] QUO SEMITA DUCIT legitur et 'qua'. [11.525] ADITUSQUE MALIGNI proprie 'obscuri', ut “sub luce maligna” . [11.527] IGNOTA vel infrequentata; vel 'ignota', scilicet Aeneae: nam de Turno dicturus est 'huc iuvenis nota fertur regione viarum'. TUTIQUE RECEPTUS male quidam 'recessus' legunt: nam 'receptus' dicitur, quo se tuto exercitus recipit: unde et signa 'receptui canere' dicuntur. [11.528] SEV DEXTRA LAEVAQUE VELIS OCCURRERE PUGNAE sive per valles, sive per montis radices: incertum est enim qua sit venturus Aeneas. 'velis' autem pro 'si quis velit'. [11.529] INSTARE IVGIS ut “turritis puppibus instant” . [11.531] ARRIPVITQUE LOCUM raptim tenuit. INSEDIT proprie: nam 'insidere' est dolose aliquem exspectare: unde et insidiae nominatae sunt. INIQUIS intellegendum 'hosti': vel inaequalibus. [11.532] VELOCEM INTEREA licet 'interea' particula negotia semper praeteritis futura coniungat, tamen abruptus est et vituperabilis transitus. habet autem tales transitus et in superioribus libris et in sequenti praecipue, ubi Iuppiter appellat Iunonem. OPIM 'Opim' quando dicimus, nympham significamus; si autem dicamus 'opem', auxilium intellegimus: Terentius “Iuno Lucina fer opem; serva me, obsecro” ; 'opes' vero numero plurali censum accipimus: nam 'Ops' Terra est, uxor Saturni, quam Graeci Rheam vocant. sane hoc nomen ipsius Dianae fuisse, ab Ephesiis dedicato templo ei inpositum, Alexander Aetolus, poeta, in libro qui inscribitur Musae, refert: quod hoc loco peritissimus antiquitatis poeta sociae eius inposuit. quidam dicunt Opim et Hecaergen primas ex Hyperboreis sacra in insulam Delum occultata in fascibus mergitum pertulisse. alii putant Opim et Hecaergon nutritores Apollinis et Dianae fuisse: hinc itaque Opim ipsam Dianam cognominatam, quod supra dictum est, Apollinem vero Hecaergon; vel quod †proxima luna quae Diana terris facile conspiciat quoniam vita i vocali ecaergas sola TO TOU KAENIIES3TI MEKROMEN hoc e longinquo. alii a latone caeptos non adducatus: et ideo poetam Triviae custodem Opim induxisse. [11.534] TRISTES VOCES habitum futurae orationis ostendit. [11.535] ORE DABAT pleonasmos. BELLUM AD CRVDELE CAMILLA uno verbo exitum rei docuit. [11.536] O VIRGO quidam ad Camillam referunt, quia ineptum putant praesenti Opi dicere 'o virgo'. 'o' autem interiectio est. NOSTRIS NEQUIQUAM CINGITVR ARMIS 'nostris' quibus utraque gaudemus: ut etiam ipsa habeat causam doloris et maioris iracundiae. et 'cingitur' nolunt quidam esse passivum: neque enim ab alio cingitur: sed ita, quemadmodum dictum est “fulvique insternor pelle leonis” . [11.537] CARA MIHI ANTE ALIAS ante omnes cara, omnium carissima, ut “o felix una ante alias” . NEQUE ENIM NOVUS ISTE DIANAE VENIT AMOR firmiores enim sunt antiquiores amicitiae: Terentius “per amicitiam, quae coepta a parvulis cum aetate adcrevit simul” , Iuvenalis “ille excludatur amicus iam senior, cuius barbam tua ianua vidit” . [11.539] PULSUS OB INVIDIAM scilicet crudelitatis; nam sequitur “neque ipse manus feritate dedisset” . VIRESQUE SUPERBAS quibus superbe [11.viribus] utebatur. [11.540] ANTIQUA nobili urbe; nam 'hoc Privernum' dicitur. METABUS nomen sumptum de historia: Metabus enim fuit dux Graeci agminis, qui iuxta Hadriaticum mare urbem Metapontum condidit. [11.543] NOMINE CASMILLAE Statius Tullianus de vocabulis rerum libro primo ait dixisse Callimachum apud Tuscos Camillum appellari Mercurium, quo vocabulo significant deorum praeministrum, unde Vergilius bene ait Metabum Camillam appellasse filiam, scilicet Dianae ministram: nam et Pacuvius in Medea cum de Medea loqueretur “caelitum camilla exspectata advenis, salve hospita” . Romani quoque pueros et puellas nobiles et investes camillos et camillas appellabant, flaminicarum et flaminum praeministros. [11.544] IVGA LONGA id est longe posita, remotiora: Sallustius “et Metello procul agente, longa spes auxiliorum” , id est longe posita. [11.545] SOLORUM NEMORUM desertorum: Terentius “venit meditatus aliunde ex solo loco” , item ipse “nonne hunc abici oportet in solas terras?” [11.547] FUGAE MEDIO dum fugit, inter fugam: nam figuratum est, ut “laurus erat tecti medio” . [11.548] IMBER RUPERAT impetum pluviae ostendit. [11.550] CAROQUE ONERI TIMET Anacreon phorton Erotos, id est onus amoris, et “pariter comitique onerique timentem” . [11.551] VIX HAEC SENTENTIA SEDIT ideo 'vix', quia naturale est, ut, quotiens simul multa cogitamus, vix aliquid conprobemus: unde vera distinctio est 'omnia secum versanti subito'. [11.553] ET ROBORE COCTO aut antiquam hastam fuisse significat: nam multi temporis aliquid coctum vocatur: Horatius “plerumque recoctus scriba ex quinqueviro corvum deludet hiantem” , item Persius “ut ramale vetus vegrandi subere coctum” : aut re vera 'cocto robore': hastae enim igni plerumque durari consuerunt, ut facilius corticem demittant. [11.554] HVIC 'huic' scilicet telo 'natam inplicat'. Probus de hoc loco apithanon plasma. LIBRO liber dicitur interior corticis pars, quae ligno cohaeret: alibi “alta liber aret in ulmo” . unde et liber dicitur in quo scribimus, quia ante usum chartae vel membranae de libris arborum volumina fiebant, id est conpaginabantur. [11.557] ALMA TIBI HANC NEMORUM antomasia: nam tria epitheta sine nomine posita sunt. [11.558] IPSE PATER FAMULAM VOVEO bene 'ipse pater', quia auctoramenti potestatem nisi patres non habent. 'voveo' autem consecro in tuum ministerium: unde et Camilla dicta est, licet supra eam a matre dixerit esse nominatam. sed illud poetice dictum est: nam 'Camilla' quasi ministra dicta est, quod superius expositum est: ministros enim et ministras inpuberes camillos et camillas in sacris vocabant, unde et Mercurius Etrusca lingua Camillus dicitur, quasi minister deorum. in sacris tamen legitur posse etiam opera consecrari ex servis, usque dum solvatur caput hominis, id est liberetur sacrationis nexu †aut enim numen famulae, quam servi significatio condicionis. [11.559] TELA TENENS ordo est 'tua supplex tela tenens', quibus inligata est. et ingeniose 'tenens', cum inligata sit. [11.562] SONVERE UNDAE distinguendum. [11.563] INFELIX CAMILLA mire 'fugit'. 'infelix' autem 'Camilla' non eo tempore quo evasit, sed nunc infelix: plerumque enim epitheta praesentis temporis sunt, licet in peractis negotiis, ut in secundo “infelix qua se, dum regna manebant, saepius Andromache ferre incomitata solebat” . [11.565] VICTOR propositi sui et intentionis effectu, ut “mihi victor honorem persolves” . [11.566] DONUM TRIVIAE mire 'Triviae', cum ipsa loquatur. et bene 'donum' ait, quoniam pater Dianae servaverit. CAESPITE Probus †aut cespite aut 'caespite' pro campo, scilicet quod caespes gleba sit. [11.567] NON ILLUM TECTIS VLLAE NON MOENIBUS URBES ACCEPERE non mirum a nulla hunc civitate susceptum: nam licet Privernas esset, tamen quia in Tuscorum iure paene omnis Italia fuerat, generaliter in Metabum omnium odia ferebantur. nam pulsus fuerat a gente Volscorum, quae etiam ipsa Etruscorum potestate regebatur: quod Cato plenissime exsecutus est. hinc est “multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres optavere nurum” : quod non procederet, nisi inter eos essent iura conubii. NON MOENIBUS URBES ACCEPERE non tectis, non moenibus, hoc est nec in civitatem nec in privatam admissus est domum. et sic ista etiam in primo libro separavit “urbe domo socias” . sciendum autem 'moenia' abusive dici omnia publica aedificia, ut “dividimus muros et moenia pandimus urbis” : nam proprie 'moenia' sunt tantum muri, dicta quasi 'munia' a munitione civitatis. [11.568] MANUS DEDISSET consensisset. et hoc dicit: etiam si qui eum voluissent suscipere, ille tamen eorum consortia morum feritate fugisset. 'feritate' autem figurate pro 'feritati': an ob feritatem? [11.569] PASTORUM ET SOLIS EXEGIT MONTIBUS AEVUM et pastorum aevum exegit in montibus solis, id est pastorali usus est vita. [11.571] ARMENTALIS EQUAE indomitae, scilicet, quae inter armenta feturae causa pascatur: unde sequitur 'et lacte ferino'. veteres enim omnes prope quadrupedes feras vocabant, “in latus inque curvam compagibus alvum” . EQUAE autem MAMMIS ET LACTE FERINO hen dia duoin. [11.572] NUTRIBAT quidam nove dictum accipiunt. [11.573] VESTIGIA PLANTIS INSTITERAT signa pedum primis plantis expresserat: nam haec sunt vestigia, imagines pedum, ut “semesam praedam et vestigia foeda relinquunt” . [11.574] PALMAS ONERAVIT onus enim est quicquid teneris inponitur manibus. [11.576] CRINALI AURO quo crines inligantur. PRO LONGAE TEGMINE PALLAE palla proprie est muliebris vestis deducta usque ad vestigia, unde ait 'longae': sic supra “pallam signis auroque rigentem” . [11.577] A VERTICE PENDENT tempora variavit: nam de praeterito dicit. [11.580] STRYMONIAMQUE GRVEM Thraciam, a fluvio Strymone. sane sciendum posse dici et 'hic' et 'haec grus', et 'hic' et 'haec gruis'. OLOREM latine ita dicimus: nam cycni Graece dicuntur. [11.581] MULTAE ILLAM FRUSTRA antequam rem diceret, praeiudicavit; sic Sallustius “falso queritur de natura sua genus humanum” ; nam antequam diceret 'queritur', dixit 'falso'. MATRES inter matrem et matremfamilias hoc interest, quod mater est praeter illam significationem quae est ad aliquid, quae tantum convenit in matrimonium; materfamilias vero illa dicitur quae in matrimonium convenit per coemptionem: nam per quandam iuris sollemnitatem in familiam migrat mariti. et hic ostendit dicendo 'Tyrrhena per oppida' quod etiam Volsci in Tuscorum fuerint potestate. [11.583] AETERNUM id est aeterne: nam nomen est pro adverbio. [11.584] INTEMERATA COLIT inviolata, incorrupta: 'temeratae' enim quibus vis allata est. [11.585] CONATA cum conaretur, ut “obsessumque acta testudine limen” et “Caci spem custodita fefellit” . hac autem ratione ostendit, quare non suscenseat Troianis. [11.587] FATIS VRGETUR ACERBIS ostendit etiam desideria ex fati necessitate descendere. [11.589] COMMITTITUR OMINE PUGNA pro 'committetur'. [11.590] HAEC CAPE generaliter dixit arcum, pharetram, ut sequentia indicant: nam dicit 'et ultricem pharetra deprome sagittam'. et neotericum putatur ipsum 'sagittam ultricem'. VLTRICEM nomina omnia in 'x' littera terminata ablativum singularem in 'e' mittunt, genetivum vero pluralem in 'um', exceptis his quae omnis sunt generis, ut 'felix'; nam et 'ab hoc felici' et 'horum felicium' facit: Lucanus “felici non fausta loco tentoria ponens” . quod receptum est ideo, quia genetivus pluralis a nominativo plurali minor esse non debet, sed aut par, aut maior una syllaba. et quia a neutro facit 'felicia', 'felicum' dicere non debemus, ne propter alia genera huic praeiudicemus. namque ab eo quod est 'felices' ut 'felicium' dicamus, ratio patitur: una enim crescit syllaba: ab eo quod est 'felicia' ut 'felicum' dicamus non procedit, ne minor sit genetivus a nominativo plurali. similiter et 'ultricium' et 'victricium' dicimus, licet in his neutrum genus in numero singulari non inveniatur. [11.591] VIOLARIT VULNERE CORPUS bene 'violarit', quia dixerat 'sacrum'. et superius dictum est operam sollemni more consecrari, usque dum solvatur caput hominis, id est liberetur sacrationis nexu: quod facilius accidet, si mors intercedat. hic ergo totius rei et praecipue sacrationis aliud agens poeta mentionem inseruit, dicens 'hac quicumque sacrum violarit vulnere corpus, Tros Italusve, mihi pariter det sanguine poenas'. bene ergo, sicut dictum est, 'violarit', quia dixerat 'sacrum'. [11.592] TROS ITALUSVE MIHI si simpliciter accipiamus, ita intellegamus: sive eam Troianus interemerit, sive aliquis de Aeneae auxiliis: namque alii volunt Arruntem de Turni esse partibus et indignatum, femineum sexum plus in bello potuisse, quam viros. quam rem hic dicunt praestruxisse Vergilium: et re vera sic ubique loquitur, ut incertum sit Arruns de cuius partibus fuerit: unde est et illud “da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis” . PARITER similiter, uno modo. et est antiquum. [11.593] MISERANDAE CORPUS haec in oeconomia praeiudicia nominantur, quotiens negotii futuri exitus tollitur: vult enim nos de Camillae cadavere nihil ulterius expectare: sicut fecit in primo “tu faciem illius noctem non amplius unam falle dolo” , quod praemissum sustulit commemorationem, quando vel Cupido discesserit vel Ascanius sit reversus. [11.594] ARMA INSPOLIATA aut indetracta, aut ipsius inspoliatae. PATRIAEQUE REPONAM hoc est in patriam. [11.596] NIGRO CIRCUMDATA TURBINE CORPUS hoc ideo, quia ad maerorem luctumque descendit. contra in octavo, ubi ad laetitiam descendit Venus, claro eam nimbo circumdatam dicit, ut “at Venus aetherios inter dea candida nimbos” . [11.597] AT MANUS INTEREA in tota hac descriptione historicum characterem poetico miscet. [11.598] ETRUSCIQUE DUCES Etruria dicta est, quod eius fines tendebantur usque ad ripam Tiberis, quasi heterouria; nam heteron est alterum, horos finis vocatur. Roma enim antea unam tantum Tiberis ripam tenebat: Iuvenalis “et quae imperii fines Tiberinum virgo natavit” . quidam sane 'Etruri' legunt, ab 'Etruria': trans Tiberim enim Etruriam dicebant, homines Etruros, quos nunc Etruscos. [11.599] COMPOSITI NUMERO id est aequati numero rationabiliter, unde et 'saepenumero' dicimus, id est frequenter et rationabiliter. hinc est “tum vero in numerum” , id est in rationem, in rhythmum: unde et metra 'numeros' dicimus, ut “numeros memini, si verba tenerem” . sane modo generalis est descriptio equestris certaminis, paulo post descendit ad specialem, sicut fecit in quinto et de cursoribus et de navali certamine. [11.600] PRESSIS cum habenis premeretur. PUGNAT autem pro 'repugnat'. [11.601] FERREUS HASTIS quaeritur quid sit 'ferreus'? utrum 'ferreus ager horret hastis', an 'ferreus hastis ager horret'. HORRET AGER terribilis est: est autem versus Ennianus, vituperatus a Lucilio dicente per inrisionem, debuisse eum dicere “horret et alget” : unde Horatius de Lucilio “non ridet versus Enni gravitate minores?” [11.602] CAMPIQUE ARMIS SUBLIMIBUS ARDENT id est resplendent. [11.603] CELERESQUE LATINI adludit ad militiam Romanam: namque et equites habuit Romulus, ut illo diximus loco “tercentum, scutati omnes, Volscente magistro” : quos celeres appellavit vel a celeritate, vel a duce Celere, qui dicitur Remum occidisse, in cuius gratiae vicem a Romulo fieri tribunus equitum meruit. alii hos celeres ideo appellatos dicunt, quod explorationes obirent et quae usus exigeret, velocius facerent. alii a Graeco dictum putant quod est keles. [11.604] ALA CAMILLAE equitatus. 'alae' autem dicuntur equites, quod alarum vice pedestrem exercitum tegunt. [11.605] HASTASQUE REDUCTIS ante oculos posita descriptio. [11.608] INTRA IACTUM TELI unde possit hasta emissa in hostem venire. hinc traxit Statius ut diceret “quale quater iaculo spatium ter harundine vincas” . et Enniana est omnis haec ambitiosa descriptio. [11.609] SUBITO adverbium est: an 'subito clamore'? et est versus hypermetros. [11.612] CONTINVO ADVERSIS hic specialis pugna est. [11.615] PERFRACTAQUE PECTORA PECTORIBUS RUMPUNT pro 'rumpunt praefractaque faciunt'. [11.617] PRAECIPITAT pro 'praecipitatur'. [11.619] REICIUNT PARMAS ET EQUOS AD MOENIA VERTUNT 'reiciunt' retro agunt, vel retrorsum ferunt, ut cedentium terga munita sint, ut ipse “bis reiecti armis respectant terga tegentes” . sane nunc fugiunt, non timore, sed lege proeliandi: Sallustius “more equestris proelii sumptis tergis ac redditis” . 'parma' autem est equestre scutum. [11.622] MOLLIA domita, domitorum scilicet equorum. [11.625] SUPERIACIT UNDAM super scopulos undam iacit: nam more suo dedit verbo detractam nomini praepositionem. [11.626] EXTREMAMQUE quantum ad mare pertinet: nam terrae prima est. SINU curvatione et flexu undarum. 'extremam' autem ad illud pertinet quod ait supra “penitusque datis referuntur habenis” . [11.627] AESTU REVOLUTA RESORBENS SAXA FUGIT aestus proprie est maris incerta commotio. [11.628] VADO LABENTE hypallage pro 'labens ipse per vadum litus reliquit'. [11.633] GEMITUS MORIENTUM aliquanti 'morientum' genetivum corruptum pro integro accipiunt: facit enim 'morientium'. ET SANGUINE IN ALTO emphatikos caedis ostenditur magnitudo. [11.634] ARMAQUE CORPORAQUE versus polusundetos. et bene belli faciem demonstravit multa enumerando quae in alto sanguine velut natarent. [11.636] QUANDO IPSUM HORREBAT ADIRE parenthesis. et quaeritur quid sit 'horrebat'. [11.637] HASTAM INTORSIT EQUO figurate: nam 'intorqueo in equum' dicimus, ut “in latus inque feri curvam conpagibus alvum contorsit” . SUB AVRE RELIQUIT ex vulneris genere fugientem eum intellegimus esse percussum. [11.640] VOLVITUR ILLE EXCUSSUS HVMI 'humi volvitur': nam 'excussus' per se plenum est. [11.642] DEICIT HERMINIUM nomen hoc de historia Romana est: namque cum Coclite contra Tuscos Larcius et Herminius steterunt et pugnaverunt eo tempore, quo pons sublicius rumpebatur; unde et eum plurimum laudat, ac si diceret: talis hic est, qualis ille fuit. [11.644] TANTUS IN ARMA PATET id est tantum patebat in vulnera, id est in hostilia tela totus patebat. alii 'in arma' pro 'armis' †vel satis tradunt. PER ARMOS abusive: nam proprie armi quadrupedum sunt. [11.648] EXULTAT AMAZON suspendendum 'exultat', ut 'Amazon' intellegas quasi Amazon; nam Camilla Volsca fuerat: sic in primo “dederatque comam diffundere ventis, venatrix” , id est quasi venatrix. [11.649] PHARETRATA participium a feminino genere derivatum. UNUM autem EXSERTA LATUS pro 'exsertum latus habens'. [11.650] DENSET id est dense, sparse iacit. sane densentur plures res in unum, ut “vos unanimes densete catervas” . et declinatur 'denseo denses denset'. [11.651] INDEFESSA infatigabilis. et omnia ei arma Amazonum tradit, quas Titianus unimammas vocat: nam hoc est Amazon, quasi aneu mazou, sine mamma. 'bipennis' autem dicitur, quod ex utraque parte habeat aciem, quasi duas pennas quas veteres dicebant. [11.654] SPICULA FUGIENTIA pro 'ipsa fugiens'. [11.655] AT CIRCUM LECTAE COMITES subaudis 'dimicant', quod etiam sequens Amazonum indicat comparatio, quae inducuntur circa reginam bella tractantes: ne culpetur poeta, quod nullam earum pugnantem induxerit. LARINAQUE VIRGO nomina haec nobilissimarum sunt Italiae feminarum. et 'aeratam' pro 'ferream', ut “micat aereus ensis” . [11.657] ITALIDES ut 'Sicelides' 'Atlantides'. †anque saeiarum ducem amazonam dicit velut amazonidas, ut “ducit Amazonidum” . et est pulchra derivatio, non tamen vera: nam verum est 'Italae': 'Italis' autem, unde est 'Italides', magis patronymicon est, quam derivativum; sicut 'Belis', unde est 'Belides': et est Graecum. QUAS IPSA DECUS et ad delectas, et ad ipsam potest referri. 'decus' autem si ad Camillam, nobilitas, pulchritudo; si ad delectas, ornamentum, quas sibi elegit ornamentum, id est ad ornamentum. DIA CAMILLA generosa, eugenes; nam Graecum est. cuius nominis etymologiam plerique volunt venire apo tou Dios: quod si est, dicemus dissentire derivationem a principalitate: nam 'dia' 'di' producit, cum Dios corripiat: sicut e contra cum 'lux' 'lu' producat, 'lucerna' 'lu' corripit. [11.658] PACISQUE BONAE BELLIQUE MINISTRAS congruum paci epitheton dedit, ut eam bonam diceret, cum bellum e contra sit pessimum: nam sine dubio et 'belli saevi' diceret, si ratio versus admitteret. quidam 'bonum' interdum pro grandi accipiunt. BELLIQUE MINISTRAS non nulli 'ministras' modo ad bellum tantum referri volunt, ideoque coniunctionem incongrue positam, et ordinem esse 'decus pacis et ministras belli'. poterit et ita 'quas sibi decus delegit ministras bonae pacis et belli'. [11.659] QUALES THREICIAE Tanais fluvius est, qui separat Asiam ab Europa, circa quem antea Amazones habitaverunt; unde se postea ad Thermodonta, fluvium Thraciae, transtulerunt: quod etiam Sallustius testatur, dicens “dein campi Themiscyrei, quos habuere Amazones, ab Tanai flumine, incertum quam ob causam, digressae” . has quidam dicunt stato die solitas cum Scythis coire. FLUMINA pro flumine, aut fluenta. THERMODONTIS plenum est 'Thermodoon', sed per synaeresin 'Thermodon' fecit: unde 'don' circumflexum habebit accentum. Graeca enim nomina necesse est ut circumflectantur, quotiens fit synaeresis exigente metri necessitate. ergo si sit 'Thermodoon', 'do' acutum habebit accentum: quod si 'Thermodon' fecerit, et in finalem transfertur, et mutatur accentus: nam circumflexus fit. [11.660] PULSANT Ennius ad musas “quae pedibus pulsatis Olympum” . BELLANTUR pro 'bellant': nam solent verba pro verbis poni: unde nunc passivam declinationem sub activa posuit significatione, sicut in georgicis “et placidam paci nutritor olivam” futurum tempus a passivo posuit pro praesenti ab activo: nam 'nutritor' pro 'nutri' posuit. inde est e contra “nox umida caelo praecipitat” . [11.661] HIPPOLYTEN haec Amazonum fuit regina, cui victae Hercules balteum sustulit. huius filia fuit Antiopa, quam Theseus rapuit, unde Hippolytus. MARTIA aut bellicosa, aut Martis filia. quae ab Achille occisa ac mortua adamata est: ut non nulli vero adserunt, cum Achille concubuit, et ex eo Caystrum filium edidit, ex quo flumen Lydiae ita appellatur. REFERT autem aut addita est praepositio 're', id est 'fert', aut mutata pro 'infert'. [11.662] VLULANTE TUMULTU ululatum veteres etiam vocem, quae redditur initio proelii, dicebant, quam Graeci ololugen vocabant. [11.664] QUEM TELO PRIMUM DEICIS Homericum est interrogationem ad ipsum referre, qui describitur, cum semper sic musae interrogari consueverint, ut “vos o Calliope, precor, adspirate canenti” . ASPERA VIRGO epitheton ad officium belli respiciens, alias incongrue virginem asperam dicimus. [11.666] EVNEUM quia Latina est declinatio, ideo 'ne' accipit accentum: nam Statius quia Graece declinavit, graecum accentum posuit dicens “Euneos ante et nunc ante Thoas et Euneon audit” . [11.667] LONGA ABIETE hasta abietali: nam arborem pro hasta posuit. [11.671] SUFFUSO casuro: nam 'suffusi' equi dicuntur quos vulgo incespitatores vocant. alii 'suffosso' legunt, id est praecipiti et iam cadenti. [11.672] DUM SUBIT scilicet, dum se ad sustentationem ruentis inclinat. et vult utrumque tanta celeritate esse percussum, ut unum ictum putares: inde est enim 'praecipites pariterque ruunt'. INERTEM nudam. an nihil proficientem? [11.673] HIS ADDIT AMASTRUM adiungit. [11.674] SEQUITUR pro 'persequitur'. [11.678] ARMIS IGNOTIS novis, inconsuetis: vel ignobilibus, id est non conspicuis. IAPYGE Apulo. [11.679] PELLIS EREPTA IVVENCO id est lorica: nam proprie lorica est tegimen de corio, tamquam de loro factum, quo maiores in bello uti consueverant. [11.680] CAPUT INGENS ORIS HIATUS amphibolon; sed melius est 'ingens hiatus'. [11.682] AGRESTISQUE MANUS ARMAT SPARUS bene 'agrestis': nam sparus est rusticum telum, in modum pedi recurvum: Sallustius “sparos aut lanceas, alii praeacutas sudes portare” . Varro ait “sparum telum missile, a piscibus ducta similitudine, qui spari vocantur” . alii 'sparus' a spargendo dici putant. [11.683] VERTITUR IN MEDIIS id est agit: nam Graece dixit anastrephetai. TOTO VERTICE SUPRA EST sic Statius de Capaneo “et totum transcendit corpore bellum” . [11.684] HUNC ILLA EXCEPTUM fraude circumventum, ut “aemulus exceptum Triton” . AGMINE VERSO aut converso impetu suo: aut adversariorum conlato agmine. [11.685] TRAICIT vis iactus ostenditur. [11.686] SILVIS pro 'in silvis': et est archaismos. [11.687] MULIEBRIBUS ARMIS usus obtinuit, ut innuptas 'virgines', nuptas 'mulieres' vocemus: nam apud maiores indiscrete virgo dicebatur et mulier. utrumque enim sexum tantum significabat, ut ecce hoc loco dicit 'armis muliebribus', cum Camillam innuptam fuisse manifestum sit. item in bucolicis legimus “a, virgo infelix” , cum Pasiphaen constat ex Minoe ante amorem tauri liberos suscepisse: Terentius etiam mulierem post partum virginem vocat. [11.688] NOMEN TAMEN HAVD LEVE PATRUM MANIBUS HOC REFERES TELO CECIDISSE CAMILLAE inrisio est amaritudinis plena: nam si voluerimus simpliciter accipere, ut ita sit dictum quemadmodum supra “Aeneae magni dextra cadis” , incipit contrarium esse superioribus. unde melius est, ut perseveremus in sensu et ita sit dictum: magnam re vera gloriam laturus est ad manes parentum, quem feminea tela superarunt. [11.692] SEDENTIS equitis. sane eum ex vicino intellegimus esse. [11.695] INTERIOR sinisterior, breviore scilicet circulo. [11.698] CONGEMINAT hic distinguendum: nam nemo dicit 'securim vulnus congeminat', sed 'securis'. [11.699] INCIDIT HVIC figurate pro 'in hanc incidit': Terentius “ego in eum incidi infelix locum, ut neque mihi amittendi, neque retinendi sit copia” . [11.700] APPENNINICOLAE BELLATOR FILIUS AVNI quia Liguria maiore parte sui in Appennino est constituta. Ligures autem omnes fallaces sunt, sicut ait Cato in secundo originum libro. FILIUS AVNI Aunus scilicet: nam, ut supra diximus, cum dictis parentibus filiorum nomina supprimuntur, eos patri cognomines intellegimus, ut “Tiburti Remulo ditissimus olim” . [11.703] REGINAM AVERTERE proprio verbo usus est, ut est mos equestris, id est non sperat fore ut illam averteret. [11.704] VERSARE DOLOS INGRESSUS tractare ut “seu versare dolos, seu certae occumbere morti” . ASTU malitia: nam proprie 'astutos' malitiosos vocamus: unde in Terentio postquam de domino dixit servus “astute” , ille iratus ait “carnifex quae loquitur?” Cicero “ita fit ut tua ista ratio existimetur astuta, meum hoc consilium necessarium” . [11.706] DIMITTE FUGAM id est equi celeritatem, cui fidis, relinque. [11.708] VENTOSA FERAT CUI GLORIA FRAVDEM haec est vera et antiqua lectio, ut 'fraudem' non 'laudem' legas, ut si 'fraudem' legeris, sit sensus: pedes congredere, iam agnosces cui inanis iactantia adferat poenam: nam 'fraudem' veteres poenam vocabant, ab eo quod praecedit, id quod sequitur, ut “et scelus expendisse merentem Laocoonta ferunt” , Cicero in Cornelianis “ne fraudi sit ei qui populum ad contentionem vocarit” ; ut etiam in antiquo cognoscitur iure. si autem 'laudem' legerimus, erit sensus: agnosces cui inanis gloria adferat laudem. 'ventosa' autem 'gloria' est quam Graeci kenodoxian vocant. [11.710] PARIBUSQUE RESISTIT IN ARMIS pedes, sicut etiam illum congressurum putabat. [11.711] PURA PARMA tunc enim primum in bella descenderat. [11.713] FUGAX fugiens; nam nomen est pro participio: non enim fugacem possumus accipere quem supra legimus bellatorem. [11.714] FERRATA CALCE 'calce' genere feminino. [11.715] VANE LIGUS aut fallax, aut inaniter iactans: nam 'vanos' stultos posteriores dicere coeperunt. inde tractum est etiam in neotericis: Iuvenalis “sic libitum vano, qui nos distinxit, Othoni” . quid autem hoc loco 'vane' significet, sequentia demonstrant 'frustraque animis elate superbis'. possumus tamen hic et mendacem verius accipere, quia ait “dum fallere fata sinebant” et “nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno” : Nigidius de terris “nam et Ligures, qui Appenninum tenuerunt, latrones, insidiosi, fallaces, mendaces” , Cato originum cum de Liguribus loqueretur “sed ipsi, unde oriundi sunt, exacta memoria inliterati mendacesque sunt et vera minus meminere” . sane subito, ut solet, ad characterem dramaticum transit: neque enim ostendit Camillam loqui coepisse. [11.716] LUBRICUS mobilis, fallax. [11.718] PERNICIBUS IGNEA PLANTIS modo velocibus, alias perseverantibus: nam 'pernix' interdum velox, interdum perseverans significat, ut ipse in georgicis “et inter dura iacet pernix instrato saxa cubili” . [11.719] TRANSIT EQUUM CURSU nunc hoc incredibile esse videretur, nisi praemisisset in septimo “illa vel intactae segetis per summa volaret gramina nec teneras cursu laesisset aristas” . ADVERSA opposita. [11.721] QUAM similitudinis adverbium est; est et pronomen tam subiunctivum, quam praepositivum; est et coniunctio, ut cum dicimus 'tam hoc, quam illud'. ACCIPITER SAXO SACER ALES AB ALTO 'sacer' ideo, quia Marti est consecratus accipiter: aut 'sacer' avibus execrabilis, ut “auri sacra fames” : aut, quod verius est, Graecum nomen expressit: nam hierax dicitur, hoc est sacer: hiereus enim Graece, latine sacerdos vocatur. cur autem Graece ita dictus sit, ratione non caret, quae nota est sacrorum peritis. [11.722] CONSEQUITUR PENNIS nova laus Camillae, siquidem accipiter columbam sequitur, ista hostem praecedit. ipsa etiam avium comparatio sumpta ex contrario est: nam aequius vir accipitri, Camilla compararetur columbae. [11.723] EVISCERAT ne vulgari verbo ex Graeco uteretur dicens 'exenterat', ait 'pedibusque eviscerat'. [11.724] TUM CRVOR ET VULSAE LABUNTUR AB AETHERE PLUMAE ecbasis poetica, id est excessus. [11.725] NON NULLIS id est non neglegentibus: nam litotes figura est. vult enim dicere: non leviter Iuppiter intuebatur ista certamina. ideo et adiecit 'observans oculis', id est intente aspiciens: Plautus “observato, quam blande suppalpatur mulieri” (Am. 507). [11.730] INSTIGAT VOCIBUS ALAS incitat et inritat ad reditum: primum enim est, ut fugere desinant, post ut in hostes impetum faciant. [11.731] NOMINE QUEMQUE VOCANS per hoc extrema necessitas indicatur. REFICITQUE id est restituit. [11.732] QUIS METUS dolentis, non interrogantis: id est qualis, quantus, qui viros etiam feminam timere compellit? unde paulo post 'quae tanta animis ignavia venit? femina palantes agit'. O NUMQUAM DOLITVRI id est stulti: stultus enim est quisquis iniuria non movetur. et bene 'numquam', siquidem antea saevitiam Mezentii pertulerunt nec se ulti sunt, nunc praebent terga mulieri et ne hinc quidem commoventur dolore. non nulli tamen 'dolorem' studii alicuius ardorem et promptam gloriae cupiditatem veterum more dictum tradunt, ut Graeci ponon appellant. [11.734] ATQUE HAEC AGMINA deiktikos, id est multitudinem tantam, hoc est magnam. [11.735] INRITA id est inertia, quae nos ulcisci minime valent. [11.736] AT NON IN VENEREM SEGNES latenter hoc dicit: fugitis mulierem, quia armata est; alias primi ad hunc curritis sexum. NOCTURNAQUE BELLA coitum: alibi “et siquando ad proelia ventum est” . [11.737] CURVA TIBIA symphoniacorum. BACCHI autem ideo, quia apud veteres ludi theatrales non erant, nisi in honorem Liberi patris. hanc tibiam Graeci plagiaulon vocant, Latini vascam tibiam: et est Dionysia, cum maxime ea saturi utantur. [11.738] EXPECTATE pro 'expectatis', modum pro modo posuit. [11.739] HIC AMOR HOC STUDIUM per parenthesin dictum est; nam ordo est 'pocula mensae dum sacra secundus aruspex nuntiet'. SECVNDUS HARVSPEX pro 'secunda sacra', id est prospera: sicut e contrario Homerus manti kakon, id est malorum divine. [11.740] IN ALTOS LUCOS illic enim epulabantur sacris diebus. mire autem VOCET HOSTIA pro 'ut ad hostiam conveniatis'. [11.741] MORITURUS ET IPSE moriturus animo: nam moriturus non est. quod autem ait 'et ipse', aut ad Camillam, aut ad Venulum respicit. [11.742] TURBIDUS id est terribilis. [11.743] DEREPTUMQUE AB EQUO DEXTRA COMPLECTITUR HOSTEM hoc de historia tractum est: namque Gaius Iulius Caesar, cum dimicaret in Gallia et ab hoste raptus equo eius portaretur armatus, occurrit quidam ex hostibus, qui eum nosset, et insultans ait 'caesar, caesar', quod Gallorum lingua 'dimitte' significat: et ita factum est ut dimitteretur. hoc autem ipse Caesar in ephemeride sua dicit, ubi propriam commemorat felicitatem. est et alia huius rei historia: Varro enim cum de suo cognomine disputaret, ait eum qui primus Varro sit appellatus, in Illyrico hostem, Varronem nomine, quod rapuerat et ad suos portaverat, ex insigni facto vocabulum meruisse. [11.745] TOLLITUR IN CAELUM CLAMOR rei scilicet admiratione. [11.748] RIMATUR inquirit, ut “rimanti telum ira facit” . [11.750] EXIT evitat, ut “atque oculis vigilantibus exit” in quinto. [11.751] UTQUE VOLANS ALTE RAPTUM Homerica comparatio. et utrum 'alte volans', an 'alte raptum', an 'alte fert'? [11.756] LUCTANTEM ROSTRO magna brevitate rem descripsit. [11.758] DUCIS EXEMPLUM EVENTUMQUE SECUTI et virtutem, et felicitatem: 'exemplum', quod coepit; 'eventum', quod prospere. [11.759] MAEONIDAE Lydii, ut “o Maeoniae delecta iuventus” . [11.760] ARTE dolo, ut “arte Pelasga” . [11.762] QUA SE CUMQUE FURENS MEDIO TULIT AGMINE VIRGO, HAC ARRVNS SUBIT ut etiam supra diximus, ita poeta loquitur, ut aliquibus locis det suspicionem, quod Arruns de Turni partibus fuerit: namque et in Camillam impetum facit, et cum ipsa rursus recedit: quod nisi de socio non procedit. Donatus etiam dicit, esse manifestum signum socium ei fuisse, quod Apollinem Soractis invocat montis, de quo Turno auxilia constat venisse: licet possit fieri, ut alterius loci homo alterius loci invocet numen. item ad argumentum vocat “patrias remeabo inglorius urbes” : quod etiam de hoste procedit, nam superare feminam nullam constat esse virtutem: aut quia nec gloriari poterat, si Camillam earundem partium occidisset, ut, quod supra dictum est, videatur eam invidia peremisse, quod viris praeripiat gloriam et sola nobiliter pugnet Camilla. [11.763] TACITUS hoc est latens. [11.767] CIRCVITUM proprie: nam circumire insidiantum est: unde est “nec gregibus nocturnus obambulat” . CERTAM HASTAM inevitabilem: unde est e contra “et incertam excussit cervice securim” , id est infirmam, evitabilem. [11.768] SACER CYBELO nam montem pro numine, quod in eo colitur, posuit. et bona occasio ad mortem Camillae, ut sacerdotem maioris numinis conetur occidere: per quod quasi exauctoratur Dianae favor, interveniente maioris numinis iracundia. OLIMQUE SACERDOS aut quia vetus sacerdos: aut cuius etiam maiores sacerdotes fuissent, quibus apud veteres in sacra quoque succedebatur. [11.769] LONGE FULGEBAT vel 'longe fulgebat', vel 'longe insignis'. [11.770] QUEM PELLIS AENIS IN PLUMAM SQUAMIS AURO CONSERTA TEGEBAT catafractum eum fuisse significat. catafracti autem equites dicuntur, qui et ipsi ferro muniti sunt, et equos similiter munitos habent: de quibus Sallustius “equis paria operimenta erant, †quae linteo ferreis laminis in modum plumae adnexuerant” , nunc autem pro linteo 'pellem' posuit, et 'aeneas squamas' aereas laminas intellegimus. 'in plumam' vero est in similitudinem plumae, ut “excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum” , id est in antri similitudinem. sane sciendum quod ipsos equites catafractos dicimus: Sallustius “et sequebantur equites catafracti” . IN PLUMAM pluma est in armatura ubi lamina in laminam se indit. [11.772] PEREGRINA FERRUGINE ut Hibera, id est Hispana: nam ipse hoc alibi exposuit “et ferrugine clarus Hibera” . quidam purpuram accipiunt, quod eius prima tinctura ferrugineo colore sit. [11.773] SPICULA TORQUEBAT LYCIO GORTYNIA CORNU Cretenses sagittas Lycio arcu dirigebat: quod etiam, ut supra diximus, ad ornatum poni consuevit. [11.774] VATI hic vatem, supra sacerdotem, ut de Heleno utrumque. [11.775] CASSIDA pro 'cassis': nam accusativum posuit pro nominativo. [11.777] PICTUS ACU TUNICAS ET BARBARA TEGMINA CRURUM 'pictus tunicas, pictus crurum barbara tegmina', id est habebat vestem phrygionis arte perfectam. sane armorum longa descriptio illuc spectat, ut in eorum cupiditatem merito Camilla videatur esse succensa. [11.782] FEMINEO inpatienti, inrationabili, ut “femineae ardentem iraeque curaeque coquebant” . [11.785] SUMME DEUM ex affectu colentis dicitur: nam Iuppiter summus est. SANCTI CUSTOS SORACTIS APOLLO Soractis mons est Hirpinorum in Flaminia conlocatus. in hoc autem monte cum aliquando Diti patri sacrum persolveretur—nam diis manibus consecratus est—subito venientes lupi exta de igni rapuerunt. quos cum diu pastores sequerentur, delati sunt ad quandam speluncam, halitum ex se pestiferum emittentem, adeo ut iuxta stantes necaret: et exinde est orta pestilentia, quia fuerant lupos secuti. de qua responsum est, posse eam sedari, si lupos imitarentur, id est rapto viverent. quod postquam factum est, dicti sunt ipsi populi Hirpi Sorani: nam lupi Sabinorum lingua vocantur hirpi. Sorani vero a Dite: nam Ditis pater Soranus vocatur: quasi lupi Ditis patris. unde memor rei Vergilius Arruntem paulo post comparat lupo, quasi Hirpinum Soranum. [11.786] PINEUS ARDOR ignis periphrasis. ACERVO pyra, coacervatione lignorum. [11.787] FRETI PIETATE iste quidem hoc dicit; sed Varro, ubique expugnator religionis, ait, cum quoddam medicamentum describeret, “ut solent Hirpini, qui ambulaturi per ignes, medicamento plantas tingunt” . [11.788] MULTA PRUNA in pruna. 'pruna' autem quamdiu ardet dicitur: Horatius “praetextam et latum clavum prunaeque batillum” : cum autem extincta fuerit, carbo nominatur: Terentius “tam excoctam atque atram reddam, quam carbo est” : nam 'pruna' a perurendo dicta est. [11.790] EXUVIAS PULSAEVE TROPAEUM exuvias occisae, pulsae tropaeum. et proprie: nam, ut supra diximus, de occisis hostibus triumphabant, de pulsis figebant tropaea. [11.795] PARTEM MENTE DEDIT PARTEM VOLUCRES DISPERSIT IN AVRAS bona moderatio Apollinis inter sacerdotis preces et voluntatem sororis. [11.801] NIHIL non. NEQUE AVRAS NEC SONITUS MEMOR haec est antiqua lectio; namque apud maiores trahebatur interdum a Graeco genetivus singularis. hinc est et 'paterfamilias' et 'materfamilias', quae duo tantum nomina remanserunt: nam nec 'huius auras' dicimus, nec 'huius custodias' secundum Sallustium, qui ait “castella custodias thesaurorum” pro 'custodiae': ita enim etiam Asper intellegit, licet alii 'custodias' accusativum velint. sane 'paterfamilias' et 'materfamilias' quando dicimus, 'familias' indeclinabile est. si autem 'pater familiae' dicere voluerimus, iam non erit nomen, sed locutio, et 'familiae' erit dativus; nam 'pater mihi est' dicimus: Terentius “natura tu illi pater es, consiliis ego” . multi tamen volunt in numero plurali nomen utrumque declinari, ut dicamus 'hi patres familiae, horum patrum familiarum'. [11.803] PAPILLAM EXERTAM nudam. sane 'mamilla' est omnis eminentia uberis, 'papilla' vero breve illud, unde lac trahitur. [11.805] DOMINAM reginam, ut “hi dominam Ditis thalamo deducere adorti” . [11.808] VIRGINIS AVDET sic fuerat consternatus, ut etiam vulneratam timeret. [11.811] OCCISO PASTORE LUPUS bene pastori reginam comparat nam reges ipsi pastores vocantur: Homerus poimena laon. [11.812] CAVDAM PAVITANTEM quae timorem indicat: pro 'ipse pavitans'. [11.814] TURBIDUS modo timidus, supra terribilis, ut “Venulo adversum se turbidus infert” . [11.817] MUCRO hinc apparet mucronem esse cuiuslibet teli acumen. [11.818] FRIGIDA LETO alii 'telo' legunt et intellegunt 'vulnere'. et quidam LABUNTUR LETO non 'leto frigida', sed 'leto labuntur'. alii 'frigida leto' accipiunt, quia sequitur post 'captum leto posuit caput'. non nulli 'frigida lumina' tradunt, scilicet igni caloris extincto, ut e contrario “ad caelum tendens ardentia lumina” . [11.822] PARTIRI CURAS subaudis 'consueverat'. HAEC ITA FATUR unum abundat: nam supra ait 'adloquitur'. [11.823] POTVI absolute, vel pugnare vel vivere: necessaria enim eclipsis in defectione, quae ex arte non semel posita est. [11.826] SUCCEDAT PUGNAE animus bellatricis ostenditur, quae non se dolet lucem, sed bella deserere, in tantum, ut nihil aliud †;moriens, quam de re publica tuenda, et bellum mandaret, et solum putaret idoneum Turnum qui in eius vicem succederet. [11.828] NON SPONTE FLVENS non ut supra “portisque ab equo regina sub ipsis desiluit, quam tota cohors imitata relictis ad terram defluxit equis” . [11.829] PAVLATIM EXSOLVIT SE CORPORE sic in quarto “teque isto corpore solvo” . [11.830] ET CAPTUM LETO POSVIT CAPUT cum dicit 'caput' ostendit operam consecratam, usque dum solvatur caput hominis, id est liberetur; quod facilius potest morte contingere, sicut supra dictum est. ARMA RELINQUENS alii 'arma relinquunt' legunt. Probus hypallagen vult esse vel contrarium, ut ipsa relinquat. alii 'arma relinquunt' cum laude dictum accipiunt, id est illa decidebant e manibus Camillae exanimis. [11.831] VITAQUE CUM GEMITU FUGIT INDIGNATA SUB UMBRAS servat hoc ubique, ut iuvenum animas a corporibus dicat cum dolore discedere, quod adhuc esse superstites poterant: quod etiam de Turno dicturus est. [11.832] CLAMOR Troianorum scilicet, qui exultabant, et quorum animi aucti sunt Camilla moriente. [11.833] CRUDESCIT crudelior fit caede multorum. [11.834] OMNIS COPIA pro 'totus exercitus', ut “et quae sit me circum copia, lustro” . [11.836] AT TRIVIAE CUSTOS vel ministra, vel observatrix. potest et pro comite accipi: vel 'custos' mandatorum Triviae, ne inulta Camilla moriatur. [11.839] MULCATAM affectam: 'mulcari' enim proprie verberibus dicimus. [11.842] CONATA LACESSERE TEUCROS propter illud “bellum inportunum cives cum gente deorum” . HEV autem doloris exclamatio est. CRUDELE LUISTI SUPPLICIUM iuris verbo usus est. 'luere' enim debere dicitur qui pecuniam solvit: quod hic usurpatum est in capitis poenam. quidam huius loci longam expositionem tradunt: Volscos a Volscatibus Hylinis originem ducere, †exclytas autem, inter quos Amazones sunt, regionem Illyricam incolere. luisse ergo supplicium Camillam dicunt, quae adversum Troianos arma tulerit, quibus maiores eius auxilium constat tulisse, id est Penthesileam. [11.843] DESERTAE IN DUMIS 'in silvis coluisse', aut 'in dumis desertae', id est soli et sine nobis. COLVISSE DIANAM PROFVIT non deam incusat, sed fatorum necessitatem, contra quae nec numinis opitulatur auxilium. [11.846] SINE NOMINE sine gloria, sine fama, quod fortiter fecit: vel quia dea vindicat. [11.847] AUT FAMAM PATIERIS INULTAE id est nec invindicatae ignominiam sustinebis: quod etiam Dido dolet, dicens “moriemur inultae, sed moriamur ait” . [11.849] MONTE SUB ALTO ut “monte sub aerio” . apud maiores nobiles aut sub montibus altis, aut in ipsis montibus sepeliebantur; unde natum est ut super cadavera aut pyramides fierent, aut ingentes collocarentur columnae. [11.850] REGIS DERCENNI quidam †destercenii, rege Aboriginum, hoc nomen fictum putant. BUSTUM hoc loco sepulchrum. [11.854] VANA TUMENTEM plenum falsae gloriae, quam Graeci kenodoxian dicunt. 'vana' autem 'tumentem', ut “infanda furentem” . [11.855] CUR INQUIT DIVERSUS ABIS non quasi audienti dicat, ut “macte nova virtute, puer” . 'diversus' autem a pugna diversus: vel 'diversus', quod fugit quam occidit. [11.856] DIGNA CAMILLAE PRAEMIA pro poena: sic in secundo “persolvant grates dignas et praemia reddant debita” , item alibi “et haec tibi porto dona prius” . [11.857] TUNE ETIAM TELIS MORIERE DIANAE cum ingenti amaritudine dictum est: nam ei etiam genus invidet mortis. quod autem ait 'tune etiam' ad Niobes numerosam pertinet subolem. [11.858] VOLUCREM SAGITTAM proprie: quia sagittis pennae adglutinantur. THREISSA propter Amazonas. et hanc Vergilius non ita finxit, ut Tarpeiam et ceteras, sed proprio nomine videtur induxisse: Graeci enim tradunt amallophorous ex Hyperboreis, qui et ipsi sunt Thraces, ad Latonam venisse: hanc et Hecaergon Apollinem et Dianam educasse, ut etiam ex cognominibus deorum, cum illa Opis et hic Hecaergos appellatur, agnoscitur: quod supra plenius dictum est. [11.859] CORNUQUE INFENSA TETENDIT 'cornu' accusativus singularis est, ac si diceret 'arcumque infensa tetendit': nam horum dubiorum nominum casus ex similibus vel synonymis conprobantur. [11.860] COIRENT INTER SE CAPITA Homerica est ista descriptio. [11.861] MANIBUS AEQUIS pro aequaliter, vel aequantibus. et licitum poetae, nomen pro adverbiis aut participiis ponere. [11.863] TELI STRIDOREM Homerus eklagxen d' ar' oistos. [11.864] AVDIIT UNA ARRUNS HAESITQUE IN CORPORE FERRUM celeritas iaculantis exprimitur: sic Statius cum iam percussum dixisset extinctum, ait “necdum certi tacet arcus Amyntae” . multi nolunt in medio distingui propter exprimendam celeritatem. [11.866] OBLITI non nulli Vergilium secundum vetustatem hoc verbo usum tradunt, ut 'obliti' amelesantes, hoc est neglegentes et contemnentes, putent: viderant enim peremptum, sed neglexerunt, ergo scientes liquerunt, ut “oblitus decorisque sui” et “oblitus fatorum” . alii 'obliti' ubi reliquerant nescientes: et est sensus 'obliti illum'. IGNOTO CAMPORUM IN PULVERE LINQUUNT bene Arruns, qui quasi sacrilegus peremptus est, faciente numinis iracundia est relictus, ut nec sepulturam posset mereri. [11.868] LEVIS ALA levis armatura scilicet. [11.869] TURBATI FUGIUNT RUTVLI hoc ad Camillae pertinet laudem, qua amissa turbati fuerunt Rutuli, et inmutantur fata bellorum. ACER ATINAS licet acer, fugit tamen. [11.870] DESOLATIQUE MANIPLI deserti signiferi: quod est nimii discriminis; namque hoc ubique dux praecipit, ut frequentes circa se sint milites, sicut in Sallustio legimus. manipli autem dicti sunt signiferi, quia sub Romulo pauper adhuc Romanus exercitus hastis faeni manipulos inligabant, et hos pro signis gerebant; unde hoc nomen remansit. [11.872] LETUMQUE FERENTIS pro 'inferentis'. [11.874] LAXOS ARCUS non intentos, sed iam solutos. [11.877] PULVIS hic corripuit, alibi produxit “versa pulvis inscribitur hasta” . [11.878] FEMINEUM CLAMOREM inpatientem: nam iam dixerat 'matres', per quod muliebrem clamorem poteramus accipere. [11.879] QUI CURSU PORTAS †potanda elocutio, quia consequatur 'hos'. sed intellegendum 'eos qui'. [11.880] INIMICA pro 'hostilis'. [11.881] MISERAM MORTEM quia sequitur 'limine in ipso'. [11.882] MOENIBUS IN PATRIIS scilicet ubi se iam tutos esse credebant. [11.883] PARS CLAVDERE PORTAS pars eorum qui cursu inrupere portas. [11.884] APERIRE VIAM id est dare aditum. et bono locutus est ambitu; nam cum portis via et aperitur et clauditur. [11.885] ORITURQUE MISERRIMA CAEDES quoniam defensores moenium dum hostes petunt, suos feriebant: sic in secundo, ubi intulit “armorum facie et Graiarum errore iubarum” . [11.886] DEFENDENTUM ideo 'defendentum' et 'ruentum', quia ad masculinum retulit, et 'hi defendentes' facit, quod et de feminino dicimus: si autem de neutro loquamur, 'defendentium' dicamus necesse est, quia 'haec defendentia' facit et, ut supra dixi, genetivus pluralis a nominativo plurali minor esse non debet. quod si forte minorem eum aliquando invenerimus, metri necessitate fit, et incipit iam pathos esse, non declinatio. non nulli ergo in his nominibus genetivum corruptum pro integro accipiunt. [11.887] LACRIMANTUM quidam 'lacrimantum' genetivum corruptum pro integro accipiunt, quia facit 'lacrimantium'. [11.888] PRAECIPITES FOSSAS in quas quid potest praecipitari. [11.889] CAECA inrationabilis, quae in clusas portas more arietis ruebat, id est bellici machinamenti. [11.891] SUMMO CERTAMINE in extremo discrimine, ut supra “vocat labor ultimus omnes” . [11.892] MONSTRAT AMOR VERUS qui apparet in adversis. VIDERE CAMILLAM scilicet quae pro aliena patria cecidisse videbatur. sane 'ut videre' non relatam ex pugna, sed ut exemplum virtutis eius viderunt. et quidam 'ut videre' quasi quemadmodum videre; 'ut' enim coniunctio modo, non adverbium temporis est. aut 'ut videre' quemadmodum illam dimicare viderant quando interiit. [11.893] TREPIDAE licet trepidae, tamen oblitae sexus tela iaculabantur. [11.895] PRAECIPITES aut festinae, aut in mortem ruentes. PRIMAEQUE MORI PRO MOENIBUS AVDENT nimii doloris est, ut “me primam absumite ferro” . [11.896] SAEVISSIMUS IMPLET NUNTIUS ut etiam supra diximus, 'nuntius' est qui nuntiat, 'nuntium' quod nuntiatur, secundum quod nunc nec de femina, nec de re quae nuntiatur, procedit 'nuntius': unde multi volunt alium nuntium intellegi, Accam vero postea venisse. sed melius est, ut 'nuntius' de Acca dictum intellegamus. novimus enim poni aliqua in subauditione quae ex aperto dicere non debemus, ut “nec dextrae erranti deus afuit” , cum necesse sit ut aut Iunonem, aut Allecto intellegamus: item Sallustius “prima quae forte venientes exciperet” , cum de insidiis loqueretur, quas numeri tantum pluralis esse plus quam manifestum est. [11.897] TUMULTUM perite 'tumultum'; ita enim dicitur bellum, quod differri non potest. [11.898] DELETAS VULSCORUM ACIES falsum est, tantum enim fugerant; sed vim exprimit nuntii, cuius mos est plus quam habet veritas nuntiare. [11.899] INGRVERE impetum facere, ut “ingruit Aeneas armis” . [11.901] ILLE FURENS ET SAEVA IOVIS SIC NUMINA POSCUNT duplici ratione eum insidias reliquisse commemorat, dolore nimio et numinum voluntate; quod utrumque id egit, ne capi posset Aeneas. 'saeva' autem 'Iovis numina' per parenthesin dictum est. SAEVA IOVIS SIC NUMINA POSCUNT Homerus Dios d' eteleieto boule. [11.902] OBSESSOS COLLES quos ipse obsederat, ne ad urbem transitum haberet Aeneas. [11.904] APERTOS paulo ante praecedens tempus a Turno relictos, id est vacantes insidiis. [11.906] AMBO AD MUROS ut tueretur et repugnaret Turnus, ut obsideret Aeneas. [11.908] FUMANTES PULVERE CAMPOS veluti fumantes caligine pulveris: ita enim nebulam excitat pulvis, ut fumus. [11.910] SAEVUM fortem, ut “saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector” , item “nec minus interea maternis saevus in armis” . an iratum? ut “et saevum ambobus Achillem” . [11.912] INEANT PUGNAS pro 'inissent' et 'temptassent'. [11.913] GURGITE HIBERO oceano occiduo, id est Hispano. Hispaniam autem Hiberiam ab Hibero flumine constat esse nominatam. [11.914] TINGVAT EQUOS quidam 'tinguat' humiliter dictum accipiunt. [11.915] CONSIDUNT CASTRIS hoc est in sua quisque castra digressi. ergo aut castra posuerunt: aut ad morem castrorum fecerunt. MOENIA VALLANT hinc probatur quia et qui tuentur, et qui obsident vallare dicuntur. SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM DVODECIMVM COMMENTARIVS. [12.1] TURNUS UT INFRACTOS postquam Turnus bello defecisse videt Latinos, antea semper infractos: namque ita maior est sensus, quam si 'infractos' valde fractos acceperis. [12.2] SVA NUNC PROMISSA REPOSCI quia dixerat “ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem” . 'nunc' autem pro 'tunc'. [12.3] SE SIGNARI OCULIS propter illud quod post dicturus est “in te ora Latini, in te oculos referunt” . modo autem <'signari']2 significari est, ut quod esset silentio ambiguum oculis confirmaretur, sine dubio eorum a quibus coactus promiserat. VLTRO aut 'insuper', aut 'antequam aliquis exposcat'. et bene ducis dignitatem servavit, ut non ideo faceret, quia quidam reposcebant, sed sua sponte accenderetur in proelium. [12.5] SAUCIUS ILLE kat' exokhen 'ille leo', id est princeps ferarum: vel certe veteri more ad magnitudinem pertinet, ut “ac velut ille canum morsu” ; interdum nobilitatem significat, ut “multum ille et terris iactatus” ; aut similem designat: Lucilius “velut ollim auceps ille facit cum inproviso insidiisque” : quamvis quidam 'ille' pro se superfluum hoc loco pronomen tradunt. 'saucius' autem 'pectus' saucium pectus habens, ut “nudatosque umeros oleo perfusa nitescit” . et bene alia verba interposuit, quia 'saucius pectus' et sonabat asperrime, et inperitis poterat soloecismus videri. et 'saucius pectus' congrue, in quo Turni dolor est. GRAVI VULNERE 'gravi' id est forti, ut “ferit ense gravem Thymbraeus Osirim” . 'venantum' autem 'vulnere' quod venantes fecerunt. [12.6] TUM DEMUM novissime, id est postquam fuerit vulnere lacessitus: haec enim leonum natura est, ut nisi lacessiti irasci nequeant. MOVET autem ARMA vires suas experitur: nam arma sunt uniuscuiusque rei possibilitas, unde est “et quaerere conscius arma” , id est dolos. est autem 'movet arma' etiam translatio ab hominibus, qui cum hostem petunt, arma movere dicuntur: sic alibi de tauro “signa movet praecepsque oblitum fertur in hostem” . GAVDETQUE spe ultionis. et dicendo 'gaudet' alacritatem voluit leonis exprimere gaudii verbo. ceterum nulli ferarum vel pecudum iste sensus adponitur. [12.7] EXCUTIENS CERVICE TOROS cervice excutiens: an quos in cervice habet? LATRONIS insidiatoris, a latendo; sed modo venatoris. et est Graecum: nam latreuein dicunt obsequi et servire mercede, unde latrones vocantur conducti milites. moris autem erat ut hos imperator et circa se haberet et eos primos mitteret ad omne discrimen: unde nunc dicit latronis telo fixum leonem, quia etiam venatores operas suas locare consuerunt. sic etiam dicti qui circa vias sunt, quod ut milites sunt cum ferro, aut quod latent ad insidias faciendas. ergo ex eadem similitudine 'latronem' hic venatorem accipiendum, quia et obsidet saltus, et cum ferro est. sane 'latronem' venatorem quis ante hunc? Varro tamen dicit, hoc nomen posse habere etiam Latinam etymologiam, ut latrones dicti sint quasi laterones, quod circa latera regum sunt, quos nunc satellites vocant: una tamen est significatio, licet in diversa etymologia. Plautus in Pyrgopolinice aperte ostendit quid sint latrones, dicens “rex me Seleucus misit ad conducendos latrones” (Mil. 75). idem in Bacchidibus exsecutus est, militem “latronem” dicens, “suam qui auro vitam venditat” (Bac. 8). [12.8] INPAVIDUS FRANGIT TELUM Lucanus “per ferrum tanti securus vulneris exit” . FREMIT ORE CRVENTO fremit, licet os habeat suo cruore perfusum. sane ipsa comparatio exitum ostendit futurum: nam etiam Turnus ruet in mortem, ferocitate conpulsus: sic in quarto indicat futurum reginae exitum, dicens “qualis coniecta cerva sagitta” . [12.9] GLISCIT crescit, et latenter: unde et glires dicti sunt, quos pingues efficit somnus. veteres 'gliscit' incremento ignis ponebant: bene ergo hoc verbo utitur, de quo ait “ultro inplacabilis ardet” . [12.10] TURBIDUS plenus terroris et perturbationis. sane notandum 'adfatur' atque 'infit': nam iteratio est, qua frequenter est usus: licet non nulli dicant, temperare hoc interpositam coniunctionem. et hic habitum futurae orationis ostendit. [12.11] NULLA MORA IN TURNO plus est 'in Turno', quam si 'in me' dixisset, ut “et quisquam numen Iunonis adoret praeterea” . et bonum principium eius, qui suspicionem timiditatis inciderat. RETRACTENT repetant et revolvant. [12.12] IGNAVI AENEADAE aut 'Aeneadae' pro 'Aeneas', aliud per aliud significavit: aut 'Aeneadae' non Aeneas; quasi contra omnes pugnaturus. [12.13] CONGREDIOR hypocrisis est, exprimatur: id est quod flagitatis. sic Statius, ubi Polynicen oblique inducit loquentem “non me ullius domus anxia culpet expectentve truces obliquo lumine nati” : unde etiam supra ait poeta “se signari oculis” . quidam sane a 'nulla mora in Turno' usque ad 'pepigere recusent' iungunt, ne, si distinctio intercesserit, languescat sententiae color. CONCIPE FOEDUS id est conceptis exple verbis. concepta autem verba dicuntur iurandi formula, quam nobis transgredi non licet: nam et sarcinatores concipere dicuntur vestimenta, cum e diverso coniungunt et adsuunt. [12.15] DESERTOREM ASIAE ut “exulibusne datur ducenda Lavinia Teucris?” unde est praemissa illa excusatio et in tota secundi oeconomia, et in quarto, ubi dicit “me si fata meis paterentur ducere vitam auspiciis et sponte mea componere curas, urbem Troianam primum dulcesque meorum reliquias colerem” . sane 'aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam' ponenda est mora, ut postea inferatur 'desertorem Asiae'; potest enim videri non ita instituisse Turnus orationem praedicto 'Dardanium', ut inferret 'desertorem', sed 'regem'; verum ubi propius accessit, intellexisse hunc honorem nomini eius non dandum, itaque commutasse et contumeliose 'desertorem' dixisse. SEDEANT SPECTENTQUE LATINI ductus est, ut diximus supra: pollicetur enim se singulari certamine dimicare velle, cum nolit: nam dicens 'sedeant spectentque' latenter eos ignaviae arguit, quod solus, omnibus quiescentibus, dimicet: quam rem plenius sequens indicat versus 'et solus ferro crimen commune refellam', id est commune fugae ac timoris dedecus solus meis virtutibus conprimam. alii 'crimen commune', id est omnium Latinorum. et 'crimen' ait quod Troiani in Italia consederunt. [12.17] AUT HABEAT VICTOS vitavit propter omen pessimum verbum de se, quod de Aenea dixerat 'ille me in Tartara mittat'; sed ait 'victos'. CEDAT LAVINIA CONIVNX ut “cedat amicitiae Teucrorum” , id est in praemium victoriae concedat. [12.18] SEDATO CORDE quia de Turno ait “atque ita turbidus infit” . et qualitatem orationis praedixit. [12.19] O PRAESTANS ANIMI et 'praestans virium', et 'praestans viribus' dicimus. sane magnae moderationis est haec oratio: nam et laudat Turnum quasi virum fortem, et tamen eum a singulari certamine dehortatur: dicens enim 'praestans animi' latenter ostendit, eum inferiorem esse virtute. [12.21] EXPENDERE CASUS ne ex abrupto de eius virtute desperare videatur, casuum varietatem se timere commemorat. [12.22] SUNT TIBI REGNA PATRIS DAVNI SUNT OPPIDA argute negat illi sua regna, dicens ei esse alia, ut haec malit Turnus quae sua virtute quaesivit. sensus ergo est: si propter regnum dimicare disponis, habes paternum; si propter gloriam, multos virtute superasti. quod autem dicit 'nec non aurumque animusque Latino est' varie exponitur. namque alii dicunt: habes regnum paternum, habes oppida; etiam a me habes aurum et promptum animum ad danda omnia praeter filiam: ut de se Latinus dixisse videatur de auro, propter illud “praedivitis urbe Latini” . alii vero sic intellegunt: si propter opes et uxorem dimicaturus es, haec non solus habeo; cuicumque enim Latino est et aurum et animus promptus in generum; ut 'Latino' non de se dicat, sed 'cuicumque de Latio'. [12.24] LATIO ET LAVRENTIBUS ARVIS et in civitate, et in omni regno Latinorum. [12.25] NEC GENUS INDECORES quia iste regis filiam petebat. est autem elocutio figurata de Graeco, euskhemones to genos. SINE ME HAEC hoc loco intellegimus, Turnum dolore voluisse in aliqua verba prorumpere. HAVD MOLLIA FATU id est vera: nam aspera sunt quae cum veritate dicuntur; falsa enim plena solent esse blanditiis. [12.26] ANIMO HAVRI omni intentione percipe. [12.27] NULLI VETERUM SOCIARE PROCORUM generaliter dicit prohibitum esse dari Laviniam cuilibet Latino, ut Turnus solacium aliquod habere possit doloris. [12.28] DIVIQUE HOMINESQUE propter Faunum et vates. [12.29] VICTUS AMORE TUI hoc est propter te, propter tuum amorem. sane inter 'tui causa feci' et 'tua causa feci' haec discretio est, ut 'tui causa' tunc dicamus, si aliquid ipsi ad quem loquimur, praestiterimus, ut puta 'tui causa te defendi'; 'tua' vero 'causa' tunc, cum alteri aliquid alterius contemplatione praestamus, ut puta 'tua causa hominem tuum defendi'. COGNATO SANGUINE quia Venilia, mater Turni, soror est Amatae. [12.30] VINCLA OMNIA RUPI et religionis et foederis. [12.31] PROMISSAM ERIPVI GENERO verum est: nam Aeneae per legatos promiserat filiam, cui postea intulit bellum. licet multi dicant, ante eam Turno fuisse promissam: quod falsum est. nam Latinus numquam eam est Turno pollicitus: nam nec Faunum consuleret, si eam Turno ante promisisset: sed tantum eum esse generum Amata cupiebat, quod etiam legimus “quem regia coniunx adiungi generum miro properabat amore” . [12.32] QUI ME CASUS excusat Turnum, ut non ipsius esse videatur quod victus est, sed suum, qui ausus fuerat contra generum bella suscipere. [12.33] PRIMUS praecipuus, ante omnes. [12.34] BIS MAGNA VICTI PUGNA semel, cum est occisus Mezentius; iterum, cum interiit Camilla. [12.35] RECALENT pro 'calent': 're' enim superflua conpositio est verbi. aut 'recalent' iterum calent, quia dixerat 'bis magna victi pugna': 're' enim iterationis obtinet vicem. et bene necessarium cum actu refert. [12.36] ALBENT usurpavit verbum 'albeo albes'. [12.37] INSANIA MUTAT insania enim est illuc reverti, unde vix evaseris. [12.38] SOCIOS SUM ADSCIRE PARATUS bene non adiecit quos, ut levaret invidiam. [12.39] TOLLO finio, removeo, ut “tollite cuncta, inquit” . [12.41] FORS DICTA REFUTET parenthesis, quasi dissimulatio vel remotio, plena abominationis. [12.42] NATAM ET CONUBIA NOSTRA PETENTEM iniquissimum enim est eum morti opponere, qui tuam adfinitatem exoptat. [12.43] RESPICE RES BELLO VARIAS ne eum ignaviae videatur arguere, admonet eum casuum, ut supra “atque omnes metuentem expendere casus” . [12.44] MAESTUM PATRIA ARDEA LONGE DIVIDIT 'longe maestum', id est valde maestum: nam 'longe dividit' non procedit; non enim Ardea a Laurento longo valde dissidet spatio. [12.45] HAVDQUAQUAM nequaquam, quia supra dixerat “ultro inplacabilis” . [12.46] AEGRESCITQUE MEDENDO inde magis eius aegritudo crescebat, unde se ei Latinus remedium sperabat adferre. 'medendo' autem dum ei medetur: nam gerundi modus est a passiva significatione. [12.47] UT PRIMUM FARI POTVIT nimius enim dolor et iracundia ei intercluserant vocem: sic de Euandro “et via vix tandem laxata dolori est” . [12.48] QUAM PRO ME CURAM GERIS HANC PRECOR OPTIME PRO ME DEPONAS bis quidem ait 'pro me', sed diversa adfectione: namque hoc dicit: quam pro salute mea sollicitudinem geris, hanc pro mea fama et gloria quaeso derelinquas; vir fortis enim gloriosam mortem praeponit saluti. [12.50] DEBILE FERRUM sic in secundo “telumque inbelle sine ictu coniecit” . [12.51] NOSTRO DE VULNERE quod nos inferimus: et dubie est locutus. [12.52] LONGE ILLI DEA MATER ERIT contra illud 'sed matris auxilio utitur'. [12.54] NOVA SORTE id est magna: nam novum non est quod fuerat ante promissum. magnam autem sortem vocavit singulare certamen. [12.57] PER SI QUIS AMATAE TANGIT HONOS ANIMUM si, quia te regina rogat, tuam commovet mentem: sic in septimo “siqua piis animis manet infelicis Amatae gratia” . [12.59] IN TE OMNIS DOMUS INCLINATA RECUMBIT totum digessit ante per species, et sic se contulit ad generalitatem. et est a ruina translatio. [12.60] MANUM COMMITTERE TEUCRIS ab omni eum bello, non tantum a singulari certamine dehortatur. [12.62] ET ME TURNE MANENT mire agit: nam quia scit virum fortem suam mortem facile posse contemnere, deterret eum, dicens se simul esse morituram: ut qui periculum non timet, formidet invidiam. [12.63] NEC GENERUM AENEAN CAPTIVA VIDEBO mire et fidem suam et studium circa Turnum expressit. [12.64] ACCEPIT VOCEM ordo est: accepit vocem matris Lavinia, flagrantes genas lacrimis perfusa, id est lacrimis genas perfusas habens: Statius “et gemitu maestos imitata parentes” . [12.66] IGNEM SUBIECIT RUBOR hypallage est pro 'cui ignis animi subiecit ruborem'. movebatur autem, intellegens se esse tantorum causam malorum, sicut supra ipse “causa mali tanti, oculos deiecta decoros” . [12.67] VIOLAVERIT OSTRO SI QUIS EBUR Homeri comparatio, unde et 'violaverit' transtulit: ille enim ait miene. [12.68] MIXTA RUBENT UBI LILIA MULTA ALBA ROSA aut ubi multa alba lilia permixta rubent rosa, id est rosae coniunctione: naturaliter enim omnis candor vicinum in se trahit ruborem. [12.70] ILLUM TURBAT AMOR invenit occasionem, qua Turnus magis moveretur in bellum. [12.74] NEQUE ENIM TURNO MORA LIBERA MORTIS duplex hoc loco est expositio. aut enim ordo est: ne, quaeso, mater, ne me lacrimis, id est tanto mortis omine, prosequaris, ad duri Martis certamina proficiscentem: neque enim Turno mora libera est non eundi post iam promissum singulare certamen. aut certe hoc dicit: noli me, mater, ad bellum euntem ominosis lacrimis prosequi: 'neque enim Turno mora libera mortis', id est neque enim in potestate mea est moram inferre venientibus fatis, ac si diceret: si inminet, periturus sum, etiam si minime ad bella proficiscar. sciendum tamen est, locum hunc unum esse de insolubilibus XIII. quae habent obscuritatem, licet a multis pro captu resolvantur ingenii. [12.76] CUM PRIMUM CRASTINA CAELO PUNICEIS INVECTA ROTIS hoc loco aviditas pugnaturi exprimitur. sane nunc non dicit oriri diem, sed designat tempus, quo vult ut uterque ad certamen singulare procedat. [12.79] NOSTRO DIRIMAMUS SANGUINE BELLUM bene se omnibus commendat hoc dicto, siquidem suum sanguinem pro omni bello dicit posse sufficere. [12.82] POSCIT EQUOS GAVDETQUE TUENS ANTE ORA FREMENTES solent enim ex equorum vel maestitia, vel alacritate eventum futurum dimicaturi colligere. [12.83] PILUMNO QUOS IPSA DECUS DEDIT ORITHYIA ait Horatius in arte poetica “nec quodcumque velit poscat sibi fabula credi” . unde critici culpant hoc loco Vergilium, dicentes incongruum esse figmentum. namque Orithyia cum Atheniensis fuerit, filia terrigenae, et a Borea in Thraciam rapta sit, quemadmodum potuit Pilumno, qui erat in Italia, equos dare? DECUS DEDIT ad ornamentum, ut “quas ipsa decus sibi dia Camilla delegit” . sane hic versus spondiazon est: nam 'thyi' diphthongus est Graeca. [12.84] QUI CANDORE NIVES ANTEIRENT CURSIBUS AVRAS Homeri versus, verbum ad verbum. [12.85] PROPERI AVRIGAE festini, veloces: et erit nominativus 'hic properus'. aurigas autem pro agasonibus posuit: nam aurigae proprie sunt currus regentes. [12.87] ALBOQUE ORICHALCO apud maiores orichalcum pretiosius metallis omnibus fuit: namque sicut Lucretius dicit, cum primum homines silvas incendissent, nullarum adhuc rerum periti, terra casu fertilis omnium, ex incendii calore desudavit metalla, inter quae orichalcum pretiosius visum est, quod et splendorem auri et aeris duritiam possideret. namque primum de auro securis facta displicuit causa mollitiae; simili ratione et argenti contemptus est usus, mox aeris; orichalcum placuit, donec veniretur ad ferrum: unde etiam saecula ita dicuntur fuisse divisa. orichalcum autem fuisse pretiosum etiam Plautus docet, qui ait in Milite Glorioso “ego istos mores orichalco contra conparem” . ALBOQUE ORICHALCO auri scilicet comparatione: nam album non est. [12.88] CIRCUMDAT LORICAM UMERIS non armatur hoc loco Turnus, sed explorat utrum arma apte et congrue eius membris inhaereant. APTAT HABENDO ad habendum, ut congrue possit inhaerere. [12.89] CORNVA CRISTAE id est comas, quas Graeci kerata nominabant: unde et keirein dicunt tonderi. cornua autem sunt proprie cincinni. [12.90] DEUS IPSE PARENTI FECERAT ac si diceret, non per ministros: Statius “sed plurimus ipsi sudor ibi” . et notandum quod adfectate variaverit, ut Aeneae uno loco arma describeret, Turni vero hic hastam, gladium et loricam, in septimo autem scutum et galeam. [12.91] STYGIA UNDA quasi inmortalem fecerat. [12.92] EXIM deinde: nam ordinis est adverbium. INGENTI ADNIXA COLVMNAE hastae per columnam exprimitur magnitudo, sicut in septimo equorum, ut “stabant ter centum nitidi in praesepibus altis” . [12.93] VI virtute. [12.94] ACTORIS AVRUNCI SPOLIUM vel quod Actori detraxerat Turnus, vel quod Actor cuidam alteri: nam ambigue posuit. QUASSATQUE TREMENTEM quassat et tremere facit. [12.95] VOCIFERANS haec scilicet quae dicturus est: plerumque enim ita clamor ostenditur, ut statim ipsius clamoris verba subdantur: sic supra “torvumque repente clamat 'io matres'” . sane nunc ita ad hastam, quasi ad aliquam personam, loquitur et ei intellectum et auditum dat, sicut Cicero verba reipublicae. sed ille ait 'si patriam loqui posset fieri', Turnus vero quasi ad vere sentientem loquitur: nec inmerito; nam eum inducit furentem, ut “his agitur furiis, totoque ardentis ab ore scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis” . VOCATUS HASTA MEOS invocationes et preces: nam appellatio est a verbo, quae semper aut in 'io' exit, aut in 'us'; si in 'io' exeant, tertiae sunt formae; si in 'us', quartae, ut ab eo quod est 'lego' aut 'lectio' aut 'lectus' facit. sed hoc nos dicimus, quod euphonoteron fuerit: sicut nunc ab eo quod est 'voco' 'vocatus' fecit, non 'vocationes'. TE MAXIMUS ACTOR subaudimus antea gerere consueverat. [12.97] TURNI NUNC DEXTRA GERIT eius scilicet, qui est supra maximum quasi Actorem. DA STERNERE figura Graeca, ut “donat habere viro” item “dat ferre talentum” . [12.98] LACERARE REVULSAM ut laceratam revellam. laceratam autem propter illud “et bis sex thoraca petitum perfossumque locis” . [12.100] VIBRATOS CALIDO FERRO crispatos calamistro: nam calamistrum est acus maior, quae calefacta et adhibita intorquet capillos. unde etiam Cicero “calamistratam comam” appellat frequenter, quae etiam vituperationi est: unde e contra ad laudem est positum ab Horatio “hunc et incomptis Curium capillis” . MURRA autem MADENTES unguentatos. [12.102] OCULIS MICAT ACRIBUS IGNIS ut supra dictum est, furoris inmanitate. Homeri est. [12.104] TERRIFICOS CIET hinc apparet, mugitus non tantum dolentum esse, sed etiam irascentum. 'ciet' autem modo dat, sicut in tertio legimus “lacrimasque ciebant” : nam proprie 'ciere' est alteri aut dolorem aut lacrimas commovere. [12.106] AD PUGNAM PROLUDIT praemeditatur. Cicero si “mecum in hac prolusione nihil fueris” , id est praemeditatione certaminis, “quem te in ipsa pugna cum acerrimo adversario fore putemus?” . [12.107] SAEVUS fortis: more suo; vel magnus. et ingentem moderationem dat Aeneae, quippe quem inducit laborantem, ut possit in iram moveri, cum Turnum ita dicat furere, ut nec Latini consiliis, nec Amatae precibus possit oboedire. [12.108] ACVIT MARTEM inritat se ad futura certamina. [12.109] COMPONI FOEDERE BELLUM finiri, ut “ante diem clauso componet vesper Olympo” : aut 'componi bellum' ad pactionem singularis certaminis bellum deduci. 'foedus' autem, sicut supra dictum est, ab hostia, quae foede interimi solet, appellatum est. 'oblato' autem 'gaudens' intellegendum nuntium Aeneae venisse de bello. [12.110] TUM SOCIOS MAESTIQUE METUM SOLATUR IVLI intellegimus hos spe singularis certaminis pro ducis salute esse turbatos. bene autem separavit Ascanium a sociis: de illis enim 'socios' dixit, non addidit 'metum', quia proprium erat et filii et pueri timere pro patre. [12.111] FATA DOCENS monens quibus condenda urbs sit, propter quod futurum, ut vincat. LATINO CERTA REFERRE VIROS kata to siopomenon etiam Latinum ad Aenean legatos misisse intellegimus: nam supra Turnus tantum dixerat “nuntius haec Idmon Phrygio mea dicta tyranno” . 'certa' autem pro 'firma et vera'. aut certe hos legatos Idmoni adiunctos potest intellegi. [12.112] PACIS DICERE LEGES id est quas paulo post in ipso foedere est dicturus Aeneas. [12.113] POSTERA VIX SUMMO descriptio temporis, quod Turnus praefinierat. [12.114] CUM PRIMUM ALTO quia res perturbatae secuturae sunt, diem quoque cum fervore oriri fecit. [12.115] LUCEMQUE ELATIS NARIBUS EFFLANT Ennianus versus est ordine commutato: ille enim ait “funduntque elatis naribus lucem” . et sciendum, nusquam diem sic potenter descripsisse Vergilium: sicut in quarto noctem, ubi Dido pervigilans deliberat. [12.116] CAMPUM AD CERTAMEN totus hic de foederibus locus de Homero translatus est, ubi Alexander Paris cum Menelao singulari est certamine dimicaturus. [12.117] DIMENSI RUTVLIQUE VIRI inter se per certa spatia dividentes, quae quisque loca purgaret. et hoc loco Fauni lucum evertere Troiani: unde est paulo post “sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum sustulerant, puro ut possent concurrere campo” . [12.118] FOCOS quidquid ignem fovet 'focus' vocatur, sive ara sit, sive quid aliud in quo ignis fovetur, sicut in tertio dictum est. tamen et hic in publico sacrificio ostendit cum aris etiam focos sacratos; nam ait 'in medioque focos et dis communibus aras' et post subtexuit “craterasque focosque ferunt” : 'crateras' scilicet quibus libaverant, 'focos' vero ad quos legitimum sacrificium perfecerant. ET DIS COMMUNIBUS ARAS di communes sunt, ut alii dicunt, Mars Bellona Victoria, quod hi in bello utrique parti possunt favere. ut autem altioris scientiae hominibus placet, di communes sunt qui azonoi dicuntur, id est qui caeli certas non habent partes, sed generaliter a cunctis coluntur: ubique enim eos esse manifestum est: ut mater deum, cuius potestas in omnibus zonis est; nam ideo et mater deum dicitur, quod cum omnibus eius est communis potestas. alii communes deos volunt Solem, Lunam, Plutonem, Martem: hi enim apud omnes homines inveniuntur et sunt in omnibus terris. prior tamen sensus et simplex est et magis aptus negotio. [12.119] ARAS GRAMINEAS Romani enim moris fuerat caespitem arae superimponere et ita sacrificare. 'gramineas' autem ideo, quia et de bello res agitur et Marti sacrificatur, cui gramen est consecratum, quod secundum Plinium in naturali historia ex humano cruore procreatur. gramen autem herbae species est, licet omnis herba gramen vocetur, sicut robur omne lignum, cum sit et species. FONTEMQUE IGNEMQUE FEREBANT 'fontem' pro aqua posuit, a toto partem. sane ad facienda foedera semper aqua et ignis adhibentur; unde econtra quos arcere volumus a nostro consortio, eis aqua et igni interdicimus, id est rebus, quibus consortia copulantur. ad haec autem foedera aqua de certis fontibus peti solet. [12.120] VELATI LINO atqui fetiales et pater patratus, per quos bella vel foedera confirmabantur, numquam utebantur vestibus lineis. adeo autem a Romano ritu alienum est, ut, cum flaminica esset inventa tunicam laneam lino habuisse consutam, constitisset ob eam causam piaculum esse commissum. unde dicemus errore factum, ut linea vestis contra morem adhiberetur ad foedera, quae firma futura non erant. scimus enim hoc ubique servare Vergilium, ut rebus, quibus denegaturus est exitum, det etiam infirma principia. sic in Thracia civitatem condens Aeneas, quam mox fuerat relicturus, contra morem Iovi de tauro sacrificavit. sic senatum ad privata Latinus convocat tecta, quando eius non erunt firma consilia. sic paulo post in augurio liberatus cycnus in fluvium concidit, quia Turnum Rutuli, licet rupto foedere, liberare non poterunt. Caper tamen et Hyginus hoc loco dicunt lectionem esse corruptam: nam Vergilium ita reliquisse confirmant 'velati limo'. limus autem est vestis, qua ab umbilico usque ad pedes prope teguntur pudenda poparum. haec autem vestis habet in extremo sui purpuram limam, id est flexuosam, unde et nomen accepit: nam 'limum' obliquum dicimus, unde et Terentius “limis oculis” dicit, id est obliquis. VERBENA TEMPORA VINCTI verbena proprie est herba sacra, ros marinus, ut multi volunt, id est libanotis †sicutagonis, sumpta de loco sacro Capitolii, qua coronabantur fetiales et pater patratus, foedera facturi vel bella indicturi. abusive tamen iam verbenas vocamus omnes frondes sacratas, ut est laurus, oliva vel myrtus: Terentius “ex ara hinc verbenas sume” : nam myrtum fuisse Menander testatur, de quo Terentius transtulit. quidam sane veris proximi herbas verbenas dicunt. alii certa ligamenta verbenas volunt vocari. [12.121] LEGIO AVSONIDUM pro 'Ausonidarum', quod venit ab eo quod est 'hic Ausonida', sicut 'hic auriga'; nam 'Ausonis' generis feminini est, unde 'Ausonidum' facit: quod ut diceret, metri est necessitate conpulsus. PILATAQUE PLENIS hoc est pilis armata. quidam hoc loco 'pilata agmina' non a genere hastarum positum adserunt: nam paulo post dictum inferunt “defigunt tellure hastas” : sed 'pilata' densa, spissa, ut implere portas potuerint et postea se in loca apertiora diffundere. alii 'pilatum agmen' dicunt quod in longitudine directum est, quale solet esse cum portis procedit. vel certe 'pilata' fixa et stabilia, vel a pilo, quod figit, vel a pila structili, quae fixa est et manet: nam et Graeci res densas et artas pilota dicunt. Ennius saturarum II. “contemplor inde loci liquidas pilatasque aetheris oras” , cum firmas et stabiles significaret et quasi pilis fultas. Hostius belli Histrici primo “percutit atque hastam pilans prae pondere frangit” 'pilans' id est figens, idem “sententia praesto pectore pilata” , id est fixa, stabilis. Asellio historiarum “triarium quartum signum accedebat, sive pilatim, sive passim iter facere volebat” . Scaurus de vita sua “in agrum hostium veni, pilatim exercitum duxi” , id est strictim et dense. nam ubi proprie de genere hastae loquitur, ait “pila manu saevosque gerunt in bella dolones” . Varro rerum humanarum duo genera agminum dicit, “quadratum, quod inmixtis etiam iumentis incedit, ut ubivis possit considere; pilatum alterum, quod sine iumentis incedit, sed inter se densum est, quo facilius per iniquiora loca transmittatur” . [12.123] RVIT cum impetu venit: quod apud Graecos est hormesen. VARIIS quia alius Troicus, alius Tyrrhenus: aut ipse Tyrrhenus varius, quia de variis gentibus Tuscorum. [12.124] INSTRUCTI FERRO bona prooeconomia et rei futurae praeparatio: ruptis enim foederibus in bella descendent: quia necesse non erat armari omnes, solis ducibus pugnantibus. [12.127] ASILAS Etruscum nomen. [12.131] VULGUS INERMUM senum scilicet ac matrum, sicut ipse memoravit: et quidam volunt ideo hic matrum factam mentionem, ut etiam Amata inter ceteras ad spectandum venisse videatur, quo possit, ducta errore, se perimere. [12.134] NUNC ALBANUS HABETUR Catonem sequitur, qui Albanum montem ab Alba longa putat dictum. [12.135] TUNC NEQUE NOMEN ERAT hoc ideo ait, quia in Albano res divina a iure triumphantibus fieri solebat, scilicet quod Alba patria populi Romani habetur, unde omnis origo Romana: propter quod “Albanique patres” : et Iuppiter Latiaris antiquissimus est. ergo montis huiusce 'gloria', quod patria populi Romani esse dicatur; 'honos' vero res divina, quae ibi a Romanis fieri consueverat; 'nomen' quis ignorat a longa Alba †;tractaturi? [12.136] ASPECTABAT amat usurpare antiquitatem: nam potuit 'spectabat' dicere. [12.139] DIVA DEAM aut hypallage est pro 'dea divam': nam deos aeternos dicimus, divos vero qui ex hominibus fiunt. aut bene dixit de Iunone divam, respiciens etymologiam: nam in Horatio legimus “sub divo moreris victima nil miserantis Orci” , id est sub aere, quem constat esse Iunonem. deus autem vel dea generale nomen est omnibus: nam quod Graece deos, latine timor vocatur, inde deus dictus est, quod omnis religio sit timoris. Varro ad Ciceronem tertio “ita respondeant cur dicant deos, cum omnibus antiqui dixerint divos” . STAGNIS QUAE FLUMINIBUSQUE SONORIS PRAESIDET Iuturna fons est in Italia saluberrimus iuxta Numicum fluvium, cui nomen a iuvando est inditum. cum enim naturaliter omnis aqua noxia sit extraneorum corporibus, hic omnibus saluberrimus fons est. de hoc autem fonte Romam ad omnia sacrificia aqua adferri consueverat. bene ergo Vergilius Turno fingit sororem, quae laborantes iuvare consuevit. huic fonti propter aquarum inopiam sacrificari solet: cui Lutatius Catulus primus templum in campo Martis fecit; nam et Iuturnas ferias celebrant qui artificium aqua exercent, quem diem festum Iuturnalia dicunt. Varro rerum divinarum quarto decimo ait “Iuturna inter proprios deos nymphasque ponitur” . et quia 'stagna' dixerat, ideo 'sonora flumina' addidit: est enim stagnorum antitheton. [12.142] NYMPHA DECUS FLUVIORUM sic supra “nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus unde est” . ANIMO GRATISSIMA NOSTRO Homerus emo kekharismene thumo. [12.143] CUNCTIS PRAETULERIM litotes figura per contrarium; plus enim dicit et minus significat. namque alias omnes est persecuta, huic vero libenter indulsit: et dicit se hanc omnibus praetulisse, quasi etiam alias in honore habuerit. ergo ideo hoc dicit, ut tollat causam, quam potuit Iuturna habere suspectam. sane tale est et illud Sallustianum “mare Ponticum dulcius quam cetera” , cum nullum dulce sit. sane sciendum non inmerito finxisse Vergilium, nymphae, id est parti suae, indulsisse Iunonem. QUAECUMQUE LATINAE quae sint Latinae, cum quibus Iuppiter concubuerit, incertum est. [12.144] INGRATUM CUBILE aut 'ingratum', de quo paelici nulla gratia; hoc enim convenit personae dicentis: aut quod gratiam eam castae non praesentat uxori Iuppiter. ergo sibi dicit 'ingratum', non illis quae ascenderunt; nam Iuturna dea facta est, neque propter Iovem dictum est, qui inmortalitatis praemium persolvit. ergo bene sibi 'ingratum': Iuppiter enim multas vitiasse narratur, cum nihil umquam tale de Iunone legerimus. animadvertendum autem versum hunc sine caesura esse: nam hephthemimeres quam habere creditur, in synalipham cadit, ut 'magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile'. Terentianus “de hoc rarum concedam, fieri non posse negabo” . [12.145] CAELI IN PARTE in parte divinitatis: nam locum numinum pro honore posuit. [12.147] QUA VISA EST FORTUNA PATI quatenus, in quantum permisit: et sic ait 'qua visa est', ut supra “coeant in foedera dextrae, qua datur” . sane latenter ostendit, favorem numinum sine concessione fatorum non posse procedere. et quidam putant Vergilium 'quoad visa est Fortuna' reliquisse, ut sit 'quoad visa est' usque quo. [12.148] CEDERE RES LATIO feliciter cuncta procedere. [12.149] VIDEO CONCURRERE pro 'concursurum esse': licet, quasi dea, bene praesenti usa sit tempore, quae etiam futura cernebat. [12.151] NON PUGNAM ASPICERE HANC OCULIS quoniam numina, quotiens morituros viderint eos quibus favent, ab his secedunt: sic Statius Apollinem inducit Amphiaraum deserentem, ubi eum vicinum morti esse cognovit. [12.152] PRAESENTIUS efficacius, vehementius: nam decet germanam inlicita etiam pro fratris salute temptare. [12.153] FORSAN MISEROS MELIORA SEQUENTUR ne forte possit fatorum ordo mutari. [12.154] CUM LACRIMAS OCULIS IVTURNA PROFUDIT totum iungendum 'cum lacrimas oculis Iuturna profudit terque quaterque manu pectus percussit', ne videatur diverso tempore et lacrimare et pectus percutere, cum utrumque simul fiat. TERQUE QUATERQUE M. P. P. H. quia solam doloris audiverat causam, nihil, quemadmodum fratri posset mederi: nam paulo post audiet 'aut tu bella cie conceptumque excute foedus'. HONESTUM aut divinum, aut quod Iovi placere potuerit. [12.156] NON LACRIMIS HOC TEMPUS AIT non flendi, sed subveniendi tempus est: Statius in matrum consolatione “accenso flebitis igne” . 'non lacrimis' autem aut deest 'agendum', vel quid tale. figuratum est pro 'lacrimarum'. [12.157] ET FRATREM SI QUIS MODUS non dicit: aut eripe, aut bella cie; sed eripe fratrem, aut bello concitato, aut rupto foedere. [12.158] CONCEPTUMQUE EXCUTE FOEDUS placitum, animo praedestinatum, ut fiat. [12.159] AUCTOR EGO AVDENDI nomina in 'tor' exeuntia feminina ex se faciunt, quae 'trix' terminantur, si tamen a verbo veniant, ut ab eo quod est 'lego' et 'lector' et 'lectrix' facit, 'doceo' 'doctor' et 'doctrix'. si autem a verbo non venerint, communia sunt: nam similiter et masculina et feminina in 'tor' exeunt, ut 'hic' et 'haec senator', 'hic' et 'haec balneator': licet Petronius usurpaverit “balneatricem” dicens. tale est et 'hic' et 'haec auctor', sed tunc cum ab auctoritate descendit, ut hoc loco: cum autem venit ab eo quod est 'augeo', et 'auctor' et 'auctrix' facit, ut si dicas 'auctor divitiarum' vel 'auctrix patrimonii'. [12.160] RELIQUIT INCERTAM quia, licet dederit ei consilium, dicendo 'forsan' eam reliquit incertam. [12.161] INTEREA REGES longum hyperbaton, id est pendens sensus qui postea redditur: nam ordo est 'interea reges procedunt castris', cetera enim per parenthesin dicta sunt: nec est eclipsis, [12.id est conceptio], cum sermo in omnibus congruat. INGENTI MOLE pompa, ambitu: nam modo hoc significat. [12.162] CIRCUM absolute 'ex omni parte', ut si dicas 'tempora radiis cingitur'. [12.164] SOLIS AVI SPECIMEN ut etiam in septimo diximus, Latinus secundum Hesiodum in aspidopoiia Ulixis et Circae filius fuit, quam multi etiam Maricam dicunt: secundum quem nunc dicit 'Solis avi specimen', nam Circe Solis est filia. sane sciendum Vergilium in varietate historiae sua etiam dicta variare. sed de Ulixe, ut etiam supra diximus, temporum nos ratio credere non sinit. BIGIS IT TURNUS quotiens utimur nominibus tantum pluralis numeri et unum volumus significare, ita dicimus 'unas bigas, unas quadrigas, unas scalas': Sallustius “hi postquam in una moenia convenere” . [12.165] BINA pro duobus. [12.166] ROMANAE STIRPIS ORIGO hoc ad laudem Augusti respicit. [12.167] SIDEREO FLAGRANS CLIPEO Latino tantum imaginem Solis dedit, Aenean autem cum sidereo clipeo ipsi quodammodo conparat Soli. [12.168] MAGNAE SPES ALTERA ROMAE ideo, quia Aeneas una. male autem quidam 'magna' legunt. sane Ascanii habitum omisit, quia puer est. [12.169] PURAQUE IN VESTE SACERDOS inpolluta et pura dicitur vestis, qua festis diebus uti consueverant sacra celebraturi: ut neque funesta sit, neque fulgurata, neque maculam habeat ex homine mortuo. est autem linea et purpurea. purpura maris vicem ad piandum praebet, linum vero fluminis, quia, cum vere primo in oriente flumen inundasset, sponte sua linum natum Plinius Secundus dicit. ideo magistratus et sacrificaturi togam praetextam habent et manus ablutas detergere lineis mantelibus curant. quod ipse de Aristaeo ait “Oceano libemus” et “manibus liquidos dant ordine fontes germanae tonsisque ferunt mantelia villis” , ecce mentionem de lino: rursum de purpura “purpureo velare comas adopertus amictu” , item “velati lino” . ergo 'pura' lintea vel purpurea bene potest intellegi. [12.170] SAETIGERI FETUM SVIS more Romano, ut “et caesa iungebant foedera porca” : nam Homerus aliud genus sacrificii commemoravit. non nulli autem porcum, non porcam in foederibus adserunt solere mactari, sed poetam periphrasi usum propter nominis humilitatem; 'intonsam' vero 'bidentem' dixisse, quam pontifices altilaneam vocant. sane non praeter rationem est quod ait 'fetum suis', item 'intonsamque bidentem', id est brevem adhuc: nam in rebus, quas volebant finiri celerius, senilibus et iam decrescentibus animalibus sacrificabant, in rebus vero, quas augeri et confirmari volebant, de minoribus et adhuc crescentibus inmolabant. sane ovem Graeco more foederi adhibuit. [12.171] ADTULIT ADMOVITQUE PECUS primo adtulit, inde admovit pecus, id est hostias. [12.172] ILLI AD SURGENTEM non utique nunc solem surgentem dixit: iamdudum enim dies erat: sed disciplinam caerimoniarum secutus est, ut orientem spectare diceret eum qui esset precaturus. [12.173] DANT FRUGES MANIBUS SALSAS far et sal: quibus rebus et cultri aspergebantur et victimae. erant autem istae probationes, utrum aptum esset animal sacrificio. obliquum etiam cultrum a fronte usque ad caudam ante inmolationem ducere consueverant: nam hoc est quod dicit 'et tempora ferro summa notant pecudum'. [12.174] PATERISQUE ALTARIA LIBANT Probus 'altaria' id est 'in altaria' dicit, et 'pateris' pro 'ex pateris'. aut vinum 'altaria' intellegamus: ea enim quae in altaria funduntur 'altaria' dici voluit. alii 'altaria' species ararum tradunt. [12.175] TUM PIUS AENEAS STRICTO SIC ENSE PRECATUR hic prior precatur, quia hic mavult fieri foedus. 'stricto' autem 'ense' iuxta quendam iuris iurandi morem ait. [12.176] ESTO NUNC SOL TESTIS bene eum primum invocat deum, quem orientem intuens vidit: nam ait “illi ad surgentem conversi lumina solem” . 'esto' autem multi volunt tertiam esse personam, id est 'sit mihi Sol testis', quia sequitur 'et haec Terra', ut elocutionem per nominativum factam intellegamus. sed hoc non procedit, quia sequentia vocativum habent, ut 'et tu Saturnia Iuno' item 'tuque inclite Mavors': unde per vocativum eum omnia dixisse accipiamus, in hoc vero tantum ad nominativum fecisse transitum 'et haec mihi Terra precanti': licet etiam hic possit esse vocativus; nam deiktikos est dictum 'haec Terra esto mihi testis', ac si diceret 'o Italica terra, testis mihi esto'. sane iuxta Homericum foedus hic inducit fieri: nam ut ibi Priamus, ita hic Latinus; ut hic Aeneas, ita ibi Agamemnon. et priores precantur qui servaturi sunt foedus, quod ruperunt qui posteriores iuraturi erant, ibi per Pandarum Troiani, hic per Tolumnium Latini. et hoc per speciem augurii, quae precatio maxima appellatur, dicit. precatio autem maxima est, cum plures deos, quam in ceteris partibus auguriorum, precantur, eventusque rei bonae poscitur, ut in melius iuvent, quod his versibus ostenditur 'esto nunc Sol testis et haec mihi Terra precanti'. ceterum, quod in precatione dici solet, ut melius iuvent, melius fortunent, subiecit his versibus “si nostrum adnuerit nobis victoria Martem” . [12.177] QUAM PROPTER 'ter' habet accentum, quia est postposita praepositio: id est propter quam tantos. [12.179] IAM MELIOR IAM DIVA PRECOR ac si diceret, non Saturnia, id est iam minime nocens, sed Troianis propitia: aut 'melior' non optantis, sed adfirmantis accipiamus: potuit enim intellegere minus se inpugnari a Iunone qui vicerat bis. [12.180] TORQUES sustines, regis. TORQUES hoc loco 'regis, frenas'; alibi †protenus ut “tegimen torquens inmani leonis” ; alibi sustines, ut “axem umero torquet” . INCLYTE MAVORS bene induxit Martem poeta, quem scit Romanae stirpis auctorem. [12.181] FONTESQUE FLUVIOSQUE VOCO congruenter, cum a Tiberino flumine sit admonitus, quae agere deberet. QUAEQUE AETHERIS ALTI RELIGIO post specialia intulit generalitatem. sane religio dicta, quod ea homines religantur ad cultum divinum. [12.182] PONTO id est in ponto. et quidam hoc loco a filio Veneris iure iurando velut matris volunt inditam mentionem. [12.183] CESSERIT AVSONIO SI FORS VICTORIA TURNO si forte: et bene dubitat de hoc. contra cum ad suum venerit nomen, dicet “ut potius reor et potius di numine firment” . sane ratione non caret quod primo de victoria Turni loquitur, post descendit ad suam: scit enim in auguriis prima posterioribus cedere. [12.185] REBELLES homo 'rebellis' dicitur, res ipsa 'rebellio', non 'rebellatio': sic Suetonius. [12.187] ADNVERIT NOBIS VICTORIA MARTEM hypallage pro 'sin noster Mars adnuerit nobis victoriam': nam Martem Victoria comitatur. [12.191] INVICTAE quasi invictae. et bene sibi conciliat populum: nam sine dubio una cum rege vincetur. [12.192] SACRA DEOSQUE DABO captat gratiam populi. magna enim fuit apud maiores sacrorum cura, sicut diximus supra: unde nunc Aeneas id agit ne pereant. et re vera constat, sacra Phrygia, nunc Latinis tradita, coluisse Romanos. LATINUS HABETO aut antiquus vocativus est: aut 'habeto' tertia persona sit. sane sciendum quia crebra soceri commemoratione sibi favorem Latini conciliat; item dicendo 'mihi moenia Teucri constituent' popularem gratiam captat, quia supra dixerat Drances “saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit” . [12.197] TERRAM MARE SIDERA IVRO et ornatior elocutio et crebra apud maiores, quam si velis addere praepositionem, ut dicas 'iuro per maria, per terras'. 'eadem' autem bene dixit: nam pro mari ille fontes et fluvios posuit, pro sideribus solem. [12.198] LATONAEQUE GENUS DUPLEX ac si diceret, utrumque sexum prolis Latonae vel subolis. et bene in foederibus duplicia invocat numina, quia in unum duo coituri sunt populi. IANUM quoque rite invocat, quia ipse faciendis foederibus praeest: namque postquam Romulus et Titus Tatius in foedera convenerunt, Iano simulacrum duplicis frontis effectum est, quasi ad imaginem duorum populorum. legimus tamen Ianum etiam quadrifrontem fuisse: unde Martialis ait “et lingua pariter locutus omni” : nam 'omnis' de duobus non dicimus. [12.199] VIM duritiem, inexorabilitatem. SACRARIA DITIS sacrarium proprie est locus in templo, in quo sacra reponuntur, sicut donarium est, ubi ponuntur oblata, sicut lectisternia dicuntur, ubi homines in templo sedere consueverunt. [12.200] QUI FOEDERA FULMINE SANCIT confirmat, sancta esse facit, quia cum fiunt foedera, si coruscatio fuerit, confirmantur: vel certe, quia apud maiores arae non incendebantur, sed ignem divinum precibus eliciebant, qui incendebat altaria. 'sancire' autem proprie est sanctum aliquid, id est consecratum, facere fuso sanguine hostiae: et dictum 'sanctum', quasi sanguine consecratum. [12.204] SI TELLUREM EFFUNDAT IN UNDAS hypallage pro 'si undas effundat in terras'. [12.205] DILUVIO MISCENS id est aquae superfusione universa perturbans. [12.206] UT SCEPTRUM HOC Homeri locus, verbum ad verbum. DEXTRA SCEPTRUM NAM FORTE GEREBAT per parenthesin dictum est. ut autem sceptrum adhibeatur ad foedera, haec ratio est, quia maiores semper simulacrum Iovis adhibebant: quod cum taediosum esset, praecipue quando fiebant foedera cum longe positis gentibus, inventum est, ut sceptrum tenentes quasi imaginem simulacri redderent Iovis; sceptrum enim ipsius est proprium. unde nunc tenet sceptrum Latinus, non quasi rex, sed quasi pater patratus. [12.208] IMO DE STIRPE ideo genere masculino usus est, quia de arboribus loquitur: nam de hominibus genere feminino dicimus, ut “heu stirpem invisam” ; dixit tamen, sed usurpative, Horatius etiam de arboribus, ut “stirpesque raptas et pecus et domos” . [12.209] MATRE CARET vel terra, ut “antiquam exquirite matrem” : vel arbore, ut “parva sub ingenti matris se subicit umbra” . [12.210] AERE DECORO id est orichalco. [12.211] DEDIT GESTARE ut “dat ferre” . [12.212] TALIBUS INTER SE FIRMABANT FOEDERA DICTIS Latinus et Aeneas. Turnum autem non inducit iurantem, quia dux est, qui praesente rege non habet potestatem. et imitatus est Homerum, qui post ius iurandum Menelai Alexandrum quasi fervidum et adulescentem inducit exclusum et Priamum adhibitum ad foederis confirmationem. [12.213] RITE SACRATAS rite exploratas sollemnitate, quam diximus supra. [12.216] VIDERI ET MISCERI infiniti sunt pro indicativis. [12.218] PROPIUS diligentius, ut “et propius res aspice nostras” . NON VIRIBUS AEQUIS eos congressuros subaudis. [12.219] INCESSU TACITO pro 'ipse tacitus': hypallage est. [12.225] CUI GENUS A PROAVIS INGENS cuius auctoritatem commendabat et origo maiorum et paterna virtus et propria fortitudo. [12.229] PRO CUNCTIS TALIBUS qualis etiam Turnus est: et adtendit sensum superiorem, ubi ait Turnus oblique “et solus ferro crimen commune refellam” . [12.230] AN VIRIBUS AEQUI NON SUMUS bene addidit 'viribus': nam legimus in Sallustio “memorare possum, quibus in locis populus Romanus ingentes hostium copias parva manu fuderit” , Vergilius “exigui numero, sed bello vivida virtus” . [12.231] EN OMNES ne occurreret: sed est in castris alter exercitus. [12.232] FATALISQUE MANUS Troianorum, qui fataliter ad Italiam venerant, ut sit iteratio. 'Etruria' autem 'infensa' pro 'Etrusci', qui etiam Turno inimici sunt causa Mezentii. [12.234] DEVOVET ARIS quia ait supra “et aram suppliciter venerans” , item supra “vobis animam hanc soceroque Latino devovi” : nam ipsa iterat verba. [12.235] VIVUSQUE PER ORA FERETUR tamquam de vivo omnes loquentur. [12.237] LENTI otiosi, ut “nos patriam fugimus, tu, Tityre, lentus in umbra” . [12.242] FOEDUSQUE PRECANTUR INFECTUM rogant, ut pro non facto sit, ne piaculum videantur admittere. [12.245] ET ALTO DAT SIGNUM CAELO ut religio alia religione solvatur. PRAESENTIUS efficacius. [12.246] MONSTROQUE FEFELLIT bene 'fefellit': namque hoc augurium nec oblativum est nec inpetrativum, sed inmissum factione Iuturnae, quod carere fide indicat sedes negata: nam ubicumque firmum introducit augurium, dat ei firmissimam sedem, ut “ipsa sub ora viri caelo venere volantes et viridi sedere solo” , item “ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix” . in hoc autem augurio liberatum cycnum cecidisse in aquam dicit, quam instabilem esse et infirmam manifestum est. [12.248] LITOREAS AGITABAT AVES palustres: nam litus dicitur omnis terra aquis vicina, ut “viridique in litore conspicitur sus” . [12.250] EXCELLENTEM magnum, sicut in exercitu magnus est Turnus. [12.252] CONVERTUNT CLAMORE FUGAM redeunt cum clamore, sicut exercitus solet. [12.257] AVGURIUM SALUTANT venerantur. et proprie: nam salutari dicimus deos: Terentius “at ego hinc deos domum salutatum pergam” . [12.258] EXPEDIUNTQUE MANUS dimicare se velle significant: haec enim est consensio militaris: Lucanus “elatasque alte, quaecumque ad bella vocaret, promisere manus” . [12.259] QUOD SAEPE PETIVI quasi inpetrativum hoc augurium vult videri. ACCIPIO AGNOSCOQUE DEOS modo quasi de oblativo loquitur: nam in oblativis auguriis in potestate videntis est, utrum id ad se pertinere velit, an refutet et abominetur. ergo nunc dicit se augurium libenter amplecti et agnoscere circa se favorem deorum. [12.261] QUOS INPROBUS ADVENA interpretatur augurium: et confirmat id ad praesens negotium pertinere. [12.262] LITORA VESTRA bona iteratio: nam supra ait “litoreas agitabat aves” . [12.263] VI POPULAT antique: nam veteres et 'populo' et 'populor' dicebant, nunc tantum 'populor' dicimus; illud penitus de usu recessit. PENITUSQUE PROFUNDO VELA DABIT ut supra de aquila “penitusque in nubila fugit” . [12.264] DENSETE CATERVAS sicuti cycni “hostemque per auras facta nube premunt” . [12.266] ET ADVERSOS TELUM CONTORSIT IN HOSTES hoc loco ab Homeri oeconomia recessit: ille enim inducit Minervam persuadentem Pandaro, ut iacto in Menelaum telo dissipet foedera; hic vero dicit ipsum augurem telum sponte torsisse et occidisse unum de novem fratribus. quod pertinet ad oeconomiam: necesse enim erat, ut fratres, dolore ex unius morte commoti, bellum moverent. si enim vilis aliquis interiret, poterat eius mors ob foederis religionem forte contemni. [12.267] SONITUM DAT id est facit. CERTA inevitabilis: unde 'incerta' est infirma et vitabilis. [12.268] SIMUL HOC SIMUL antique, ut “ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnes” et “simul Aenean in regia ducit tecta, simul divum templis indicit honorem” . [12.270] HASTA VOLANS minus est 'namque'. sane reliquit hastam poeta, dum vult simul multa describere, et rem inperfectam omisit; deinde rediit ad descriptionem, ut supra in augurii narratione. [12.273] HORUM UNUM ordo est: transadigit costas. et figurate dixit pro 'unius'. TERITUR QUA SUTILIS ALVO BALTEUS rem physicam dixit: omnia enim quibus utimur, non nos terunt, sed ea nos terimus, ut anulum, vestem, balteum. 'ad medium' autem absolute, id est ubi alvo teritur balteus. [12.275] EGREGIUM FORMA IVVENEM bene hic 'egregium', quippe qui esset de fratrum grege. [12.277] AT FRATRES pro 'at fratrum pars'. ANIMOSA PHALANX quasi phalanx, id est legio. et bene a numero, a germanitate, a nobilitate, a forma, ab aetate, ab vulneris genere, ab ipsius laude, a genere mortis incitatio nata. [12.279] CAECI salutis inprovidi. et bene iam non pars, sed universi. [12.280] INUNDANT more undae fluunt. [12.281] AGYLLINIQUE pro Etruscis: hi enim contra Mezentium auctores coniurationis fuerunt. PICTIS ARCADES ARMIS bene 'pictis', ut in undecimo “et versis Arcades armis” , ut ornatus picturae lateret in luctu. [12.282] SIC OMNES AMOR UNUS HABET 'sic' id est dum paulatim suis invicem subveniunt, omnes in bellum coacti sunt. sic Sallustius. [12.283] DIRIPVERE ARAS deiecerunt, dissipaverunt. sane cum praesens tempus belli loquitur, bene praeteritum intulit 'diripuere'. et more suo interiecit aliud: nam ordo erat 'diripuere aras craterasque focosque ferunt'. [12.284] FERREUS IMBER permansit in translatione, quia dixerat 'tempestas telorum'. [12.285] FERUNT auferunt: nam aphaeresis est, ut 'temnere' pro 'contemnere': alibi “omnia fert aetas” . [12.286] PULSATOS DIVOS id est violatos, laesos fractis foederibus. [12.287] INFRENANT ALII CURRUS id est equos, qui sub curribus sunt: sic alibi “fertur equis auriga neque audit currus habenas” . [12.288] SUBICIUNT IN EQUOS super equos iaciunt; sed proprie non est locutus, magisque contrarie: nam 'subicere' est subter aliquid iacere. [12.289] REGISQUE INSIGNE GERENTEM id est diadema habentem. et decenter regem cum insignibus suis dixit. [12.290] AVIDUS CONFUNDERE FOEDUS legitur et 'avidum'; sed melius 'avidus', quia Messapus Turno favebat, qui erat inpar ad singulare certamen: nam et postea ait “et miser oppositis a tergo involvitur aris” . sic enim facilius foedus dissiparet, si arae humano cruore polluerentur: nam et Messapi voluntas ita expressa est, qui ait “haec melior magnis data victima divis” . 'confundere foedus' autem pro ut confunderet. [12.291] PROTERRET mire dictum. [12.293] HASTA cum hasta. [12.294] TELOQUE ORANTEM MULTA TRABALI Ennius “teloque trabali” . [12.295] ALTUS EQUO equi magnitudinem latenter ostendit. [12.296] HOC HABET id est letali percussus est vulnere. apud antiquos enim id erat 'hoc habet', quod nunc 'peractum est': sic Terentius “certe captus est, habet” . sane sarcasmos est, carnificina quasi, de loci qualitate inventus: nam quia super aras cecidit, ait 'haec melior magnis data victima divis'. [12.298] OBVIUS bene obvius corripuit. AMBUSTUM TORREM quidam 'ambustum' proprie circumustum accipiunt; sed poetae indifferenter pro conbusto utuntur. TORREM autem erit nominativus 'hic torris', et ita nunc dicimus: nam illud Ennii et Pacuvii penitus de usu recessit, ut 'hic torrus, huius torri' dicamus. [12.299] FERENTI pro 'inferenti'. [12.300] RELUXIT bene ad brevitatem ignis retulit, qui tantum fulgorem brevi ediderat. [12.301] NIDOREM modo putorem. SUPER quidam pro 'praeterea', alii pro 'supra', ut “ense sequens nudo super inminet” . [12.302] TURBATI HOSTIS quia plus trepidationis in illa flamma fuit, quam periculi. [12.304] SIC RIGIDO quidam 'sic' pro 'aeque' accipiunt, alii simpliciter, ut eum inpresso genu terrae adplicuerat, ut est illud “despiciens mare velivolum terrasque iacentes sic vertice caeli” . 'rigido' autem quidam 'duro et acuto' volunt, non 'recto', ut “et curvae rigidum falces formantur in ensem” . [12.305] PRIMAQUE ACIE hic 'que' coniunctio abundat. RVENTEM non cadentem, sed magno impetu se inferentem. [12.309] FERREUS SOMNUS Homerus khalkeos hupnos. [12.312] NUDATO CAPITE scilicet deposita galea, ut possit agnosci. sane quaeritur, quemadmodum 'nudato' dixerit, cum supra eum nusquam tecto induxerit capite: nam 'nudatum' est quicquid fuit ante coopertum, 'nudum' vero dicitur quod tectum ante non fuerat. ergo aut 'nudato' pro 'nudo' accipiamus, ut sit pro nomine participium: aut dicamus tectum eum habuisse caput, cum descendit ad campum: nam legimus “sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis” . SVOS CLAMORE VOCABAT utrumque exercitum iam suum vocabat, ut talis fuerit eius clamor 'cur in vos invicem ruitis mei'? autem et adverbium potest esse et nomen. [12.313] REPENS aut subito, ut sit adverbium, id est repente, ut “sole recens orto” : aut 'repens discordia' pro repentina. [12.316] ME SINITE subaudiendum 'concurrere': et est zeugma. FAXO id est faciam, confirmabo: et est archaismos. [12.319] ALIS ADLAPSA SAGITTA EST utrum 'alis stridens', an 'alis adlapsa'? [12.320] INCERTUM QUA PULSA MANU hoc loco adhuc quidem quasi dubitat; tamen intellegimus a Iuturna inmissum quendam, qui vulneraret Aenean: quod autem paulo post Iuno dictura est de Iuturna quod movit, “non ut tela tamen, non ut contenderet arcum” , minime est mirandum: nam scimus unicuique inputari quod alter in eius fecerit gratiam, sicut est “et potes in totidem classes convertere nymphas” . Aenean autem ab homine vulneratum indicat Iuppiter, paulo post dicens “mortalin decuit violari vulnere divum” . TURBINE quod inprovisa, alii quod vehementer venerit, accipiunt. [12.322] PRESSA EST INSIGNIS 'pressa' pro 'suppressa'. et non 'insignis gloria', sed 'insignis facti', ut genetivus casus magis sit. [12.323] AENEAE VULNERE hic proprie: est enim huic contrarium “et nostro sequitur de vulnere sanguis” . IACTAVIT autem aut adeo fortis Aeneas et metuendus; aut adeo impium nefas visum est. [12.327] MOLITUR regit. et est acyrologia: nam proprie 'molitur' est parat. alii 'molitur' movet intellegunt, vel arripit, vel aptat. [12.331] HEBRI fluvii Thraciae, iuxta Cypsela oppidum. [12.332] SANGUINEUS MAVORS gaudens sanguine, haimokhares. INCREPAT sonat, alibi arguit, ut “increpat ultro cunctantes socios” . [12.334] ANTE NOTOS ZEPHYRUMQUE VOLANT id est ventos praevertuntur. VLTIMA hoc est tota: si enim gemit ultima, omnis sine dubio. [12.335] THRACA autem id est Thracia: Cicero in de republica “coloniarum vero quae est deducta a Graecis in Asiam, Thracam, Italiam” , et non dixit 'Thraciam'. [12.336] IRAEQUE INSIDIAEQUE DEI figurata elocutio, vario significatu idem ostendens. et non tam virtute, sed insidiis †comitatus. [12.337] ALACER quidam 'alacer' gestiens et rei novitate turbatus volunt, 'alacris' vero laetus. [12.338] QUATIT exagitat. MISERABILE CAESIS H. I. miserabiliter: nomen pro adverbio, ut “sanguinei lugubre rubent” . [12.340] MIXTAQUE CRVOR hypallage est pro 'mixto cruore'. [12.341] STHENELUMQUE DEDIT THAMYRUMQUE plura homoioteleuta. [12.342] AMBO antiquo more 'ambo': Terentius “ambo oportune vos volo” , sicut superius dictum est, cum hodie 'ambos' dicamus. [12.343] IPSE NUTRIERAT solent enim plerumque filios suos aliis dare nutriendos parentes. dicendo autem 'ipse' ignotae personae hoc pronomine addit dignitatem. [12.344] LYCIA autem pro 'in Lycia', ut “non Lybiae, non ante Tyro despectus Iarbas” . PARIBUSQUE ORNAVERAT ARMIS scilicet ut aequaliter dimicarent, aequaliter currerent. [12.347] ANTIQUI pro 'nobilis et magni', ut “urbs antiqua fuit” : aut proprie 'antiqui', si referamus ad tempora scribentis. DOLONIS cum Troiani exploratorem, quem ad castra Graecorum mitterent, quaererent, hic Dolon exploratum se ire obtulit, si sibi equi Achillis pro praemio darentur. qui cum isset, obvios habuit Diomeden et Vlixen, similiter exploratores missos ad castra Troiana, captusque ab eis tormentis coactus est confiteri consilia Troianorum, Rhesi etiam adventum, qui in auxilium Troianorum equos fatales adduxerat. quem Diomedes et Vlixes vinctum ad arborem relinquentes profecti ad castra Troiana, occiso Rheso abductisque equis, redeuntes occiderunt. huius filium nunc inter Troianos a Turno dicit occisum. [12.350] AVSUS PELIDAE PRETIUM SIBI POSCERE CURRUS difficilis hypallage: nam hoc vult dicere: qui ut Achillis equos posset accipere, ire ausus est ad castra Graecorum. ordo enim non procedit: qui ut iret, ausus est petere. 'currus' vero pro 'curruum' ac per hoc 'equorum' dixit. [12.351] PRO TALIBUS AVSIS quaeritur, quis ante hunc 'ausis' dixerit. [12.352] ADFECIT PRETIO modo poenam significat: nam pretium ton meson est: Terentius “ergo pretium ob stultitiam fero” . NEC EQUIS ADSPIRAT ACHILLIS 'adspirat' apud maiores accedit significat: Cicero “numquam adspiravit ad curiam” . sed hic figurate dixit 'adspirat equis' pro 'ad equos', id est occisus est nec ad equos Achillis accessit. melius tamen est ut de Diomede intellegamus, ut sit sensus: Diomedes occidit Dolonem, qui equos Achillis ausus est petere, quos nec ille qui eum vicit, poposcit. sane 'adspirat' est tractum ab his, qui insequentes spiritu suo proximos adflant. [12.354] LONGUM PER INANE hoc est per longum spatium. SECVTUS IACVLO pro 'insecutus': vel certe, e longinquo eum ante iaculo vulneravit. [12.356] ELAPSOQUE pro 'lapso'. [12.357] DEXTRAE MUCRONEM EXTORQUET quasi prooeconomia est ut non eum suo interimat gladio, ne agnoscat quod Metisci est, et iam nunc suum requirat: quo facto perire poterat sequens fracti gladii oeconomia. [12.358] TINGVIT IVGULO hic non significat 'inficit', ut “tingue novo mecum direptis crura cothurnis” , sed 'demersit in iugulum', ut ibi “et Stygia candentem tinxerat unda” 'inbuerat, durarat' significat. [12.359] EN AGROS subauditur, quos victore Aenea te accipere posse credebas, corpore tuo 'metire'; metiuntur autem agros qui colonis adsignant: inde enim sarcasmos factus est. nam consuetudo erat ut victores imperatores agros militibus suis darent, ut in historiis legimus, item in Lucano “an melius fient piratae, magne, coloni” . et hoc est, quod supra ait “hostibus insultans” . [12.364] STERNACIS EQUI ferocis, qui facile sternit sedentem. quidam pro 'pavidi' accipiunt: 'consternati' enim 'equi' dicuntur. [12.365] EDONI BOREAE 'Edoni' Thracii. nam Edon mons est Thraciae. sane sciendum hoc loco errasse Donatum, qui dicit 'Edonii' legendum, ut 'do' brevis sit, secundum Lucanum, qui dicit “Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo” : namque certum est systolen fecisse Lucanum: unde 'Edoni' legendum est, ut sit 'hic Edonus, huius Edoni'. Statius et Vergilium et artem secutus ait “tristius Edonas hiemes Hebrumque nivalem” , non 'Edonias'. [12.366] AEGAEO mari scilicet, sicut sequentia indicant 'sequiturque ad litora fluctus': nam male ait Donatus montem esse, unde flat Boreas, cum certum sit eum de Hyperboreis montibus flare. quidam 'fluctus' melius numero singulari accipiendum putant. [12.367] QUA VENTI INCUBVERE pro 'qua ventus': Boream enim solum dixit. FUGAM DANT pro 'fugiunt', ut alibi “defensum dabit” . [12.370] QUATIT VOLANTEM ut “oblimat inermes” . [12.371] INSTANTEM PHEGEUS aut sibi, aut omnibus. [12.372] AD CURRUM pro 'currui se obiecit'. CITATORUM aphaeresis pro 'concitatorum'. [12.374] PENDETQUE IVGIS pro 'iugo', ut “ausus Pelidae pretium sibi poscere currus” . [12.375] LANCEA raro lectum: et est telum missile. BILICEM LORICAM 'li' longa est et accentum habet, sicut 'bifilum' 'fi' producitur, quia et 'fila' et 'licia' dicimus. [12.376] DEGUSTAT VULNERE CORPUS id est leviter tangit, id est stringit, propter exiguitatem sanguinis: unde econtra de alto vulnere ait “virgineumque alte bibit acta cruorem” . [12.378] DUCTO MUCRONE id est educto. [12.379] PROCURSU impetu. et est una pars orationis 'procursus'. [12.387] SAEVIT scilicet, quia non potest in bella procedere: vel quod abstractus a bellis sit. et bene viro forti servat dignitatem, qui nihil molliter facit in tam aspero vulnere: nam ideo ait 'infracta luctatur harundine'. [12.389] ENSE SECENT LATO VULNUS quidam 'lato' ita dictum accipiunt, ut, quasi ipso iubente, ne scalpello aut aliquo ferramento minore, sed ense, et hoc lato, aperiretur, quamquam cum maiore dolore, dummodo extracta sagitta remittant eum quamprimum ad pugnam. alii 'lato' pro 'late' tradunt: ubique tamen animum viri fortis expressit. [12.391] IAPIX aptum nomen medico: nam iasthai Graeci dicunt 'curare'. [12.394] AVGURIUM CITHARAMQUE DABAT vera lectio est 'dabat': nam non dedit. sane per citharam scientiam indicat harmoniae, id est musicae. sed et cithara et sagittae artes sunt, augurium vero munus: non enim sola arte, verum etiam indulta divinitate colligitur. [12.395] UT DEPOSITI id est desperati: nam apud veteres consuetudo erat ut desperati ante ianuas suas collocarentur, vel ut extremum spiritum redderent terrae, vel ut possent a transeuntibus forte curari, qui aliquando simili laboraverant morbo: Cicero “aegram et prope depositam reipublicae partem suscepisse” . [12.396] POTESTATES HERBARUM vim, possibilitatem, quae dunamis dicitur. nam in herbarum cura nulla ratio est: unde etiam ait 'mutas artes': licet alii mutam artem tactum venae velint, alii 'mutas artes' musicae comparatione. alii 'mutas', quia apud veteres manibus magis medicina tractata est: unde et chirurgia dicta; nam ipse ait “multa manu medica Phoebique potentibus herbis” . ergo 'mutas', quia, ubi manu res agebatur, cessabat oratio. USVMQUE MEDENDI empeiriken scientiam, hoc est medicinam, in usu, non in ratione constantem: nam quaedam artes usu discuntur, sicut ipsa maxima parte medicina, quae ante Hippocratem fuit. [12.397] INGLORIUS comparatione sagittarum, harmoniae, id est musicae, divinitatis. MALVIT quoniam heroicis temporibus etiam medicina valde fuerat in honore. [12.398] ACERBA FREMENS pro 'acerbe': adverbium qualitatis in nomen derivatum. [12.400] LACRIMISQUE INMOBILIS non suis, sed illorum. [12.401] PAEONIUM IN MOREM medicinalem, a Paeone: nam Doricae linguae est 'Paean', naturale enim est 'Paeon'. [12.402] MULTA pro 'multum'. TREPIDAT pro 'trepidanter facit'. [12.404] FORCIPE FERRUM hic forcipem dixit quod Graeci ardiotheran dicunt, qua solent spicula vulneribus evelli: ardia enim spicula sagittarum appellantur. alibi forcipes, quod formum, id est calidum, capiant. [12.405] NULLA VIAM FORTUNA REGIT nullus eventus rationem praestat. NIHIL AUCTOR APOLLO medicinae inventor: nam Aesculapius praeest medicinae, quam Apollo invenit, qui in Ovidio de se ait “inventum medicina meum est” . [12.407] PROPIVSQUE MALUM ex fuga scilicet Troianorum. [12.408] STARE V. plenum esse. alii 'stare' constare intellegunt, ut significet 'pulvere caelum constat', id est in pulverem versum est et quasi totum ex pulvere est. alii diutinum pulverem et continuum [12.et] significatum volunt inumbrationemque ex eo solis et caeli factam, id est non moveri caelum, sed consistere, eundemque manere habitum aeris ex continua caligine pulveris, obducto semel caelo et quasi ab oculis intercluso. [12.411] HIC VENUS genetrix. INDIGNO DOLORE qui fuerat natus ex vulnere indigne inlato, scilicet per insidias. [12.412] DICTAMNUM haec herba licet ubique nascatur, melior in Creta est, quae Dicta dicitur, unde proprium herbae nomen. haec admota vulneri, in quo ferrum est, extrahit ferrum in tantum, ut animalia apud Cretam, cum fuerint vulnerata, ad hanc herbam currant eaque depasta tela corpore dicantur excutere. haec herba hausta etiam venena corpore exigere dicitur. [12.413] PUBERIBUS CAVLEM FOLIIS hoc est adultis: sic in quarto “pubentes herbae” . et est reciproca inter herbas et homines translatio: nam et pubertatem herbarum et florem iuventutis vocamus. 'caulem' autem medium fruticem, qui vulgo thyrsus dicitur. de hac herba in IV. ait de vulnerata cerva “illa fuga silvas saltusque peragrat Dictaeos” . [12.415] GRAMINA hic pro herba: nam est hoc nomine alia herba, quae in inmensum excrescit. [12.416] FACIEM CIRCUMDATA a parte totum corpus accipimus. et putatur sic dictum, ut “faciem mutatus et ora Cupido” . [12.417] FUSUM AMNEM pro 'aquam', a toto partem: sic supra “fontemque ignemque ferebant” . [12.419] AMBROSIAE SUCOS ambrosia est cibus deorum: nam nectar potant. alibi ambrosia unguentum deorum legitur “ambrosiaeque comae divinum vertice odorem” . PANACEAM genus herbae est. sciendum tamen Lucretium panaceam ubique salem dicere. unde possumus et hoc loco salem intellegere; nam omnem pellit dolorem. sed melius herbam, quia ait 'odoriferam'. alii panaceam medicamentum dicunt ex conpluribus herbis conpositum, quod ad omne vulnus facit. hanc herbam Hercules contra vim venenorum Thessalis dicitur praestitisse. sane nomen mire conpositum. [12.422] QUIPPE DOLOR quasi dolor, cuius natura haec est, ut adhibito remedio statim recedat. nam dolor consequens res est, non principalis: unde sublata causa etiam ipse statim recedit. hinc ait 'quippe', nam infusa aqua inhaerens laxare coeperat telum, quod antea inferebat dolorem. [12.423] IAMQUE SECUTA MANUM leniter temptantis secuta est. [12.424] IN PRISTINA in usum priorem, hoc est quales fuerunt pristinae. vel 'novae' magnae aut mirae. [12.425] ARMA CITI PROPERATE VIRO suo more ostendit festinationem: ante induxit loquentem, quam significaret qui loqueretur. †qui sicut nos 'properare, festinare' dicimus, ita antiqui pro 'dare' dicebant: Sallustius “soleas festinate” . [12.427] NON HAEC HVMANIS OPIBUS potest subaudiri et 'arte humana'. [12.429] MAIOR AGIT DEUS Apollo scilicet, inventor medicinae: hoc est haec agit maior. [12.432] HABILIS LATERI CLIPEUS et hic expressa festinatio est. LORICAQUE TERGO EST quare tergo tantum, cum totum ambiat corpus? at quia latus clipeo dixerat tectum, supererat ut tergum lorica muniret. [12.434] SUMMAQUE PER GALEAM decenter galeam quoque eum induisse significat. [12.435] VERUMQUE LABOREM quem per me ipse suscipio, non qui ex aliorum virtute imperatoribus adscribi consuevit. [12.436] FORTUNAM EX ALIIS subaudimus 'opta': nec enim fortuna discitur. et est zeugma non integrum. quidam autem defectionem putant et deesse volunt 'pete' aut 'accipe'. alii figuram volunt pro 'quid fortuna sit ex aliis disce': cum et bona et mala sit fortuna, quid valeat dea haec, ex aliis disce: vult enim intellegi, se adversa usum. [12.437] DEFENSUM DABIT pro 'defendet'. INTER PRAEMIA 'inter' veteres pro 'ad' ponebant: id est ad praemia: Cicero “dico te priore nocte venisse inter falcarios” , id est ad falcarios. [12.438] MATURA ADOLEVERIT AETAS adulescendo matura esse coeperit. [12.439] SIS MEMOR subaudiendum 'meorum factorum'. [12.443] ANTHEVSQUE MNESTHEVSQUE servavit to prepon; necesse enim erat ut, vulnerato duce, multi cum eo in castra remearent. [12.445] MISCETUR modo 'confunditur': alibi 'perturbatur', ut “miscet agens telis nemora inter frondea turbam” . [12.446] AGGERE TURNUS hic 'aggere' pro eminentia posuit; de via autem aggerem non possumus dicere, nisi si viae aggerem dicere voluerimus, id est viae coacervationem, quam historici viam militarem dicunt, ut “qualis saepe viae deprensus in aggere serpens” . quidam ambiguitatem volunt, utrum ipse Turnus in aggere, an venientes ex aggere? [12.448] PRIMA ANTE OMNES ut “primus ibi ante omnes” . et ante omnes Latinos sonum audit. [12.449] TREMEFACTA REFUGIT quaeritur, cur Iuturna, cum hic acie excedat tremefacta, mox tamen inducitur revertens. [12.450] ATRUM RAPIT AGMEN pulveris nube coopertum. quidam autem 'agmen' iter accipiunt, 'rapit' autem festinat, ut sit: ille campo aperto iter festinat pulveris plenum et ipsa festinatione excitat. et ita dicunt, quoniam, si 'agmen' exercitum dicit, apertus campus esse non potuit bellatorum densitate conpletus. [12.451] ABRUPTO SIDERE vel inmensa, vel magna tempestate: per sidus enim tempestas significatur: ut “sorbet in abruptum fluctus” , item “scit triste Minervae sidus” . interdum ipsum sidus, hoc est astrum. 'abruptum' vero ad hominum opinionem retulit; videtur enim praecipitari. [12.452] IT MARE PER MEDIUM MISERIS H. P. L. H. C. A. Statius planius de hoc sensu “deflent sua damna coloni et tamen oppressos miserantur in aequore nautas” . sane * * * aut 'longe horrescunt'. 'heu' autem, ut solet, interiectionem ex sua persona interposuit. [12.453] DABIT ILLE RVINAS 'dabit' pro faciet: Terentius “quas turbas dedit” et ipse “et ingentem lato dedit ore fenestram” . RVET eruet, evertet: Terentius “ceteros agerem ruerem” : nam aliter dictum est “ruit alto a culmine Troia” . [12.456] TALIS taliter, simili modo: sic paulo post “similis medios Iuturna per hostes” . RHOETEIUS Troianus, a promunturio Troiae. [12.457] CUNEIS SE QUISQUE COACTIS ADGLOMERANT densentur, ut cuneatim dimicent, scilicet in cuneorum modum compositi, ut hostem facilius invaderent. [12.458] GRAVEM fortem: Sallustius “Lusitaniae gravem civitatem” . [12.460] CADIT IPSE TOLUMNIUS AVGUR Homerice: ut primus violator foederis poenas luat. [12.462] TOLLITUR IN CAELUM CLAMOR occiso eo, qui auctor disrumpendi foederis fuerat, exortus est clamor, et statim secuta fuga Rutulorum, ut 'versique vicissim pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros'. et bene VICISSIM, quia Troianos in fugam versos fuisse, exinde apparet, quod supra dixit “subeunt equites et spicula castris densa cadunt mediis” . [12.463] PULVERULENTA plena pulveris: nam apud veteres 'pulverulenta' dicebantur, sicut vinolentum dicimus qui vino plenus est, et temulentum qui temeto plenus est. [12.465] NEC PEDE CONGRESSOS AEQUO pedestres: quae est pugna aequa. at ubi inter equitem et peditem pugna est, “et urguetur pugna congressus iniqua” . NEC TELA FERENTES INSEQUITUR id est nec fugientes, nec contra stantes dignatur occidere. et magna Aeneae ostenditur pietas, qui nec vulneratus irascitur, ut velit contra legem foederis in bellum moveri. [12.468] VIRAGO virago dicitur mulier, quae virile implet officium, id est mulier, quae viri animum habet: has antiqui viras dicebant. [12.471] UNDANTES quia in motu undarum modo flectuntur. [12.474] PERVOLAT per magnas aedes volat: nam more suo verbo dedit detractam nomini praepositionem. [12.475] NIDISQUE LOQUACIBUS ESCAS ordo est 'escasque '. [12.476] VACVIS magnis, ut “vacua atria lustrat saucius” . [12.477] SIMILIS pro 'similiter'. [12.480] NEC CONFERRE MANUM cum Aenea: nam alios persequitur. AVIA ab ea scilicet parte, qua veniebat Aeneas. [12.481] TORTOS ORBES obliquas et inplicitas vias. [12.482] VESTIGATQUE VIRUM inquirit: translatio a canibus. DISIECTA PER AGMINA dissipata adventu Aeneae. [12.485] AVERSOS RETORSIT pro 'retorsit et avertit'. [12.486] HEV QUID AGAT omne adverbium verbo cohaeret: unde 'heu' 'en' et 'attat' et similia, quia verbo cohaerere non possunt, separata fecerunt aliam partem orationis, scilicet interiectionem, quam sola Latinitas possidet. sane hoc poeta dedit rerum miserationem movens. alii ab Aeneae persona dictum accipiunt, ut diceret 'heu quid agam?' [12.488] HVIC pro 'in hunc'. et est ordo 'huic dirigit'. [12.491] COLLEGIT IN ARMA ita se texit, ut nulla parte posset feriri. [12.492] APICEM TAMEN INCITA SUMMUM galeae eminentiam, quam Graeci conum vocant, in qua eminent cristae. potest hoc tamen nomen et de sacerdote flamine accipi, qui apice utuntur: quod in quarto plenius dictum est: nam subiunxit 'vertice cristae'. INCITA id est cum impetu veniens. [12.495] REFERRI id est retro ferri. [12.496] MULTA IOVEM ET LAESI TESTATUS FOEDERIS ARAS 'multa' pro 'multum'. licet haberet iustam causam iracundiae, quod et fugiebat Turnus, et ipse adpetebatur insidiis, non tamen ante prorupit in bellum, quam Iovis fidem et laesa foedera testaretur. [12.497] MEDIOS qui inter ipsum sequentem et fugientem Turnum medii de hostibus erant. MARTE SECUNDO TERRIBILIS potest et 'Marte secundo' distingui, ut sequatur 'terribilis saevam' et cetera; potest et iungi, ut sit 'Marte secundo terribilis'. [12.498] NULLO DISCRIMINE CAEDEM SUSCITAT indiscrete obtruncat universos, quibus ante pari pepercerat modo. [12.499] IRARUM HABENAS potestatem, facultatem, id est irae permittit saeviendi liberam potestatem, ut “et premere et laxas sciret dare iussus habenas” . et hic moderate locutus est: nam Ennius “effundit irarum quadrigas” dixit. [12.500] QUIS MIHI NUNC TOT ACERBA DEUS ac si diceret: nec musa nec Apollo sufficiunt. Statius “maior ab Aoniis sumenda dementia lucis: mecum omnes audete deae” . [12.502] INQUE VICEM in vicem: nam 'que' vacat. alii 'que' expletivam coniunctionem accipiunt. [12.503] TANTON' PLACVIT CONCURRERE M. I. apostropha cum exclamatione ad Iovem. sane 'tanton' 'ton' circumflectitur: nam cum per apostrophum apocopen verba patiuntur, is qui in integra parte fuerat, perseverat accentus. [12.505] AENEAS RUTVLUM SUCRONEM descriptio per alterna divisa, ut solent historici. RVENTES TEUCROS modo fugientes, quos insequebatur Sucro. [12.506] HAVD MULTA MORATUM id est non diu moratum: vim Aeneae diutius sustinere non potuit. [12.507] EXCIPIT IN LATUS figurata elocutio. CRUDUM ENSEM modo 'durum', alias 'crudelem'. ET CRATES PECTORIS Donatus superfluam vult esse coniunctionem, ut 'et' sit epexegesis: adigit ensem per costas, id est pectoris crates, ubi celerius fata complentur. et hoc est, quod ait supra 'haud multa moratus'. [12.509] AMYCUM FRATREMQUE DIOREM hi duo duces sunt etiam supra memorati, ut “nunc Amyci casum gemit” , item “et nunc tertia palma Diores” : unde ad terrorem populi eorum capita religantur in curru. [12.511] CURRV autem aut septimus est, aut dativus casus antiquus, secundum regulam, ne sit maior a nominativo plurali. DVORUM pro 'amborum'. [12.514] MAESTUM ONITEN naturaliter tristem, severum, agelaston: aut imaginatus est exspirantem. MITTIT autem socium supra memoratis. sane 'Oniten' Donatus dicit aut gentile esse, aut patronymicon, ut nomen eius proprium sit 'Echionius'. sed hoc non procedit, quia neque patronymicon in 'tes' exit, neque 'Onytes' a qua gente veniat, usquam lectum est. proprium ergo est, et sequens versus erit 'nomen Echionium', id est Thebana gloria, per periphrasin: nam Echionii sunt Thebani a rege Echione: unde male quidam legunt 'nomine Chionium'. alii 'nomen Echionium', hoc est genus, quemadmodum de matre 'genus' dixit, accipiunt, ut ostendatur eum Echionis esse et Peridiae filium, vel ab Echione genus ducentem. [12.515] MATRISQUE GENUS PERIDIAE periphrasis est, hoc est filium Peridiae. [12.516] LYCIA MISSOS ET APOLLINIS AGRIS vacat 'et': nam per epexegesin Lyciam arva Apollinis dixit, ut “nunc Lyciae sortes” . appellata autem Lycia est a Lyce nympha, ex qua habuit Apollo filium nomine Lycadium. 'missos' autem profectos, ut “missus in imperium magnum” . [12.517] EXOSUM NEQUIQUAM BELLA sic supra “iniecere manum parcae” : nam per transitum ostendit, urguentibus fatis eum ad bella deductum, quae nequiquam semper vitare cupiebat. hunc autem Menoeten oriundo Arcada fuisse intellegimus, sed habitasse circa Argos: nam Lerna palus est Argivorum, in qua eum dicit solitum fuisse piscari: nam hoc significat 'piscosae cui circum flumina Lernae ars fuerat'. et vetuste 'flumina' pro fluore dixit: neque enim Lerna fluvius est. et sic 'flumina Lernae', quomodo “Aventini montem” . quaeritur sane quis primus 'exosum' pro peroso dixerit. [12.519] PAVPERQUE DOMUS 'hic' et 'haec pauper' dicimus: nam 'paupera' usurpatum est. sic Plautus “paupera est haec mulier” . sed hoc hodie non utimur. ea enim nomina, quae ablativo singulari in 'e' exeunt, si feminina ex se faciunt, similia faciunt; neque enim heteroclita, alterius declinationis esse possunt: ut puta, quia 'ab hoc hospite' facit, 'hic' et 'haec hospes' dicamus necesse est: Lucanus “hospes in externis audivit curia tectis” (5.11): 'ab hoc leone' 'hic' et 'haec leo'; 'ab hoc latrone' 'hic' et 'haec latro'; 'ab hoc fullone' 'hic' et 'haec fullo'; 'ab hoc nepote' 'hic' et 'haec nepos': nam ut 'neptis' dicamus in iure propter successionis discretionem admissum est. sciendum tamen 'hospita' 'paupera' 'leaena' 'lea' usurpata a poetis esse. [12.520] POTENTUM MUNERA 'munera' dicit obsequia, id est officia, quae pauperes divitibus loco munerum solvunt. sane 'munera' et quae 'munia' dicimus. PATER ipse pater, an pater eius? [12.522] ARENTEM IN SILVAM pro 'aridam'. VIRGVLTA SONANTIA LAURO quaeritur quid sit 'virgulta sonantia lauro'? scilicet ipsa virgulta lauri. 'sonantia' autem cum crepitu ardentia. [12.524] DANT SONITUM SPUMOSI AMNES bellum semper incendio et fluminibus comparat: sic in secundo “in segetem veluti cum flamma furentibus austris incidit aut rapidus montano flumine torrens” . [12.525] NON SEGNIUS AMBO AENEAS TURNUSQUE RVUNT bene comparationibus diversis singula reddidit ad similitudinem veram, quia ambos ignibus aut fluminibus comparaverat. ergo 'non segnius' ad ignem retulit, quia segnis quasi sine igne sit. 'fluctuat' autem ad amnes eum retulisse nulla dubitatio est. [12.527] RUMPUNTUR pro 'fatigantur'. et 'fluctuat' et 'rumpuntur', quia 'nescia vinci pectora'. NESCIA VINCI PECTORA Horatius “Pelidae stomachum cedere nescii” . [12.529] MURRANUM HIC ATAVOS ET AVORUM ANTIQUA SONANTEM NOMINA hoc est cuius maiores omnes Murrani sunt dicti et reges fuerunt, ut 'per regesque actum genus omne Latinos'. scimus enim solere plerumque fieri ut primi regis reliqui nomen etiam possideant, ut apud Romanos Augusti vocantur, apud Albanos Silvii, apud Persas Arsacidae, apud Aegyptios Ptolomaei, apud Athenienses Cecropidae. unde superfluum est quod ait Donatus, debere nos accipere interemptum esse Murranum, dum avos et atavos Turni commemorat et effert laudibus maximis, propter illud “vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem Murranum” . [12.530] PER REGESQUE ACTUM GENUS OMNE LATINOS Horatius “et nepotum per memores genus omne fastos” de Lamo. [12.534] NEC DOMINI MEMORUM PROCULCAT EQUORUM id est equorum domini inmemorum. [12.538] DEXTERA NEC TUA TE GRAIUM FORTISSIME CRETHEV ERIPVIT TURNO NEC DI TEXERE CUPENCUM ita Aenean comparat Turno, ut eum superiorem esse significet: nam quem Turnus interimit, fortitudo sua liberare non potuit; ei vero quem occidit Aeneas, ne sua quidem numina prodesse potuerunt. Terentius “memini relinqui me deo irato meo” . sic alibi “nec di morientis Elissae” . singuli enim deos proprios habemus genios. sane sciendum cupencum Sabinorum lingua sacerdotem vocari, ut apud Romanos flaminem et pontificem, sacerdotem. sunt autem cupenci Herculis sacerdotes. ergo quia huic proprium nomen de sacerdote finxit, bene dixit 'nec dii texere sui'. et quidam reprehendunt poetam hoc loco, quod in nominum inventione deficitur: iam enim in IX. Crethea a Turno occisum induxit, ut “Crethea, musarum comitem” ; sed et Homerus et Pylaemenem et Adrastum bis ponit et alios conplures. [12.543] LATE TERRAM CONSTERNERE aliud ex alio ostenditur: nam per hoc corporis exprimitur magnitudo, ut “stabant ter centum nitidi in praesepibus altis” . [12.545] EVERSOR ACHILLES bene separat Achillem a Graecis, ut “reliquias Danaum atque inmitis Achilli” . [12.546] MORTIS METAE id est mors, quae meta est et finis: nam metam et fines vitae dicimus, non mortis: mors enim infinita est. sciendum tamen, ita hoc de Homero esse translatum, qui ait telos thanatoio, hoc est finis mortis: nam in ipsa morte finis est. [12.547] LYRNESI DOMUS ALTA Lyrnesos civitas est Phrygiae, unde fuit Briseis. et per transitum docet, neminem posse statuta vitare: quando enim hic crederet, ibi se natum tam longe esse periturum?. [12.548] CONVERSAE ACIES in bellum coactae, vel inter se conversae. [12.552] PRO SE QUISQUE VIRI pro qualitate virium suarum: sic in quinto “pro se quisque viri et depromunt tela pharetris” . SUMMA NITUNTUR OPUM VI hemistichium est Ennianum. [12.553] TENDUNT pro 'contendunt'. [12.554] MENTEM AENEAE GENETRIX PULCHERRIMA MISIT 'mentem' consilium, ut “qua facere id possis nostram nunc accipe mentem” . MISIT autem pro 'inmisit'. et PULCHERRIMA perpetuum est epitheton, nec ad negotium pertinens. sane bona usus est oeconomia, ut diceret instinctu numinis profectum esse Aenean ad civitatis excidium: nam incongruum fuerat, occupatum bello per se tale cepisse consilium. [12.555] URBIQUE ADVERTERET AGMEN id est contra urbem. [12.558] ACIES CIRCUMTULIT vel exercitum suum huc atque illuc circumduxit, vel acies oculorum scilicet. et bona occasione pervenit ad id, ut Aeneas civitatem posset aspicere. [12.559] INMUNEM TANTI BELLI sine officio dimicandi. et vult inobsessam intellegi, quae sine periculo sit oppugnationis: nam inmunis est qui nihil praestat, quasi sine muniis, hoc est qui non facit munia. INPUNE QUIETAM quae specialiter debuit poenas luere propter foedus abruptum. [12.560] PUGNAE ACCENDIT MAIORIS IMAGO subaudis 'eum'. [12.563] NEC SCUTA AUT SPICULA DENSI DEPONUNT ex eo quod non est factum, quid fieri soleat indicavit, ut supra “defigunt telluri hastas et scuta reclinant” . [12.565] NEQUA pro 'nulla'. ESTO sit. IVPPITER HAC STAT pro nobis religio est, quam laeserunt Rutuli ruptis foederibus. novimus autem interfuisse foederi et deos alios, et Iovis imaginem sceptri praesentia redditam. [12.566] NEV QUIS OB INCEPTUM SUBITUM MIHI SEGNIOR ITO tertia persona est <'ito', id est> eat. et hortatur eos, ut ita in bellum eant, quasi res fuerit ante disposita. nam hoc dicit: repentinum imperium nullam vobis adferat moram: unde est illud paulo post “scalae inproviso subitusque apparuit ignis” . [12.567] CAVSAM BELLI quia illic erat Lavinia. [12.568] FRENUM singulari numero raro lectum est. et quidam hunc versum per figuram Graecam dictum tradunt, homologousin mellein labein. [12.569] ERVAM confidenter, quasi iam non bellum sit, sed expugnatio. [12.572] HOC CAPUT O CIVES sic superius Drances de Turno, ut “o Latio caput horum et causa malorum” , id est principium. potuistis enim quieti esse, si Latini foedus servassent. et ad Latinos transfert crimen Turni. [12.573] FOEDUSQUE REPOSCITE FLAMMIS gravitate sermonum declamationi pondus inposuit. nam hoc dicit: flammas foederis urbis innovemus incendio: nam 'reposcite' est revocate, innovate. [12.575] DANT CUNEUM quotiens in similitudinem cunei milites disponuntur. DENSA MOLE densi cum impetu. [12.576] INPROVISO deest 'ex', ut sit 'ex inproviso'. APPARVIT IGNIS pro 'apparuerunt': et est zeugma, ut in primo “Cymothoe simul et Triton adnixus” pro 'adnixi': non enim solus Triton adnitebatur. [12.577] DISCURRUNT ALII AD PORTAS PRIMOSQUE TRUCIDANT subaudis 'inproviso': et haec simul pronuntianda sunt, ut simul facta videantur, quo vehementer vis bellica possit agnosci. 'primosque trucidant' autem, id est qui primi ad portas erant obvii, scilicet stationem agentes. [12.579] INTER PRIMOS inter duces, inter principes. [12.581] TESTATURQUE DEOS id est foederis. HAEC ALTERA FOEDERA RVMPI bis rumpi foedera, bis hostes Italos fieri, bis se in proelia saeva conpelli: nam varie eandem rem iterat. bis autem foedera facta sunt, semel per Ilioneum, quando Latinus ait “ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est, si iungi hospitio properat sociusque vocari, adveniat” , et “sublimes in equis redeunt pacemque reportant” , et iterum paulo ante propter singulare certamen. [12.583] TREPIDOS INTER hoc est inter trepidos. [12.584] RESERARE IVBENT id est volunt, ut Terentius “iubeo Chremetem” . [12.585] TRAHUNT AD MOENIA REGEM trahere volunt: nam animi est, non facti. 'trahunt' autem scilicet ut possit inminens videre discrimen. Donatus dicit 'trahunt in moenia' pro 'dilacerant in moenibus rumoribus suis'. ergo 'regem' de Latino dixit, 'moenia' autem hic muros dixit. [12.587] INCLUSAS UT CUM LATEBROSO IN PUMICE PASTOR paene omnia comparationis istius verba ad supra dictum pertinent bellum: nam ita apes inclusae sunt, ut homines qui obsidentur: ita civitatem timentium latebras dicimus, sicut apum sunt alvearia: item pastor est et re vera pastor et ductor exercitus, ut Homerus poimena laou. 'in pumice' autem iste masculino genere posuit, et hunc sequimur: nam et Plautus ita dixit: licet Catullus dixerit feminino. [12.588] FUMO AMARO quod elicit lacrimas. [12.589] TREPIDAE RERUM nescientes quid agant, ignarae auxilii, hoc est trepidae de suis rebus: Terentius “sat agit rerum suarum” . CEREA CASTRA oportune hic 'castra' de his rebus quae nunc aguntur: in georgicis “aulasque et cerea regna” . [12.591] ATER ODOR nove: nam in odore quis color est? sed hoc dicit: odor atrae rei, fumi scilicet 'ater odor', id est pessimus, ut 'fumoque implevit amaro'. [12.593] FESSIS pro 'adflictis'. ETIAM FORTUNA casus: nam omnis casus in potestate Fortunae est. [12.595] TECTIS VENIENTEM PROSPICIT HOSTEM aut e tectis prospicit: aut contra tecta venientem. [12.596] INCESSI MUROS invadi. [12.598] INFELIX PUGNAE IVVENEM quia non putabat, Turnum civitatem oppugnari passurum fuisse, si viveret. [12.599] MENTEM TURBATA figurate, ut “oculos suffusa” . [12.600] CAPUTQUE sicut supra dictum est, 'caput' dicebatur qui auctor et princeps alicuius rei gestae fuisset, ut “o Latio caput horum” . [12.601] DEMENS EFFATA FUROREM verba noluit ponere, unde videtur diras significare. [12.602] PURPUREOS MORITURA MANU rem quae flaminicae conpetit, transtulit ad reginam. flaminica enim venenato operiri debet: nam cum 'amictus' dicit, opertam dicit, quae res ad pallium refertur. [12.603] ET NODUM INFORMIS LETI alii dicunt, quod Amata inedia se interemerit. sane sciendum quia cautum fuerat in pontificalibus libris, ut qui laqueo vitam finisset, insepultus abiceretur: unde bene ait 'informis leti', quasi mortis infamissimae. ergo cum nihil sit hac morte deformius, poetam etiam pro reginae dignitate dixisse accipiamus. Cassius autem Hemina ait, “Tarquinium Superbum, cum cloacas populum facere coegisset, et ob hanc iniuriam multi se suspendio necarent, iussisse corpora eorum cruci affigi. tunc primum turpe habitum est mortem sibi consciscere” . et Varro ait, “suspendiosis, quibus iusta fieri ius non sit, suspensis oscillis, veluti per imitationem mortis parentari” . docet ergo Vergilius secundum Varronem et Cassium, quia se laqueo induerat, leto perisse informi. [12.605] FLAVOS LAVINIA CRINES antiqua lectio 'floros' habuit, id est florulentos, pulchros: et est sermo Ennianus. Probus sic adnotavit: “neotericum erat 'flavos', ergo bene 'floros': nam sequitur 'et roseas laniata genas': Accius in Bacchis 'nam flori crines, video, ei propessi iacent', in iisdem 'et lanugo flora nunc demum inrigat', Pacuvius Antiopa 'cervicum floros dispergite crines'” . [12.606] ET ROSEAS LANIATA GENAS moris fuit apud veteres ut ante rogos regum humanus sanguis effunderetur, vel captivorum vel gladiatorum: quorum si forte copia non fuisset, laniantes genas suum effundebant cruorem, ut rogis illa imago restitueretur. tamen sciendum, cautum lege duodecim tabularum, ne mulieres carperent faciem, his verbis “mulier faciem ne carpito” . [12.608] HINC TOTAM id est de domo regia. INFELIX FAMA rerum infelicium nuntia, ut “infelix vates” . [12.609] DEMITTUNT MENTES desperant, sicut e contra sperantes aliquid 'erigunt mentes'. [12.610] CONIUGIS ATTONITUS FATIS URBISQUE RUINA et privatis et publicis luctibus. [12.611] CANITIEM ex aetate pathos movit: non enim tam miserum est, regem in miseriis esse, quam senem. INMUNDO PULVERE bene 'inmundo' addidit: sic in georgicis monitionibus “et cinerem inmundum iactare per agros” , quia etiam pulvis ille quo utuntur puellae, cinis vocatur, unde etiam ciniflones dicti sunt: Horatius “custodes, lectica, ciniflones, parasitae” . [12.614] BELLATOR epitheton peracti temporis. [12.616] MINUS SUCCESSU LAETUS EQUORUM infirmitas animi ex equorum etiam tarditate veniebat, quia minus successus habebant equi iam fatigati. [12.617] ATTULIT HUNC ILLI CAECIS TERRORIBUS AVRA naturale enim est, ut a qua parte ventus flat, inde maximus audiatur clamor. et mire 'caecis terroribus', quos nemo videret. [12.618] COMMIXTUM CLAMOREM ex inpugnatione, et morte reginae. ARRECTAS AVRES ad audiendum sollicitas: Terentius “arrige aures Pamphile” . [12.619] INLAETABILE MURMUR quaeritur quis 'inlaetabile' dixerit? ideo autem 'murmur', quia ferre solent quasi praesagium murmura, sive bona sint, sive mala intellegenda. [12.621] DIVERSA CLAMOR hypallage 'diversus clamor': aut ex variis partibus civitatis. [12.622] AMENS consilii egens, nescius rei gerendae. [12.625] OCCURRIT DICTIS orationi eius verbis obviam venit. [12.626] PRIMA VICTORIA id est primum. [12.627] SUNT ALII QUI TECTA MANU ideo quia scit Turnum pro urbe maxime esse sollicitum. [12.630] NEC NUMERO INFERIOR PUGNAE NEC HONORE R. id est nec pauciores interimis, nec minor te, quam Aenean, comitabitur gloria: nam occisorum multitudo conpensat hoc, quod tu fugientes interimis. sane sciendum, in hac omni oratione Iuturnam occurrere quaestionibus tacitis [12.632] PRIMA PER ARTEM FOEDERA TURBASTI 'prima' aut inchoantia: aut 'tu prima': nam post datum augurium quo animi omnium perturbati sunt, et post eius orationem Tolumnius tela contorsit. 'per artem' autem per fraudem, ut “artificis scelus” . [12.634] NEQUIQUAM FALLIS pro 'non fallis'. [12.636] AN FRATRIS MISERI LETUM humile est si ex persona Turni accipias: ergo 'miseri' ad animum sororis referendum est. et quod ait 'sed quis Olympo', intulit 'an ut videres', subaudiendum 'ergo tua sponte'. [12.637] NAM QUID AGO argumentum a necessario. IAM non est temporis, aut erit absurdum. [12.638] ME VOCE VOCANTEM atqui hoc nusquam legimus; sed aut kata to siopomenon intellegimus, aut mortis est omen audire quod non dicitur, videre quod minime occurrit: sic in quarto “hinc exaudiri gemitus et verba vocantis visa viri” . [12.639] SUPERAT vivit, ut “superatne et vescitur aura?” [12.641] NE NOSTRUM DEDECUS VFENS ASPICERET sic est hoc, ac si diceret, fortasse viveret, nisi ideo voluisset occumbere, ne nos victos videret. et est quale in XI. “ille mihi ante alios fortunatusque laborum egregiusque animi, qui, ne quid tale videret, procubuit moriens” . 'infelix' autem in hoc bello, contra illud “insignem fama et felicibus armis” et est argumentum ab honesto. [12.642] TEUCRI POTIVNTUR CORPORE ET ARMIS id est etiam sepultura caret: nam ut in Homero legimus, de virorum fortium cadaveribus erat inter hostes grande certamen. [12.644] DEXTRA NEC DRANCIS DICTA REFELLAM id est virtute: nam pro rei officio ipsam rem posuit, dexteram pro virtute, hoc est fortiter faciendo. [12.645] TURNUM FUGIENTEM emphatikos Turnum. [12.646] USQUE ADEONE MORI MISERUM EST tacitae quaestioni occurrit. et quidam hoc verbum reprehendunt 'usque adeone'; melius dici 'usque eo': Lucilius septimo “usque adeo studio atque odio illius efferor ira” . quidam sic accipiunt 'usque adeone mori miserum est', ut non quasi confirmet, sed quasi interroget, quare dea sic de illo laboret ut vivat, cum satius sit honeste mori, quam turpiter vivere. ergo 'usque adeone', ut tamen tanta turpitudo ferenda sit. VOS O MIHI MANES quasi per fantasiam relinquens superos, ad manes convertit orationem. [12.647] SUPERIS AVERSA VOLUNTAS quia, ut supra diximus, donec vivimus, curae sumus dis superis, post mortem ad inferos pertinemus, quibus se modo commendat. [12.648] SANCTA AD VOS ANIMA quae differentia sancti sit, superius dictum est: hic 'sancta' incorrupta accipiendum est: neque enim sacro aut religioso eius anima tenebatur. ISTIUS INSCIA CULPAE vel fugae, quia fuga grande crimen est apud virum fortem: vel rupti foederis et laesae religionis, a qua re se esse dicit alienum propter futura supplicia. [12.649] INDIGNUS AVORUM Graeca figura: nam nos 'indignus illa re' dicimus, contra Graeci anaxios stephanou, id est indignus coronae. [12.651] VECTUS EQUO SPUMANTE SACES pro 'cum veheretur', ut “et qua vectus Abas” . [12.652] INPLORANS NOMINE TURNUM ex multis rebus indicat perturbationem: quod festinans venit, quod per hostes, quod vulneratus, quod Turnum nomine appellat; nam contumelia est nomine suo superiorem vocare: sic in georgicis “mater, Cyrene mater” , cum praemisisset “et te crudelem nomine dicit” . [12.653] TURNE IN TE SUPREMA SALUS omnia quae supra Iuturna dixerat, oratio ista dissolvit. [12.654] FULMINAT AENEAS A. exaggeratio est: sic paulo post “horrendumque intonat armis” . MINATUR DEIECTURUM ARCES quia dixerat “et aequa solo fumantia culmina ponam” . [12.656] IAMQUE FACES ut sit quare Turnus subvenire festinet. [12.657] MUSSAT modo dubitat. et cunctatur rex ipse, in quo summa rerum est. veteres 'mussat' pro timet, Ennius 'mussare' pro 'tacere' posuit. Clodius Tuscus “mussare est ex Graeco, conprimere oculos: Graeci musai dicunt” . [12.658] QUOS GENEROS VOCET pro 'utros'; pluraliter autem 'generos' de exercitibus, quorum duces sunt Aeneas et Turnus. AUT QUAE SESE AD FOEDERA FLECTAT aut nuptiarum foedera, ut “nec coniugis umquam praetendi taedas, aut haec in foedera veni” : aut propter violatum foedus, ut ideo dixerit 'quae sese flectat ad foedera', quasi nec hoc remedium supersit, cum illa iam bello corrupta sint. [12.659] PRAETEREA REGINA TUI quia occurrebat, Amatam, si “La-” tinus dubitat, reginam pro eius partibus niti. TUI FIDISSIMA tui amantissima. DEXTRA OCCIDIT IPSA SVA ut laquei absconderet dedecus. [12.660] LUCEMQUE EXTERRITA FUGIT augmentum mali. [12.661] SOLI PRO PORTIS contra illud “sunt alii qui tecta manu defendere possint” . 'pro portis' autem 'ante portas': Sallustius “et parte cohortium †praecipere instructa et stationes locatae pro castris” . bene autem cum dicit 'pro portis sustentant acies' spem adhuc subveniendi dedit. et dicendo 'soli' addidit etiam necessitatem. [12.664] DESERTO IN GRAMINE VERSAS huc atque illuc agis, ut “Aethiopum versemus oves” . Homerus strophan. et bene 'deserto in gramine' contra illud “et nos saeva mittamus funera Teucris” . [12.665] VARIA CONFUSUS IMAGINE RERUM multiplici nuntio: quod regina periit, quod urbs oppugnatur, quod omnes Latini in illum oculos referunt, quod dubitat Latinus quos generos vocet. [12.666] ET OBTUTU TACITO STETIT vultu: et obtutus est proprie prosopon, id est †vultum dicunt. [12.667] PUDOR propter illud “tu currum deserto in gramine versas” : vel 'pudor', quia in illum oculi referuntur. INSANIA qua in hostes ferebatur: vel quia urbs oppugnabatur. MIXTO LUCTU propter Amatae cognitam mortem. [12.668] AMOR quia mussat Latinus. CONSCIA VIRTUS quia fugere putatur qui 'currum deserto in gramine versat'. [12.669] DISCUSSAE UMBRAE postquam mentis caligo discessit: quod sequentia indicant 'et lux reddita menti est'. [12.671] TURBIDUS plenus perturbationis. [12.672] ECCE AUTEM FLAMMIS alia persuasio ex aspectu. [12.673] UNDABAT VERTEX abundabat. et bene in translatione permansit, ut verticem undare diceret: vertex enim undarum dicitur, ut “verticibus rapidis” et “vorat aequore vertex” . [12.674] QUAM EDUXERAT IPSE scilicet quod ei maiorem creabat dolorem. graviter enim dolemus si perire videamus illa quae fecimus. 'eduxerat' autem in altum fabricando sustulerat, ut alibi “Cyclopum educta caminis” . [12.675] SUBDIDERATQUE ROTAS quo posset trahi ad ea loca, quibus hostis instabat. [12.676] IAM IAM FATA Sallustianum “iam iam frater animo meo carissime” . [12.678] STAT CONFERRE MANUM AENEAE placet, ut “stat casus renovare omnis” : vel 'stat' certum est. QUICQUID ACERBUM EST MORTE PATI aut quicquid morte acerbum est placet pati, hoc est inferna supplicia: vel quae potest superbus hostis inferre, sicut de Hectore legimus: aut certe positivus sit pro comparativo: placet pati si quid etiam morte acerbius invenitur. [12.680] FURERE ANTE FUROREM figura antiqua, ut 'servitutem servit', 'dolet dolorem'. et est sensus: sine me furorem bellicum ante furere, scilicet quam ad eum veniam, ut pugnam mente concipiam et instructus furore in bella prorumpam. [12.684] SAXUM DE VERTICE PRAECEPS CUM RVIT comparatio ipsa futurum ostendit eventum. simul notandum quod, sicut supra in proelio, ita nunc etiam in comparatione praefertur Aeneas: nam Turnum parti comparat montis, montibus exaequat Aenean. [12.685] AVULSUM VENTO proprie: nam et Turnus ad bellum invitus adtrahitur. [12.686] ANNIS SOLVIT SUBLAPSA pro 'multorum annorum sublapsum saxum'. et quidam 'lapsa' quasi non passiva specie, sed activa dictum volunt. [12.687] MONS INPROBUS pars montis: et emphatikos dictum est, sicut supra “haud partem exiguam montis” . MAGNO ACTU magno inpulsu, magno impetu. [12.688] EXULTATQUE SOLO mire: saepe exilit, dum volvitur. [12.690] UBI PLURIMA FUSO SANGUINE TERRA MADET hypallage: ubi plurimo sanguine terra maduerat: sic supra “sanguine in alto” : vel certe, ubi plurimum fuso sanguine. [12.691] STRIDUNTQUE HASTILIBUS AURAE Homerus surizousa% makeaon isititate logkhe. [12.692] MAGNO ORE pro 'voce magna'. [12.693] TELA INHIBETE cohibete, suspendite: et est translatio a nautis. [12.694] ME VERIUS UNUM PRO VOBIS F. L. 'verius' iustius. et sensus hic est: iustius est, me unum pro omnibus rupti foederis poenas exsolvere. alii veteri more dictum accipiunt: 'verum' enim quod rectum et bonum esset, appellabant: Terentius “idne est verum modo? id est pessimum genus” , et item “quod si astu rem tractavit, di vestram fidem! quantam et quam veram laudem capit Parmeno!” Sallustius in primo “ea paucis, quibus peritia et verum ingenium est, abnuentibus” , idem “†per pennatam paucis pro pectus vera est aestimanda” . [12.695] DECERNERE FERRO decertare, dimicare: aliter 'decernere' statuere, ut decernere senatum dicimus. [12.701] QUANTUS ATHON haec est vera lectio: nam si 'Athos' legeris, 'os' brevis est et versus non stat. 'Athon' autem dici accusativus indicat: nam 'hunc Athona' facit, sicut 'Apollon' 'Apollona'. quod autem Herodotus 'hunc Athon' et 'hunc Apollo' dicit, Atticae declinationis est. Athon autem mons est adiacens Thraciae, circa Lemnum insulam, in promunturio Macedoniae. AUT QUANTUS ERYX Siciliae mons supra Drepanum oppidum. [12.702] NIVALI VERTICE SE ATTOLLENS PATER APPENNINUS Appenninus mons Italiae: de hoc Lucanus “nulloque a vertice tellus altius intumuit propiorque accessit Olympo” (2.397). [12.704] TROES ET OMNES Graece declinavit, unde brevis est 'es', sic supra “Troes agunt” . [12.707] ARMAQUE DEPOSVERE vel spectaturi, vel fessi, vel iussi, ne quis possit iterum foedus turbare. [12.709] INTER SE COISSE VIROS ET CERNERE FERRO vera et antiqua haec est lectio: nam Ennium secutus est qui ait “olli cernebant magnis de rebus agentes” . posteritas coepit legere 'et decernere ferro': secundum quam lectionem synalipha opus est, sed excluso 's', ut sit 'viro et decernere ferro'. [12.710] VACUO PATUERUNT potest intellegi, ut patuerunt corporis magnitudine. [12.711] PROCURSU una pars orationis est. [12.713] DAT GEMITUM TELLUS pulsu pedum. [12.714] FORS ET VIRTUS MISCENTUR IN UNUM 'fors', id est casus in Turno, virtus in Aenea; nam in bello etiam casus plurimum valet: Cicero in Miloniana “adde casus, adde incertos exitus Martemque communem” . [12.715] AC VELUT INGENTI SILA SUMMOVE TABURNO Sila mons silva est Lucaniae, Taburnus mons Campaniae: Sallustius de fugitivis “in silva Sila fuerunt” : unde pessime quidam 'silva' legunt, quia proprium appellativo non potest exaequari. unde bene proprium proprio iunxit. [12.717] PAVIDI CESSERE MAGISTRI proprie magistri sunt militum, pastores pecorum; sed reciprocae sunt inter se istae translationes: nam et ductor militum pastor vocatur, ut diximus supra, et magistros pecorum dicimus: Cicero “quem magistrum pecoris esse dicebat” . [12.718] MUSSANTQUE IVVENCAE dubitant, sicut “mussat rex ipse Latinus” . [12.719] NEMORI IMPERITET hoc est qui sunt in nemore, ut est “sed tota aestiva repente” . [12.725] IVPPITER IPSE DVAS AEQUATO EXAMINE LANCES aut poetice dictum est et ratione caret: nam Iuppiter ignorare nihil poterat: aut certe illud quaerit, quis ibi de Turno et Aenea mortis adferat causam. nam dicunt philosophi, mortem ad eum minime pertinere: nam bona tantum praestat, nec ad eum quae mala sunt, pertinent: nam ideo et aequas lances sustinet. vel ideo a Iove hoc fit, ut Iunoni aliisque deis necessitatis violentiam probet. an inquirit, utrum tempus sit? tamen sciendum, locum hunc a Vergilio ita esse translatum, ut in Homero lectus est. EXAMINE examen proprie est filum, quo trutina regitur. [12.727] DAMNET LABOR liberet, id est quem voto liberet labor proeliandi, parta scilicet victoria, quoniam unusquisque ob incolumitatem recuperatam votis exsolvitur, id est liberatur explicitis sacrificiis, ut est “damnabis tu quoque votis” . non nulli sic tradunt: quem labor suus liberet, quem mors urgeat: nam in iure cum dicitur 'damnas esto', hoc est 'damnatus esto ut des', hoc est damno te ut des, neque alias liber eris. quidam 'labor' pro militia intellegunt. VERGAT PONDERE LETUM bene 'vergat': nam morientes inferos petunt. [12.730] TREPIDI LATINI atqui laeti esse debuerunt. sed nimia Aeneae ostenditur virtus: namque naturale est, ut sociis timori sit inferioris audacia: unde nunc Latini sunt territi ex eo quod superiorem ferire ausus est Turnus. [12.731] ACIES aut exercitus, aut oculi. [12.734] UT CAPULUM IGNOTUM DEXTRAMQUE ASPEXIT INERMEM locus hic totus ad gloriam Aeneae pertinet: namque id agit, ne videatur Turnus armorum vilitate superatus. unde ei redditur gladius, quo etiam cum divinis armis ab Aenea possit extingui. 'aspexit' autem quasi mirabundus, quod fractus esset, cum putaret se gladium ferre Vulcanium. [12.736] PATRIO MUCRONE RELICTO quo tempore vulneratum vidit Aenean. sed supra de Turno “simul aptat habendo ensemque clipeumque, ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat” . modo ergo Metisci usus est ferro: et haec ratio est, quod, quamvis armatus suo gladio descendisset ad campum, tamen causa foederis deposuisset arma. nam et de Aenea hoc dixit “dextram tendebat inermem” , qui utique ad foedus non inermis advenerat: nam dictum est “hinc pater Aeneas, sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis” . sane 'patrio' modo 'paterno' significat: nam Dauni fuerat gladius, ut “ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat” . alias 'patrium' a patria est derivativum. 'mucrone' autem pro 'gladio', a parte totum. [12.737] DUM TREPIDAT dum turbatur, festinat, quod Graeci en agonia esti , scilicet, quando rupto foedere, subita spe furibundus ardet. FERRUM materiam pro opere solet, ut “iungit equos auro genitor” . [12.739] ARMA DEI AD VULCANIA hypallage pro 'dei Vulcani arma'. [12.740] MORTALIS MUCRO mortali manu factus. GLACIES CEV FUTTILIS hoc loco fragilis. [12.744] UNDIQUE ENIM DENSA TEUCRI INCLUSERE CORONA strategema est: nam postquam Turnum fugere videre Troiani, clausere loca, per quae evadere poterat: aut non dedita opera inclusere Troiani, sed quod ita consederant. [12.745] ATQUE HINC VASTA PALUS quae nunc non apparet. [12.747] CURSUMQUE RECUSANT scilicet genua, quae inpediebat vulnus inlatum sagitta. sane perite facit, ut gladio non utatur Aeneas, sed hasta eminus dimicare contendat, quia inpediente vulnere nec sequi poterat nec in ictum consurgere: unde est “hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta” . [12.749] INCLUSUM FLUMINE comparatio Apollonii. alterutro 'inclusum', aut flumine aut formidine: aut duobus inclusum; infra enim ait 'insidiis et ripa territus alta', ut insidias pro formidine, ripam pro flumine posuerit. [12.750] CERVUM AUT PUNICEAE utrum figurate 'cervum instat': an potius cervum nanctus alioquin instat? PUNICEAE SAEPTUM FORMIDINE PENNAE Lucanus “claudit odoratae metuentis aera pennae” (4.438). [12.751] VENATOR CANIS pro 'venaticus'. [12.752] INSIDIIS pennarum scilicet. [12.753] VIVIDUS UMBER acerrimus Tuscus: nam Umbria pars Tusciae est. sane Umbros Gallorum veterum propaginem esse Marcus Antonius refert: hos eosdem, quod tempore aquosae cladis imbribus superfuerunt, Ombrious cognominatos. FUGITQUE VIAS figura, ut 'campum currit, mare navigat'. [12.754] IAM IAMQUE TENET ita ut videtur intuentibus: et hi duo versus verbum ad verbum sunt translati de Apollonio. sane summa brevitate rem elocutus est. [12.755] TUM VERO EXORITUR CLAMOR quidam quaerunt, an iam recessum sit his versibus a comparatione. sed non dubie videtur. [12.758] INCREPAT obiurgat, incusat, ut “aestatem increpitans seram” . [12.759] EFFLAGITAT ENSEM cum clamore deposcit. [12.761] TERRETQUE TREMENTES quis enim saucium non timeret instantem, cum eum integer fugeret? et bene terret eos, apud quos terror eius habetur: et alibi “ne me terrete timentem” . [12.764] LUDICRA PRAEMIA vilia, digna ludo. haec apud antiquos ludibria dicebantur, non, ut nunc, in mala significatione. dabatur autem victori pro praemio aut pellis, aut vinum, esca, hordeum; unde hordeariae quadrigae dicuntur. [12.766] SACER OLEASTER fere omnia Latina arborum nomina generis feminini sunt, exceptis paucis, ut 'hic oleaster' et 'hoc siler': Vergilius “ut molle siler lentaeque genistae” . item 'hoc buxum', licet et 'haec buxus' dicatur: nam superfluam quidam volunt facere discretionem, ut 'haec buxus' de arbore dicamus, 'buxum' vero de ligno conposito: legimus enim in Vergilio de tibiis “buxusque vocat Berecyntia matris Idaeae” . item cum de arboribus loqueretur, ait “et torno rasile buxum” . [12.767] VENERABILE LIGNUM antiquam arborem voluit exprimere: seu truncus fuerit iam et aridus ob vetustatem. et ideo 'lignum' humiliter dictum accipiunt, ornavit tamen 'venerabile' dicendo. [12.768] UBI FIGERE DONA SOLEBANT proprie, ut ait “sacra ad fastigia fixi” . et quaeritur, cur terreno deo nautae dona suspenderent? quia constat omnes in periculis suis deos patrios invocare et ideo illis vota solvere, quorum familiarius numen opitulari sibi credant. [12.770] NULLO DISCRIMINE sine aliquo intuitu religionis. et deest 'habito', ut sit 'nullo discrimine habito'. intellegendum autem, eatenus stirpem excisum, quatenus supra terram fuit; ergo 'stirpem' pro 'arborem' accipiendum, quia et subolem 'stirpem' appellant. [12.772] FIXAM ET LENTA RADICE TENEBAT plenum est: quam radix fixam tenebat. et bene 'tenebat': quasi propter piaculum remotae arboris hoc videtur passus Aeneas. et ideo dixit 'tenebat', quod adeo veri simile est, ut Faunus Turnum audiat et hastam moretur. [12.775] PRENDERE CURSU quidam humiliter 'prendere' dictum accipiunt. [12.778] FERRUM TERRA TENE 'ferrum' pro telo; 'terra' autem pro 'Tellus', elementum pro dea posuit. [12.779] BELLO FECERE PROFANOS 'profanum' proprie dicitur quod ex religiosa re in hominum usum convertitur, ut hic plenissime ostenditur: dicens enim Turnus 'colui vestros si semper honores, quos contra Aeneadae bello fecere profanos' et sibi religiosam fuisse arborem, et a Troianis in usum communem fuisse praesumptam: nam ex sua persona poeta ait 'forte sacer Fauno foliis oleaster amaris hic steterat nautis olim' et subiunxit 'sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum s.' at postea dicendo 'bello fecere profanos' docuit 'profanum' esse quod a religione in usum hominum transiit. sacro profanum contrarium, ut festo profestum, fasto nefastum. ergo non omne quod sacrum non sit, profanum, sed quod sacrum fuerit et esse desierit. [12.780] NON CASSA IN VOTA non ad inania vota poposcit auxilium. [12.781] LUCTANS MORATUS 'luctatus' et 'moratus' erat integrum, quod vitavit propter homoioteleuton. 'in stirpe' autem hic radicem dixit. [12.784] RURSUS IN AVRIGAE FACIEM MUTATA METISCI kata to siopomenon intellegimus Iuturnam in numen reversam, postquam Turnus currus reliquit. [12.786] AVDACI NYMPHAE ut supra diximus, ubicumque inducit nitentem aliquem sine effectu, audacem dicit. praecipue autem hoc de Rutulis servavit dicens. LICERE pro 'quod liceret'. [12.788] ARMIS ANIMISQUE REFECTI sicut armis, ita et animis: nam armorum inopia animi ante utriusque torpebant. [12.789] HIC ACER ET ARDVUS HASTA potest et 'hic hasta fidens' subaudiri. [12.790] CERTAMINA MARTIS ANHELI alii 'certamine' legunt, ut sit sensus: adsistunt contra se in Martis anheli certamine. [12.792] FULVA DE NUBE de aere, de elemento suo. [12.793] QUAE IAM FINIS ERIT CONIVNX 'iam' denique. verba ista quasi iam taediantis sunt ad longam Iunonis iracundiam, unde et paulo post “desine iam tandem precibusque inflectere nostris” . [12.794] INDIGETEM AENEAN SCIS IPSA ET SCIRE FATERIS subaudis 'fore'. et indigetes dii duplici ratione dicuntur: vel secundum Lucretium, quod nullius rei egeant, qui ait “ipse suis pollens opibus nihil indiga curae” : vel quod nos deorum indigeamus, unde quidam omnes deos indigetes appellari volunt. alii patrios deos indigetes dici debere tradunt, alii ab invocatione indigetes dictos volunt, quod 'indigeto' est precor et invoco: vel certe indigetes sunt dii ex hominibus facti, et dicti indigetes quasi in diis agentes. sane de Aenea fabula talis est: cum Turno occiso et accepta Lavinia, condita civitate in Numicum fluvium, ut alii volunt, sacrificans, ut alii, Mezentium, ut alii, Messapum fugiens, cecidisset, nec eius esset cadaver inventum, Ascanius, filius eius, victo Mezentio cum ceteris Troianis credens et iactitans inter numina receptum, sive patrem volens consecrare, templum ei constituit, quod indigetis appellari iussit. [12.797] MORTALIN DECVIT VIOLARI VULNERE DIVUM 'mortali vulnere' dixit, non 'letali', sed, aut quo mortales laborant, aut a mortali inlato. aut 'mortali vulnere', id est mortem facienti: ergo non quasi Iuturna mortalis sit. 'divum' autem subaudis 'futurum'. [12.798] QUID ENIM SINE TE IVTURNA VALERET parenthesis: poterat enim excusare se Iuno, nihil fecisse commemorans, unde eam auctorem fuisse Iuppiter dicit propter illud “auctor ego audendi” . [12.800] DESINE IAM TANDEM singula pronuntianda sunt. dicendo autem 'tandem' odium perseverantis ostendit. [12.801] NEC TE TANTUS EDAT TACITAM DOLOR †scilicet sidereis odiis urgere Troianos. sane 'edo edis edit' integrum verbum est, ut lego, legis, legit: nam 'edo es est' esse anomalum constat. [12.803] VENTUM AD SUPREMUM EST per infinitum modum verbi dictum. [12.804] TROIANOS POTVISTI id est iam non potes: ideo enim praeterito usus est tempore. et bene 'potuisti', quia ipsa dixerat “atque ipsos potuit submergere ponto” et iterum “Mars perdere gentem inmanem Lapithum valuit” . [12.805] DEFORMARE DOMUM deformem reddere per luctum. [12.807] SUBMISSO VULTU habitum futurae orationis ostendit. [12.808] QUIA NOTA MIHI TUA MAGNE VOLUNTAS IVPPITER hoc ideo Iuno, quia Iuppiter necessitatem obiecerat fati, dicens 'ventum ad supremum est'. sed Iuno, sciens fatum esse quicquid Iuppiter dixerit, dicit se cedere eius voluntati: nam id agit, ut conciliet sibi eius favorem ad petitionem futuram. [12.810] AERIA SEDE nubem dixit, quia supra dixerat “fulva pugnas de nube tuentem” : nam et hoc accusaverat Iuppiter. ergo argumento verisimili utitur, quasi dicat, non facerem solum ut spectatrix essem, sed ipsam rem gererem. [12.811] DIGNA INDIGNA PATI id est omnia. et proverbialiter dictum est. [12.813] SUCCURRERE FRATRI bene 'fratri', ne, si diceret 'Turno', careret adfectu. [12.814] PRO VITA ac si diceret: pro re nobis data, id est superis. et bene figuravit 'audere probavi'. [12.815] NON UT TELA TAMEN NON UT CONTENDERET ARCUM hoc loco quasi Iuturnam sagittam iecisse significat; sed, ut supra diximus, possumus accipere, quod alter in eius gratiam in Aenean tela contorsit. ipsi adscribendum ergo 'contenderet arcum'. alii 'ostenderet', id est adiuvaret tendentem in Aenean telum: non enim certus auctor vulneris fuerat. [12.816] ADIVRO STYGII CAPUT INPLACABILE FONTIS pro 'iuro', nam prothesis est. quidam tamen volunt 'iuro' tunc dici debere, cum confirmamus aliquid aut promittimus, ut 'iuro me facturum', 'adiuro' vero, cum negamus, ut 'adiuro me non posse', 'adiuro me non fecisse': Terentius “adiurat, se non posse apud vos, Pamphilo absente, perdurare” . potest tamen et 'ad' valde significare, ut sit 'adiuro' valde iuro. 'inplacabile' autem periurantibus inplacabile. et bene respondit ad illud quod Iuppiter iuraverat in decimo , ne quis deorum Troianis vel Rutulis ferret auxilium. [12.817] UNA SUPERSTITIO id est 'sola' vel 'summa', ut “unam posthabita coluisse” . 'superstitio' autem religio, metus, eo quod superstet capiti omnis religio. REDDITA hoc est data: nam prothesis est. [12.818] EXOSA RELINQUO 'exosus' et 'perosus' de eo tantum qui odit, dicitur. [12.819] NULLA FATI QUOD LEGE TENETUR bene 'fati': nam victoriae lex est, ut victi cedant in habitum nomenque victorum. [12.820] PRO MAIESTATE TUORUM respexit ad Saturnum, qui in Italia aliquando regnaverat: inde ait 'tuorum'. nam et Latinus inde originem ducit, ut “Fauno Picus pater, isque parentem te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor” . [12.821] ESTO COMPONENT consentit, sed invita. [12.827] SIT ROMANA POTENS ITALA VIRTUTE PROPAGO hoc videtur dicere: si fataliter inminet ut a Troianis origo Romana descendat, Troiani Italorum nomen accipiant, ut Romani de Italis, non de Troianis videantur esse progeniti. [12.830] ES GERMANA IOVIS SATURNIQUE ALTERA PROLES locus de obscuris, de quo quidam hoc sentiunt: petis paene inlicita, sed concedenda sunt, quoniam soror Iovis es, id est Saturni filia. quod si voluerimus admittere, erit sequens versus incongruus, ut 'irarum tantos volvis sub pectore fluctus'. unde melius est ut ita intellegamus: soror Iovis es, id est Saturni filia: unde non mirum est tantam te iracundiam retinere sub pectore. nam scimus unumquemque pro generis qualitate in iram moveri: nobiles enim etsi ad praesens videntur ignoscere, tamen in posterum iram reservant. quod nunc Iunoni videtur obicere: nam cum se concedere diceret, petiit tamen quod graviter posset obesse Troianis. sic Homerus inducit Calchantem dicentem de Agamemnone: regum irae ita se habent, ut, etiam si ad praesens indulgere videantur, stimulos iracundiae ad futurum reservent. [12.833] DO QUOD VIS bene praesenti usus est tempore: nam promissio numinis pro facto est. [12.836] SUBSIDENT remanebunt, latebunt, in Latinorum scilicet multitudine, ut “galeaque ima subsedit Acestes” . RITUSQUE SACRORUM ADICIAM verum est: nam sacra matris deum Romani Phrygio more coluerunt. * * * q et patritae leges appellatum est dixit q morem sacrorum ritusque continebant quod licet in VII. dixerit plenius tamen declarat * * * ri. q. t. nihil est enim sermo patrius Ausoniusque nisi avitus, quippe cum Ausonii antiqui Italiae populi fuisse referantur: nam patri * * * quod ait 'morem ritusque. s. adiciam' ipso titulo legis Papiriae usus est, quam sciebat de ritu sacrorum publicatam. et quod iunxit 'faciamque omnis' * * * sic enim dictae sunt leges avitae et patritae et utramque legem sacrorum complexus est. nam ritus est comprobata in administrandis sacri * * * q. civitas ex alieno ascivit sibi; cum receptum est, mos appellatur. alii ita definiunt, ritum esse, quo sacrificium uti fiat * * * tis aut institutus religiosus aut cerimoniis consecratus, isque privatus aut publicus est, publicus ut curiarum, compitorum * * * [12.841] MENTEM LAETATA RETORSIT iste quidem hoc dicit; sed constat bello Punico secundo exoratam Iunonem, tertio vero bello a Scipione sacris quibusdam etiam Romam esse translatam. [12.843] HIS ACTIS remoto a Turno auxilio. [12.844] DIMITTERE AB ARMIS per transitum historiae usus est verbis; nam qui ab exercitu relaxantur, ab armis dicuntur dimitti: Sallustius de Oppio, ubi eum Cotta in contione ab exercitu cogit abscedere, dicit, “se eius opera non usurum, eumque ab armis dimittit” . [12.845] PESTES COGNOMINE DIRAE proprie 'pestes' vocantur, 'dirae' vero cognomine. et dictae 'dirae', quod non nisi ante iratum Iovem videntur, ut “saevique in limine regis apparent” . [12.846] TARTAREAM MEGAERAM bene 'Tartaream' addidit, ut ostendat esse et terrenam et aeriam Megaeram: nam, ut etiam in tertio diximus, volunt periti quandam triplicem potestatem esse et in terris et apud superos, sicut est furiarum apud inferos. ideo autem dicit has ex Nocte progenitas, ut ostendat et latenter oriri et intolerabilem esse iram deorum. NOX INTEMPESTA perpetuum est noctis epitheton. alio modo dicimus intempestam, partem noctis significantes. [12.847] UNO EODEMQUE TULIT PARTU dispositio haec poetae, quae dicit has et similes esse furiis, et cum his esse procreatas, hoc agit, ut ostendat illam prudentium opinionem, esse tam apud superos quam in terris, sicut apud inferos furias. [12.849] SAEVI REGIS epitheton est accommodatum, id est cum saevit; neque enim est Iuppiter semper saevus. [12.850] APPARENT videntur, praesto sunt ad obsequium: unde etiam apparitores constat esse nominatos. [12.851] LETUM HORRIFICUM volunt Iovem non esse mortis auctorem, sed posse mortis genere vel prodesse vel obesse mortalibus. [12.854] INQUE OMEN IVTURNAE OCCURRERE IVSSIT ut Iuturnae omen fraternae mortis efficeret. [12.856] NON SECUS AC NERVO PER NUBEM INPULSA SAGITTA sic illa descendit, ut solet sagitta conscendere. hinc Statius traxit ut diceret de disco iacto “similisque cadenti crescit in adversos” . 'inpulsa' autem proprie, sicut supra “incertum qua pulsa manu” . [12.857] FELLE VENENI amaritudine veneni, suco noxio: aut certe periphrasticos dixit venenum, ut bie Herakleeie. [12.858] TELUM INMEDICABILE 'inmedicabile' est, cuius vulneri mederi non possit. [12.859] CELERES hypallage est pro 'celeriter': et ita celeriter, ut transiliat priusquam exeat. TRANSILIT UMBRAS hyperbole est; namque umbra semper tela comitatur, hic ait, transit umbras sagitta: male enim quidem 'auras' legunt. [12.860] TALIS SE taliter. [12.862] COLLECTA ex nimia scilicet furiae magnitudine. [12.863] CULMINIBUS DESERTIS noctuam dicit, non bubonem; nam ait 'alitis in parvae': bubo autem maior est. [12.864] SERUM CANIT triste, diuturnum, ut “seraque terrifici cecinerunt omina vates” : Sallustius “serum bellum in angustiis futurum” . [12.866] CLIPEVMQUE EVERBERAT ALIS signa sunt ista plangentium. [12.869] STRIDOREM vocis scilicet sonum: nam utrumque tangit augurium, et oscinum et praepetum, quod graviter posset obesse Troianis: sic Homerus inducit Calchanta. [12.870] CRINES SCINDIT SOLUTOS aut solvit et scindit: aut 'solutos' non propter fratris exitium sed * * * [12.872] QUID NUNC decenter inducit loqui coepisse. [12.873] DURAE inmiti, quae possum fratrem cernere tot laboribus subditum. [12.874] MONSTRO augurio ex Iovis voluntate venienti. [12.876] OBSCENAE VOLUCRES invidiose dixit; nam una est. [12.879] QUO VITAM DEDIT AETERNAM quia occurrebat, sed praestitit inmortalitatem, dicit hanc aeternam esse causam doloris. [12.882] INMORTALIS per indignationem dictum est 'inmortalis ego', quam maxime scilicet con * * * [12.885] GLAUCO AMICTU quasi nympha, propter undarum similitudinem. [12.888] INGENS ARBOREUM quidam pro ligneo accipiunt, ut hoc * * * INGENS ARBOREUM non sunt duo epitheta; sed Aeneas ingens telum coruscat arboreum. [12.890] SAEVIS CERTANDUM COMMINUS ARMIS hoc ideo dicit, quia vulnere tardus magis comminus pugnare desiderat. [12.891] TETE IN FACIES te ipsum. et est proverbialiter dictum. CONTRAHE collige; est autem hostilis iracundia. [12.892] ANIMIS id est viribus: aut enim animo, aut corpore, aut precibus et voce possumus quidquid possumus: et hoc ideo, quia saeptus erat undique et non habebat effugium. [12.894] CAPUT QUASSANS concutiens, ut “tunc quassans caput” . [12.895] ET IVPPITER HOSTIS ordo est 'ferox hostis'. [12.896] SAXUM CIRCUMSPICIT Homeri totus hic locus est. [12.897] CAMPO QUOD FORTE IACEBAT LIMES AGRO POSITUS secundum artem propiori respondit, sicut “est in carcere locus, quod Tullianum appellatur” . [12.901] MANU RAPTUM TREPIDA aut festina: aut re vera 'trepida', quia sequitur 'sed neque currentem se nec cognoscit euntem'. TORQUEBAT bene inperfecto usus est tempore, quia non est perfectum quod voluit, ut “nec spatium evasit totum neque pertulit ictum” . [12.906] VIRI mire 'viri' addidit, quasi propter rationem eius, qui languide iecerat, ut ipse lapis sine effectu fuerit: ut si dixisset, talis est vir qualem descripsi. [12.907] NEC SPATIUM EVASIT hic distinguendum est, ut sit 'totum neque pertulit ictum', id est evacuatus est impetus ipsius spatio longiore. [12.908] AC VELUT IN SOMNIS Homeri comparatio. [12.917] NEC QUO SE ERIPIAT totum enim Troiani clauserant. [12.920] SORTITUS FORTUNAM OCULIS hunc locum oculis ad feriendum elegit Aeneas, quem fortuna destinaverat vulneri. [12.922] NEC FULMINE pro 'tonitru', sine quo numquam fulmen emittitur. [12.923] ATRI TURBINIS INSTAR multis utitur comparationibus ad exprimendum nimium impetum. et 'instar', ut supra diximus, per se plenum est nec recipit praepositionem, licet Serenus “ad instar” dixerit, quod in idoneis non invenitur auctoribus. [12.926] ICTUS percussus: nam participium est, ac si diceret 'cecidit elisus'. [12.931] EQUIDEM MERVI secundum artem agit rhetoricam: nam quotiens personae in invidia sunt, aliae pro his opponuntur. unde ita agit: ego quidem occidi mereor, sed tu debes ignoscere parentis intuitu. NEC DEPRECOR non refuto, non recuso. [12.932] UTERE SORTE TUA interfice hostem tuum. [12.933] FUIT ET TIBI TALIS ANCHISES hic distinguendum, ut duo dicat: et habuisti patrem, et pater es. [12.935] ET ME ordo est 'redde meis'; sed ne ex aperto rem viro forti pudendam peteret, interpositione usus est, dicens 'seu corpus spoliatum lumine mavis'. [12.936] TENDERE PALMAS AUSONII VIDERE ad gloriam Aeneae pertinet, quod se Turnus cunctis praesentibus victum fatetur. [12.937] TUA EST LAVINIA CONIUNX quae fuerat causa certaminis. [12.938] ULTERIUS NE TENDE ODIIS noli velle crudelitatem tuam ultra fata protendere, sed redde corpus sepulchro. ACER IN ARMIS non tantum ad praesens refertur, sed quia semper in armis acer esse consuevit. [12.940] CUNCTANTEM FLECTERE SERMO COEPERAT omnis intentio ad Aeneae pertinet gloriam: nam et ex eo quod hosti cogitat parcere, pius ostenditur, et ex eo quod eum interimit, pietatis gestat insigne: nam Euandri intuitu Pallantis ulciscitur mortem. [12.941] INFELIX BALTEUS nulli domino felix. et sic est dictum 'infelix balteus', sicut “Lacedaemoniosque hymenaeos” . et sciendum, balteum habuisse Turnum ad insultationem et iactantiam, non ad utilitatem, unde est “atque umeris inimicum insigne gerebat” . [12.945] MONUMENTA DOLORIS proprie; nam et monumentum ab eo quod mentem moneat, dictum est. [12.946] HAUSIT vidit, ut “hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus” . [12.949] PALLAS INMOLAT et ad suae mortis et ad rupti foederis ultionem, te tamquam hostiam inmolat Pallas. [12.951] FRIGORE morte, ut “corpusque lavant frigentis et ungunt” . [12.952] VITAQUE CUM GEMITU FUGIT INDIGNATA SUB UMBRAS 'indignata', vel quia post preces veniam non meruerat; vel quia Laviniam fore sciebat Aeneae; vel quia, ut supra de Camilla diximus, discedebat a iuvene. nam volunt philosophi invitam animam discedere a corpore cum quo adhuc habitare naturae legibus poterat: sic Homerus “psukhe d' ek rhetheon ptamene Aidosde bebekei hon potmon gooosa, lipous' androteta kai heben.”